MateriaÅy dotyczÅce stosunkiw Radziecko-Niemieckich w okresie od kwietnia 1939 do lipca 1941

BIAÅE PLAMY
ZSRR-NIEMCY 1939-1941
DOKUMENTY I MATERIAÅY DOTYCZÅCE STOSUNKaW RADZIECKO-NIEMIECKICH W
OKRESIE OD KWIETNIA 1939 r. DO LIPCA 1941 r.

VILNIUS
„MOKSLAS"
1990
Zamieszczane dokumenty dyplomatyczne wybrane zostaÅy z ksiÅÅki
„Niemcy Narodowosocjalistyczne a ZwiÅzek Radziecki, 1939-1941", wyd.
Departamentu Stanu USA, 1948 r. („Das nationalsozialistische
Deutschland und dÅe Sowjetunion, 1939-1941". Akten aus dem ArchÅv des
Deutschen Auswartigen Amts. Department of State, 1948).

Printed in Lithuanian
„ARS-HIT"
Wydawnictwo i Galeria
I Wydanie polskie
Druk i oprawa - „Mokslas", Wilno, Litwa
NakÅad 30 000 egz.
Druk ukoÅczono w marcu 1990 r.
Telex, 1983
Design and translation,
„Mokslas" and Centrum Wytwarczo-Handlowe „ARS-HIT"
Spaflca z. O. O„ 1990

CZUÅEM SIÅ NA KREMLU JAK WSROD STARYCH
TOWARZYSZY PARTYJNYCH
(J. von Ribbentrop w rozmowie z wÅoskim ministrem spraw zagranicznych
Ciano 10 marca 1940 r.)
5

„Starzy towarzysze partyjni". Karykatura radziecka z 1942 r.

J. STALIN:
Z REFERATU SPRAWOZDAWCZEGO 10 MARCA 1939 ROKU NA XVIII ZJEÅDZIE WKP(b)
...W naszych czasach nie tak Åatwo jest zerwaÅ siÅ z ÅaÅcucha i rzuciÅ
siÅ prosto w wojnÅ, nie liczÅc siÅ z raÅnego rodzaju ukÅadami, nie liczÅc
siÅ z opiniÅ publicznÅ. Politycy burÅuazyj-ni wiedzÅ o tym wystarczajÅcÅ
dobrze. WiedzÅ o tym rawnieÅ prowodyrzy faszystowscy. Dlatego przywadcy
faszystowscy -- zanim rozpoczÅÅ wojnÅ - postanowili odpowiednio urobiÅ
opiniÅ publicznÅ, tj. wprowadziÅ jÅ w bÅÅd, zmyliÅ.
Blok militarny Niemiec i WÅoch przeciwko interesom Anglii i Francji w
Europie? Zlitujcie siÅ, jakiÅ to blok! Nie ma „u nas" Åadnego bloku
wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwa „os' Berlin-Rzym",
tj. pewien wzar geometryczny, dotyczÅcy osi. (Åmiech).
Blok militarny Niemiec, WÅoch i Japonii przeciwko interesom USA, Anglii
i Francji na Dalekim Wschodzie? Nic podobnego! Nie ma „u nas" Åadnego
bloku wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwy „trajkÅt
Berlih-Rzym-Tokio", tj. niewielkie zainteresowanie geometriÅ. (Ogalny
Åmiech).
Wojna przeciwko interesom Anglii, Francji, USA? Bagatela! „My"
toczymy wojnÅ przeciwko Kominternowi, a nie przeciwko tym paÅstwom. JeÅeli
nie wierzycie, to przestudiujcie „pakt antykominternowski", zawarty
miÅdzy WÅochami, Niemcami i JaponiÅ.
W ten sposab zamierzali panowie agresorowie urobiÅ opiniÅ publicznÅ,
chociaÅ nietrudno byÅo pojÅÅ, Åe ta caÅa niezgrabna gra w maskowanie szyta
jest grubymi niemi, Åmiesznie bowiem szukaÅ „ognisk" Kominternu w
pustyniach Mongolii, w garach Abjsynii, w pustkowiach Maroka. (Åmiech).
Ale wojna jest nieubÅagana. Nie moÅna jej ukryÅ pod Åadnymi zasÅonami.
Åadnymi bowiem „osiami", „trajkÅtami" i „paktami
antykominternowskimi" nie moÅna ukryÅ tego faktu, Åe w tym czasie Japonia
zagarnÅÅa ogromne terytorium Chin, WÅochy - AbisyniÅ, Niemcy - AustriÅ i
Sudety, a wspalnie Niemcy i WÅochy - HiszpaniÅ, i wszystko to wbrew
interesom nieagresywnych paÅstw. Wojna tak i pozostaÅa wojnÅ, blok militarny
agresoraw - blokiem militarnym, a agresorzy -agresorami.

Jak mogÅo siÅ staÅ, Åe nieagresywne kraje, dysponujÅce ogromnymi
moÅliwoÅciami, tak Åatwo i bez oporu wyrzekÅy siÅ swych pozycji i swych
zobowiÅzaÅ wobec agresoraw?
Czy nie tÅumaczy siÅ to sÅaboÅciÅ nieagresywnych paÅstw? Naturalnie, Åe
nie! PaÅstwa nieagresywne, demokratyczne -wziÅte razem - bez wÅtpienia sÅ
silniejsze od paÅstw faszystowskich i gospodarczo, i militarnie.
WiÅc w takim razie, czym wytÅumaczyÅ systematyczne ustÅpstwa tych
paÅstw wobec agresoraw?
MoÅna byÅoby to, na przykÅad, wytÅumaczyÅ obawÅ przed rewolucjÅ, ktara
moÅe nastÅpiÅ, jeÅeli paÅstwa nieagresywne podejmÅ wojnÅ i wojna stanie siÅ
ÅwiatowÅ. Naturalnie, Åe politycy burÅuazyjni wiedzÅ, iÅ pierwsza
imperialistyczna wojna Åwiatowa daÅa zwyciÅstwo rewolucji w jednym z
najwiÅkszych krajaw. ObawiajÅ siÅ oni, Åe druga imperialistyczna wojna
Åwiatowa moÅe teÅ doprowadziÅ do zwyciÅstwa rewolucji w jednym lub w kilku
krajach.
Ale to teraz jest nie jedynÅ, nawet nie gÅawnÅ przyczynÅ. Giowna
przyczyna polega na tym, Åe wiÅkszoÅÅ krajaw nieagresywnych, przede
wszystkim Anglia i Francja, odrzuca politykÅ bezpieczeÅstwa zbiorowego,
politykÅ zbiorowego oporu wobec agresoro'w, przestawiajÅc siÅ na pozycje
nieingerencji, na pozycje „neutralnoÅci".
Formalnie politykÅ nieingerencji moÅna byÅoby scharakteryzowaÅ
nastÅpujÅco: „Niech kaÅdy kraj broni siÅ przed agresorami, jak chce i
jak potrafi; to nas nie obchodzi, bÅdziemy handlowali i z agresorami, i z
ich ofiarami". W rzeczywistoÅci, jednak, polityka nieingerencji oznacza
pobÅaÅliwoÅÅ wobec agresji, rozpÅtywania wojny, a wiÅc przeksztaÅcenie jej w
wojnÅ ÅwiatowÅ. W polityce nieingerencji tkwi dÅÅenie, pragnienie -nie
przeszkadzaÅ agresorom w robieniu swej brudnej roboty, nie przeszkadzaÅ,
powiedzmy, by Japonia uwikÅaÅa siÅ w wojnÅ z Chinami, a jeszcze lepiej ze
ZwiÅzkiem Radzieckim, nie przeszkadzaÅ, powiedzmy, by Niemcy ugrzÅzÅy w
sprawach europejskich, uwikÅaÅy siÅ w wojnÅ ze ZwiÅzkiem Radzieckim,
pozwoliÅ wszystkim uczestnikom wojny, by gÅÅboko ugrzÅÅli w odmÅtach wojny,
zachÅcaÅ ich do tego cichaczem, pozwoliÅ im osÅabiÅ i wykrwawiÅ jeden
drugiego, a potem, gdy dostatecznie osÅabnÅ - wkroczyÅ na scenÅ ze ÅwieÅymi
siÅami, wkroczyÅ, naturalnie, „w interesach pokoju" i podyktowaÅ
wÅasne warunki osÅabionym uczestnikom wojny.
I tanio, i przyjemnie!
Charakterystyczna jest wrzawa, jakÅ wszczÅta prasa anglo-francuska i
paÅnocnoamerykaÅska w sprawie Ukrainy Radzieckiej. DziaÅacze tej prasy aÅ do
schrypniÅcia krzyczeli, Åe

Niemcy idÅ na UkrainÅ RadzieckÅ, Åe majÅ teraz w rÅkach tak zwanÅ
UkrainÅ KarpackÅ, liczÅcÅ blisko 700 tysiÅcy mieszkaÅcaw, Åe Niemcy nie
paÅniej niÅ wiosnÅ tego roku przyÅÅczÅ UkrainÅ RadzieckÅ, majÅcÅ ponad 30
milionaw ludnoÅci, do tak zwanej Ukrainy Karpackiej. WyglÅda na to, Åe ta
podejrzana wrzawa miaÅa na celu wzniecenie gniewu ZwiÅzku Radzieckiego
przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i sprowokowanie konfliktu z Niemcami
bez widocznych do tego podstaw.
Jeszcze bardziej charakterystyczne jest to, Åe niektarzy politycy i
dziaÅacze prasy Europy i USA, ktarym wyczerpaÅa siÅ cierpliwoÅÅ w
oczekiwaniu „wyprawy przeciwko Ukrainie Radzieckiej", sami zaczynajÅ,
demaskowaÅ rzeczywiste podÅoÅe nieingerencji. Otwarcie mawiÅ i piszÅ czarno
na biaÅym, Åe Niemcy okrutnie ich „rozczarowaÅy", gdyÅ zamiast tego,
aby ruszyÅ dalej na wschad, przeciwko ZwiÅzkowi Radzieckiemu, one, patrzcie
tylko, skierowaÅy siÅ na zachad i domagajÅ siÅ kolonii. MoÅna pomyÅleÅ, Åe
Niemcom oddano rejony CzechosÅowacji jako cenÅ za zobowiÅzanie podjÅcia
wojny ze ZwiÅzkiem Radzieckim, natomiast Niemcy odmawiajÅ teraz spÅacenia
weksla, posyÅajÅc ich gdzieÅ dalej.
Jestem daleki od tego, aby moralizowaÅ z powodu polityki nieingerencji,
mawiÅ o zdradzie, sprzeniewierzeniu siÅ itp. NaiwnÅ rzeczÅ jest prawiÅ
moraÅy ludziom, nie uznajÅcym moralnoÅci ludzkiej. Polityka jest politykÅ,
jak mawiÅ starzy, wytrawni dyplomaci burÅuazyjni. Trzeba jednak, powiedzieÅ,
Åe wielka i niebezpieczna gra, jakÅ podjÅli zwolennicy polityki
nieingerencji, moÅe zakoÅczyÅ siÅ ich powaÅnym fiaskiem.
Takie jest rzeczywiste oblicze dominujÅcej obecnie polityki
nieingerencji...¹

¹ Cyt. z ks. J. Stalina „Zagadnienia leninizmu", wyd.
ll.OGIZ, 1946, str. 569, 570--571, 572. WÅaÅnie to przemawienie, miÅdzy
innymi, te jego miejsca, gdzie Stalin wskazaÅ, Åe „pakt
antykominternowski" wymierzono nie przeciwko ZSRR, a przeciwko Anglii,
Francji i Stanom Zjednoczonym, wedÅug koncepcji Stalina Hitler musiaÅ uznaÅ
za zaproszenie do podjÅcia radziecko-nie-mieckich rokowaÅ w sprawie
normalizacji stosunkaw miÅdzy dwoma krajami. - Uw. aut.

1. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Sekretarz stanu. Nr 339
Berlin, 17 kwietnia 1939 r.
PoseÅ rosyjski - po raz pierwszy od czasu, gdy objÅÅ tu swe
stanowisko¹ - zÅoÅyÅ mi wizytÅ, aby przeprowadziÅ" rozmowÅ
dotyczÅcÅ szeregu zagadnieÅ praktycznych. Obszernie poruszyÅ kwestiÅ, ktara,
jak on powiedziaÅ, wydaje siÅ mu szczegalnie waÅnÅ, a mianowicie - o
wykonaniu przez zakÅady „Åkoda" okreÅlonych kontraktaw na dostawy
materiaÅaw wojskowych². ChociaÅ same towary, o ktarych mowa, nie
stanowiÅ istotnie szczegalnej wartoÅci, to jednak poseÅ uwaÅa wykonanie
zobowiÅzaÅ jako sprawdzian tego, czy rzeczywiÅcie pragniemy, zgodnie z
niedawnymi oÅwiadczeniami, jakie zÅoÅyÅ mu [Mierie-kaiowowi] szef wydziaÅu
ministerstwa Wiehl, popieraÅ i rozszerzaÅ nasze stosunki ekonomiczne z
RosjÅ. Sprawa tych dostaw kontraktowych zostanie nastÅpnie rozpatrzona w
innej instancji.
Na zakoÅczenie rozmowy napomknÅÅem posÅowi peÅnomocnemu, Åe wiadomoÅci
o rosyjsko-anglo-francuskim pakcie powietrznym w chwili obecnej stanowczo
nie sprzyjajÅ przejawianiu naszej dobrej woli i stworzeniu atmosfery do
dostawy materiaÅaw wojskowych dla Rosji Radzieckiej. Pan MieriekaÅow
wykorzystaÅ te sÅowa, aby poruszyÅ szereg zagadnieÅ politycznych. WypytywaÅ
on, jakÅ opiniÅ majÅ tu co do sytuacji w Europie Årodkowej. Kiedy
powiedziaÅem mu, Åe, o ile mi wiadomo, Niemcy sÅ jedynym krajem, ktary
obecnie nie pobrzÅkujÅ broniÅ w Europie, zapytaÅ o nasze stosunki z PolskÅ i
o odbywajÅce siÅ rzekomo starcia zbrojne na granicy niemiec-ko-polskiej. Po
tym, gdy zdementowaÅem ostatnie twierdzenie i pows'ci|gliwie skomentowaÅem
stosunki niemiecko-polskie, poseÅ rosyjski zapytaÅ, co myÅlÅ rzeczywiÅcie o
stosunkach niemiecko-rosyjskich.
OdpowiedziaÅem panu MieriekaÅowowi, Åe, jak wszyscy wiedzÅ, zawsze
chcieliÅmy mieÅ z RosjÅ stosunki handlowe,
10

zaspokajajÅce wzajemne interesy. Wydaje mi siÅ, Åe w ostatnim okresie
prasa rosyjska nie przyÅÅcza siÅ do antyniemieckiego tonu amerykaÅskich i
niektarych brytyjskich gazet. Co dotyczy prasy niemieckiej, to pan
MieriekaÅow zdoÅaÅ wyrobiÅ wÅasny punkt widzenia, gdyÅ, naturalnie, Åledzi
jÅ bardzo uwaÅnie.
W nawiÅzaniu do tego oÅwiadczyÅ on w przybliÅeniu co nastÅpuje:
Pplityka Rosji jest zawsze prostolinijna. WÅtpliwe, czy rozbieÅnoÅci
ideologiczne rzutowaÅy na stosunki rosyjsko-wfos-kie. Nie powinny one teÅ
staÅ siÅ kamieniem obrazy w stosunku do Niemiec. Rosja Radziecka nie
wykorzystaÅa przeciwko nam tarÅ, istniejÅcych miÅdzy Niemcami a mocarstwami
zachodnimi i nie zamierza ich wykorzystywaÅ. Z punktu widzenia Rosji nie ma
przyczyn, ktare mogÅyby przeszkodzie normalnym stosunkom wzajemnym z nami. A
poczynajÅc od normalnych stosunki mogÅ stawaÅ siÅ coraz lepsze i lepsze.
TÅ uwagÅ, do ktarej MieriekaÅow doprowadziÅ rozmowÅ, zakoÅczyÅ on
spotkanie. Za kilka dni zamierza udaÅ siÅ do Moskwy.
Weizsecker

¹PoseÅ peÅnomocny MieriekaÅow wrÅczyÅ swe listy
uwierzytelniajÅce 5
czerwca 1938 roku. -- Uw. red. niem. wyd.
²UmowÅ w sprawie dostaw do ZSRR czechosÅowackich materiaÅaw
wojsko
wych zawarÅy dyrekcja generalna zakÅado'w „Åkoda" i wydziaÅ
zamawieÅ
zagranicznych Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego ZSRR w Pradze 6
kwietnia 1938 r. - Uw. aut.
2. NIEMIECKI CHARGE D'AFFAIRES AD INTERIM W MOSKWIE DO MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 4 maja 1939 - godz. 20 min. 45. Otrzymany 4 maja 1939 - godz.
22.00. -
Telegram nr 61 z 4 maja
W prasie radzieckiej z fanfarami publikuje siÅ dekret Prezydium Rady
NajwyÅszej ZSRR z 3 maja w sprawie nominacji Mofotowa na komisarza ludowego
spraw zagranicznych,
11

jednoczeÅnie pozostawiajÅc mu urzÅd przewodniczÅcego Rady Komisarzy
Ludowych. O usuniÅciu Litwinowa informuje maleÅka wzmianka, opublikowana na
ostatniej stronie /w rubryce „Kronika". Niespodziewana zamiana
wzbudziÅa /tu duÅe zdziwienie, gdyÅ Litwinaw znajdowaÅ siÅ w centrbm rokowaÅ
z delegacjÅ angielskÅ, na defiladzie pierwszomajowej pojawiÅ siÅ jeszcze na
trybunie koÅo Stalina¹ i nic nie wskazywaÅo na chwiejnoÅÅ jego
pozycji. W prasie radzieckiej nie( ma komentarzy. Ludowy Komisariat Spraw
Zagranicznych nie udziela przedstawicielom prasy Åadnych wyjaÅnieÅ.
PoniewaÅ jeszcze 2 maja Litwinaw przyjmowaÅ posÅa brytyjskiego, a
wczoraj jego nazwisko prasa podaÅa wÅrad goÅci honorowych, obecnych na
defiladzie, jego usuniÅcie wydaje siÅ wynikiem niespodziewanej decyzji
Stalina. Decyzja ta, zapewne, zwiÅzana jest z tym, Åe na Kremlu pojawiÅy siÅ
rozdz'wiÅki co do rozmaw, jakie prowadziÅ Litwinaw. Przyczyna rozbieÅnoÅci
prawdopodobnie tkwi w gÅÅbokiej podejrzliwoÅci Stalina, ÅywiÅcego nieufnoÅÅ
i zÅoÅÅ do caÅego otaczajÅcego go Åwiata kapitalistycznego. Na ostatnim
zjeÅdzie partyjnym Stalin domagaÅ siÅ ostroÅnoÅci, aby ZwiÅzek Radziecki nie
zostaÅ wciÅgniÅty do konfliktu. MoÅotow (nie-Åyd) uwaÅany jest za
„najbliÅszego przyjaciela i wspaÅbojownika" Stalina. Jego nominacja
gwarantuje niewÅtpliwie, Åe polityka zagraniczna bÅdzie prowadzona w ÅcisÅej
zgodnoÅci z ideami Stalina.
Tippelskirch

¹ Tippelskirch omyli} siÅ. SÅdzÅc z fotografii,
opublikowanej 2 maja w „Prawdzie", Litwinaw w ogale byÅ nieobecny na
trybunie. -- Uw. auÅ.
3. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Dzisiaj w poÅudnie prosiÅem radzieckiego charge d'affaires ad interim,
radcÅ ambasady Astachowa, by zgÅosiÅ siÅ do mnie, i zakomunikowaÅem mu, Åe
zgadzamy siÅ, zgodnie z zapytaniem jego posÅa peÅnomocnego z 17 kwietnia, na
przestrzeganie kontraktaw radzieckich z zakÅadami „Skoda" w sprawie
dostaw. Wydano juÅ odpowiednie instrukcje. ProsiÅem go, aby poinformowaÅ o
tym swaj rzÅd.
Radca ambasady Astachow byÅ wyraÅnie usatysfakcjonowany tym
oÅwiadczeniem i podkreÅliÅ ten fakt, Åe dla rzÅdu radziec-
12

\
kiego aspekt materialny zagadnienia nie ma takiej wagi, jak aspekt
zasadniczy. WypytywaÅ on, czy nie zostanÅ niebawem wznowione negocjacje,
przerwane w lutym. Na to odrzekÅem, Åe jeÅzcze nie mogÅ udzieliÅ Åadnej
odpowiedzi, gdyÅ jeszcze nie zakoÅczono rozpatrywania licznych problemaw,
zawartych w ostatniej rosyjskiej odpowiedzi¹.
NastÅpnie Astachow poruszyÅ sprawÅ usuniÅcia Litwinowa i sprqbowaÅ, nie
zadajÅc bezpoÅrednich pytaÅ, dowiedzieÅ siÅ, czy¹ to wydarzenie
spowoduje zmianÅ naszego stanowiska wzglÅdem ZwiÅzku Radzieckiego.
Szczegalnie podkreÅlaÅ wielkie znaczenie osobowoÅci MoÅotowa, ktdry w Åadnym
wypadku nie jest specjalistÅ w polityce zagranicznej, ale ktary jednakÅe,
bÅdzie wywieraÅ wielki wpÅyw na przyszÅÅ radzieckÅ politykÅ zagranicznÅ.
Schnurre Berlin, 5 maja 1939 r.

¹ Nie publikuje siÅ. -- Uw. aut.
4. AIDE MEMOIRE MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Radziecki charge d'affaires ad interim, radca ambasady Astachow wezwaÅ
mnie po to, aby porozmawiaÅ o statusie prawnym radzieckiego
przedstawicielstwa handlowego w Pradze, utworzonego w myÅl
radziecko-czechosÅowackiego ukÅadu handlowego 1935 roku¹. ZwiÅzek
Radziecki chce pozostawiÅ przedstawicielstwo handlowe w Pradze jako filiÅ
radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Berlinie i prosi, aby czasowo
przyznano mu ten sam oficjalny status, jaki istniaÅ zgodnie z
radziecko-czechosÅowackim ukÅadem handlowym. Pan Astachow powoÅaÅ siÅ na
oÅwiadczenie niemieckie, w myÅl ktarego niniejsze czechosÅowackie umowy
handlowe bÅdÅ dziaÅaÅy wzglÅdem protektorataw Bohemii i Moraw²
dopaty, dopaki nie zostanÅ zastÅpione przez nowe.
PrzyjÅÅem do wiadomoÅci to os'wiadczenie i obiecaÅem rychÅy odpowiedÅ.
WyraziÅem mu swaj osobisty poglÅd, Åe wÅtpiÅ, czy przewiduje siÅ
jakiekolwiek sprzeciwy w stosunku do radzieckiej proÅby.
13

Podczas nastÅpnej rozmowy Astachow, podobnie, jak dwa tygodnie temu,
mawiÅ obszernie o rozwoju stosunkaw niemiec-ko-radzieckich. StwierdziÅ on,
Åe w ostatnich tygodniach tjon prasy niemieckiej zupeÅnie siÅ zmieniÅ. Nie
ma wypadaw, wymierzonych przeciwko ZwiÅzkowi Radzieckiemu, informacje sÅ
obiektywne; w pewnej przemysÅowej gazecie okrÅgu reÅskiego widziaÅ nawet
fotografie kilku obiektaw radzieckich. Naturalnie, Sowieci nie maga sÅdziÅ o
tym, czy jest to tylko tymczasowÅ zmianÅ, spowodowanÅ wzglÅdami
taktycznymi,) czy teÅ nie. Ale istnieje nadzieja, Åe taki stan rzeczy bÅdzie
zjawiskiem staÅym. Astachow obszernie wyjaÅniÅ, Åe w kwestiach polityki
miÅdzynarodowej Niemcy i Rosja Radziecka nie majÅ rozbieÅnos'ci i dlatego
nie istniejÅ Åadne przyczyny do tarÅ miÅdzy dwoma krajami. PrawdÅ jest to,
Åe ZwiÅzek Radziecki jasno wyczuÅ zagroÅenie ze strony Niemiec. Nie ma
jednak Åadnych wÅtpliwoÅci, Åe uda siÅ zatrzeÅ to odczucie zagroÅenia i
nieufnoÅci Moskwy. Podczas tej rozmowy znowu napomknÅÅ o ukÅadzie z
Rapallo³. W odpowiedzi na moje przypadkowe pytanie poruszyÅ on
kwestiÅ rozmaw anglo-francuskich w tym sensie, Åe wÅtpliwe jest czy w
obecnych warunkach zostanÅ osiÅgniÅte poÅÅdane dla Anglii wyniki.
Na potwierdzenie swej opinii, co do moÅliwoÅci zmiany stosunkaw
radziecko-niemieckich Astachow wielokrotnie powoÅywaÅ siÅ na WÅochy i
podkreÅlaÅ, Åe Duce juÅ po utworzeniu Osi⁴ wyraziÅ myÅl, Åe nie
istniejÅ przeszkody do normalnego rozwoju stosunkaw politycznych i
gospodarczych miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i WÅochami.
W moich odpowiedziach byÅem powÅciÅgliwy i prowokowaÅem Astachowa do
rozmowy tylko poprzez przypadkowe uwagi, bez nastÅpnego sprecyzowania jego
punktu widzenia.
Schnurre
Berlin, 17 maja 1939 r.

¹UkÅad o handlu i Åegludze migdzy ZSRR i CzechosÅowacjÅ, i
porozumienie o
wzajemnej ochronie praw do wÅasnoÅci przemysÅowej zostaÅy podpisane w
Pradze 25 marca 1935 r. -- Uw. aut.
²Protektoratami Bohemii i Moraw rzÅd hitlerowski nazywaÅ
ziemie czechos
Åowackie, okupowane w marcu 1939 r. -- Uw. aut.
³UkÅad z Rapallo zostaÅ zawarty miÅdzy RFSRR i Niemcami w
Rapallo 16
kwietnia 1922 r. - Uw. aut.
⁴Os -- sojusz wojskowo-polityczny miÅdzy Niemcami i
WÅochami,' udoku
mentowany porozumieniem berliÅskim z 25 paÅdziernika 1939 r. -- Uw.
aut.
14

LIST AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZYCH
Moskwa, 5 czerwca 1939 r.
Drogi panie von Weizsecker!
Niech mi wolno bÅdzie podziÅkowaÅ Panu za PaÅski uprzejmy i bardzo
interesujÅcy list z 27 tego miesiÅca¹.
Jest jasne, Åe Japonia nie chciaÅaby widzieÅ nawet najmniejszego
porozumienia miÅdzy nami a ZwiÅzkiem Radzieckim. Im mniejszy staje siÅ nasz
nacisk na zachodnie granice Rosji, tym pewniej bÅdzie siÅ czuÅ ZwiÅzek
Radziecki w Azji Wschodniej. WÅosi, rzeczywiÅcie, powinni powitaÅ
porozumienie niemiecko-rosyjskie, gdyÅ sami zawsze unikali starÅ z MoskwÅ,
paÅstwo niemieckie moÅe zajÅÅ bardziej twarde stanowisko, jeÅeli ZwiÅzek
Radziecki bÅdzie miaÅ na oku PolskÅ, obniÅajÅc nacisk na naszÅ wschodniÅ
granicÅ. JeÅeli jednak WÅosi sÅ „czarujÅco powÅciÅgliwi", to
przyczyna, ewentulnie, tkwi w tym, Åe w ramach Osi sÅ oni niezadowoleni ze
wzmoÅenia wpÅywaw Niemiec poprzez poprawÅ stosunkaw niemiecko-radzieckich,
czego wynikiem jest automatyczne umocnienie naszej wÅadzy.
WydaÅo mi siÅ, Åe w Berlinie wytworzyÅo siÅ wraÅenie, iÅ pan MoÅotow w
rozmowie ze mnÅ odrzuciÅ uregulowania niemiecko-radzieckie. Jeszcze raz
przewertowaÅem wszystkie moje telegramy i porawnaÅem je z moim listem do
Pana i z moim memorandum. Nie mogÅ pojÅÅ, co doprowadziÅo Berlin do takiego
wniosku. W rzeczy samej faktem jest to, Åe pan MoÅotow wzywaÅ nas prawie do
dialogu politycznego. Nie zadowoliÅa go nasza propozycja w sprawie
przeprowadzenia rozmaw tylko ekonomicznych. Naturalnie, Åe istniaÅo i
istnieje niebezpieczeÅstwo, iÅ rzÅd radziecki wykorzysta propozycje
niemieckie do wywierania nacisku na Angliko'w i Francuzaw. Pan Molotow jakoÅ
w swym przemawieniu wykorzystaÅ taktownie naszÅ propozycjÅ w sprawie
rozpoczÅcia rozmaw ekonomicznych. Dlatego ostroÅnos'Å z naszej strony byÅa i
jest nieodzowna, ale wydaje mi siÅ oczywiste, Åe drzwi nie zostaÅy
zatrzaÅniÅte i Åe otwarta jest droga do dalszych negocjacji.
SÅyszeliÅmy i czytaliÅmy z bardzo duÅym zainteresowaniem o PaÅskiej
rozmowie z panem Astachowem. ZupeÅnie przypadkowo po kilku dniach od
wysÅania do Pana mego ostatniego listu, miaÅem znowu okazjÅ porozmawiaÅ z
panem Potiomkinem na temat stosunkaw radziecko-niemieckich. PowiedziaÅem mu,
Åe ciÅgle myÅlÅ o poszukiwaniu pozytywnych krokaw, jakie naleÅy podjÅÅ w
celu realizacji propozycji MoÅotowa. MiÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim
nie ma tarÅ i spornych
15

kwestii. Nie powinniÅmy rozstrzygaÅ problemaw dotyczÅcych
starÅ lub sporaw pogranicznych. O nic nie prosimy ZwiÅzku
Radzieckiego, a ZwiÅzek Radziecki - od nas. ZapytaÅem pana
Potiomkina, z ktarym - prywatnie - mogÅ mawiÅ bardziej
otwarcie, czy moÅe powiedzieÅ mi coÅ o ideach, jakie miaÅ
MoÅotow. Pan Potiomkin odpowiedziaÅ przeczÅco; niestety, nie
magÅ nic dodaÅ do oÅwiadczenia Mototowa, ktary mawili w
imieniu rzÅdu radzieckiego. I
Interesuje mnie, czy w tej sprawie pomoÅe PaÅska rozmowa z Astachowem.
Moim zdaniem, pan Tippelskirch miaÅ racjÅ, gdy zwraciÅ uwagÅ na ten fakt, Åe
dziÅki naszym paktom o nieagresji z paÅstwami baÅtyckimi, Rosja uzyskaÅa od
nas bezpÅatnie wiÅksze bezpieczeÅstwo, stanowiÅce jak gdyby pierwszy wkÅad
polityczny Niemiec.
ChciaÅbym zwro'ciÅ uwagÅ^ na ten fakt, Åe pan MoÅotow wyszczegalniÅ w
swym przemawieniu trzy warunki, ktare majÅ byÅ zrealizowane dla utworzenia
bloku anglo-francusko-rosyjs-kiego. W Åadnym z tych trzech punktaw nie
wskazano, Åe ÅÅdania ZwiÅzku Radzieckiego dotyczÅ tylko Europy. Dalekiego
Wschodu nie wymieniono, ale, moÅna byÅ pewnym, Åe on teÅ nie zostaÅ
pominiÅty. O ile mi wiadomo, Wielka Brytania, jednak chce podjÅÅ nowe
zobowiÅzania, wyÅÅcznie w Europie. JeÅeli paÅstwom baÅtyckim zostanÅ
udzielone gwarancje, moÅe to doprowadziÅ do nowych rozdÅwiÅkaw. Sowieci nam
nie ufajÅ, ale teÅ niezbyt ufajÅ mocarstwom demokratycznym. NieufnoÅÅ
powstaje tu bardzo Åatwo, a gdy tylko ona zaistnieje, to przezwyciÅÅyÅ jÅ
moÅna tylko z bardzo wielkim trudem.
ZasÅuguje na uwagÅ, Åe MoÅotow, mawiÅc o stosunkach z AngliÅ, nie
wspomniaÅ o zaproszeniach, jakie rzÅd brytyjski zÅoÅyÅ Mikojanowi, a
niedawno rawnieÅ jeszcze WoroszyÅowowi, w Ålad za wizytÅ pana Hudsona w
Moskwie.
DowiedziaÅem siÅ z w ogale wiarygodnego z'ro'dÅa, Åe pan Potiomkin
zostaÅ pilnie wysÅany do Ankary, aby zapobiec podpisaniu przez TurcjÅ ukÅadu
z Anglikami. Pan Potiomkin zapobiegÅ podpisaniu ukÅadu, ale nie
„deklaracji". RzÅd radziecki oÅwiadczyÅ, Åe w zasadzie nie ma nic
przeciwko porozumieniu anglo-tureckiemu, ale przy tym odnotowaÅ, Åe uznaje
za waÅne, aby Turcja nie zabiegaÅa do przodu, a dziaÅaÅa jednoczeÅnie i tÅ
samÅ drogÅ, co ZwiÅzek Radziecki.
Ostatnie starcia graniczne na granicy mongolsko-mandÅurs-kiej, jak siÅ
zdaje, sÅ dosyÅ powaÅne. WedÅug komunikataw japoÅskich,
„MongoÅowie"² uÅyli 28 maja stu samolotaw, z
ktarychczterdzieÅci dwa zostaÅy zestrzelone. Os'wiadczajÅ oni, Åe wczeÅniej
zestrzelili siedemnaÅcie samolotaw. MyÅlÅ, Åe za te powaÅne incydenty
odpowiedzialny jest ZwiÅzek Radziecki. Udziela on pomocy Chinom,
powstrzymuje JapoÅczykaw od przerzucania bardzo silnych kontyngentaw
wojskowych z MandÅurii do Chin.
16

Ambasador niemiecki w Moskwie hrabia von Schulenburg

Z najserdeczniejszymi Åyczeniami, maj drogi panie vc Weizsecker,
pozostajÅ z najgÅÅbszym szacunkiem
Schulenburg
Heil Hitler!

¹Nie publikuje siÅ. -- t/w. aut.
²Tak (w cudzysÅowie) w tekÅcie. -- Uw. aut.
6. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Do Kancelarii Ministra Tajne
W zwiÅzku z telegramem hrabiego Schulenburga, dotyczÅcym rozmowy miÅdzy
Hilgerem i Mikojanem¹, Fuhrer zadecydowaÅ co nastÅpuje:
Rosjanie powinni byÅ poinformowani o tym, Åe z ich stano
wiska wyciÅgnÅliÅmy wniosek, iÅ uzaleÅniajÅ oni kwestiÅ
kontynuowania przyszÅych rozmaw od przyjÅcia przez nas
pÅaszczyzn wspalnych z nimi dyskusji ekonomicznych, w takiej
ich postaci, jakie zostaÅy sformuÅowane w styczniu. PoniewaÅ
tych pÅaszczyzn nie moÅemy zaakceptowaÅ, wiÅc obecnie nie
jesteÅmy zainteresowani wznowieniem negocjacji ekonomicz
nych z RosjÅ. f
Fuhrer zgadza siÅ z tym, aby odpowiedz zostaÅa wstrzymana na kilka dni.
PowiadomiÅem o tym Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy telefonicznie i
przekazujÅ to memorandum jako instrukcjÅ przed spotkaniem kompetentnych osab
oficjalnych z ministrem.
Hewel
Berchtesgaden, 29 czerwca 1939 r.

¹ Tu nie publikuje siÅ. -- Uw. aut.
18

SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA
NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Telegram
Moskwa
Telegram nr. 134 Berlin, 30 czerwca 1939 r.
Na PaÅski telegram 115¹
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wziÅÅ pod uwagÅ PaÅskÅ informacjÅ
telegraficznÅ o rozmowie z MoÅotowem. Jest on zdania, Åe w dziedzinie
politycznej przed otrzymaniem dalszych instrukcji, moÅna uwaÅaÅ, powiedziano
wystarczajÅco duÅo i Åe w danym momencie nie powinniÅmy poruszaÅ tych
problemaw.
JeÅeli chodzi o ewentualne negocjacje ekonomiczne z rzÅdem rosyjskim,
to nie zakoÅczono jeszcze uzgodnieÅ. W zwiÅzku z tym prosimy rawnieÅ, aby
nie wykazywaÅ dalszej inicjatywy i oczekiwaÅ instrukcji.
Weizsecker

¹ Nie publikuje siÅ. -- Uw. aut.
8. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 lipca 1939 - 13 godz. 07 min. Otrzymano 22 lipca 1939 - 13
godz. 35 min.
Pilne!
Telegram nr. 136 z 22 lipca
CaÅa prasa radziecka opublikowaÅa dziÅ nastÅpujÅcÅ informacjÅ:
zatytuÅowanÅ „W Ludowym Komisariacie Handlu Zagranicznego":
„Ostatnio zostaÅy wznowione rozmowy w sprawie handlu i kredytu
miÅdzy stronami niemieckÅ i radzieckÅ. Z ramienia
19

Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego rozmowy prowadzi zast.
przedstawiciela handlowego w Berlinie tow/. Babarin, ze strony niemieckiej -
p. Schnurre".¹
Schulenburg
¹ PrzekÅad informacji, na ktarÅ, powoÅuje siÅ Schulenburg,
skorygowano z oryginaÅem rosyjskim i cytuje siÅ wedÅug tekstu,
opublikowanego w „Prawdzie" 22 lipca 1939 r. - Uw. aut.
9. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Tajne Berlin, 27 lipca 1939 r.
Memorandum
Zgodnie z udzielonymi mi instrukcjami ubiegÅego wieczoru zaprosiÅem
charge d'affaires ad interim Astachowa i szefa tutejszego radzieckiego
przedstawicielstwa handlowego Babarina na obiad do Ewestu. Rosjanie zabawili
do okoÅo w paÅ do pierwszej w nocy. ZaczÅli mawiÅ o interesujÅcych nas
problemach ekonomicznych i politycznych w bardzo Åywej i interesujÅcej
formie, dlatego staÅo siÅ moÅliwe nieoficjalne i wszechstronne omawienie
poszczegalnych problemaw, o ktarych wspominaÅ Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy.
1. Na uwagÅ Astachowa, dotyczÅcÅ ÅcisÅej wspaÅpracy i wspalnoty
interesaw polityki zagranicznej, jakie istniaÅy poprzednio miÅdzy Niemcami i
RosjÅ, odpowiedziaÅem, Åe wznowienie takiej wspaÅpracy jest teraz zupeÅnie
moÅliwe, jeÅeli rza^d radziecki uzna to za poÅÅdane. MagÅbym okres trzy
etapy:
Etap pierwszy: Wznowienie wspaÅpracy w dziedzinie gospodarczej przy
pomocy ukÅadu kredytowego i handlowego, ktary zostanie zawarty.
Etap drugi: Normalizacja i poprawa stosunkaw politycznych. SkÅada siÅ
na to miÅdzy innymi, poszanowanie interesaw drugiej strony w prasie i opinii
publicznej, poszanowanie wzglÅdem przedsiÅwziÅÅ naukowych i kulturalnych
drugiej strony. MoÅe tu byÅ wÅÅczony oficjalny udziaÅ Astachowa w niemieckim
Dniu Sztuki w Monachium lub zaproszenie delegacji niemieckiej na WystawÅ
RolniczÅ w Moskwie, jak to zaproponowaÅ mi sekretarz stanu.
20
I

Etapem trzecim bÅdzie przywracenie dobrych stosunkaw politycznych: albo
powrat do tego, co byÅo wczeÅniej (ukÅad berliÅski¹) albo nowe
porozumienie, ktare uwzglÅdni polityczne Åywotne interesy obu stron. Ten
etap trzeci, jak wydaje mi sig, jest zupeÅnie osiÅgalny, gdyÅ w caÅym
regione od Morza BaÅtyckiego do Morza Czarnego i Dalekiego Wschodu nie ma,
moim zdaniem, niemoÅliwych do rozwiÅzania problemaw polityki zagranicznej
miÅdzy naszymi krajami. Jako uzupeÅnienie do tego, mimo wszelkich raÅnic w
s'wiatopoglÅdzie, istnieje jeden wspalny pierwiastek w ideologii Niemiec,
WÅoch, i ZwiÅzku Radzieckiego: przeciwstawianie siÅ demokracjom
kapitalistycznym. Ani my, ani WÅochy nie mamy nic wspalnego z Zachodem
kapitalistycznym. Dlatego wydaje siÅ nam dosyÅ nienaturalne, aby paÅstwo
socjalistyczne stawaÅo po stronie demokracji zachodnich.
W caÅkowitej zgodzie z Babarinem Astachow okreÅliÅ drogÅ
zbliÅenia z Niemcami jako odpowiadajÅcÅ interesom obu
krajaw. StwierdziÅ on jednak, Åe, zapewne, tempo powinno byÅ
powolne i stopniowe. ZwiÅzek Radziecki dostrzega w polityce
zagranicznej narodowego socjalizmu powaÅne zagroÅenie dla
siebie. Z caÅkowitym uzasadnieniem mawiliÅmy o naszej
obecnej sytuacji politycznej jak i otoczeniu. Oto jak ZwiÅzek
Radziecki charakteryzuje swojÅ sytuacjÅ politycznÅ po
znanych wydarzeniach wrzeÅniowych roku ubiegÅego².
Astachow miaÅ na myÅli pakt antykominternowski, nasze
stosunki z JaponiÅ, Monachium, swobodÅ,jak| uzyskaliÅmy w
Europie Wschodniej, i konsekwencje polityczne tego wszyst
kiego dla ZwiÅzku Radzieckiego. Nasza teoria, Åe paÅstwa
baÅtyckie, Finlandia, a takÅe Rumunia naleÅÅ do naszej sfery
wpÅywaw, ostatecznie przekonaÅa rzÅd radziecki, Åe mu nie-
zagraÅajÅ. Moskwa niezbyt wierzy w zmianÅ polityki niemiec
kiej wzglÅdem ZwiÅzku Radzieckiego. OczekiwaÅ moÅna tylko
stopniowej zmiany.
W swojej odpowiedzi podkreÅliÅem, Åe obecnie polityka
niemiecka na Wschodzie przybiera absolutnie odmienny kurs.
Z naszej strony nie moÅe byc nawet mowy o zagroÅeniu dla
ZwiÅzku Radzieckiego. Naszym celem jest zupeÅnie inny
kierunek. MoÅotow sam w swoim ostatnim przemawieniu³okreÅliÅ pakt antykominternowski jako maskowanie sojuszu,
wymierzonego przeciwko demokracjom zachodnim. Jest on
poinformowany o problemie gdaÅskim i zwiÅzanÅ z nim kwestiÅ
polskÅ. Dostrzegam w tym wszystko, pracz starcia interesaw
Niemiec i ZwiÅzku Radzieckiego. To, Åe zamierzamy respekto
waÅ integralnoÅÅ paÅstw baÅtyckich i Finlandii, staÅo siÅ
zupeÅnie jasne dziÅki naszym paktom o nieagresji i naszym
nieagresywnym propozycjom. Nasze stosunki z JaponiÅ ksztaÅ
tujÅ siÅ na zasadach trwaÅej przyjaÅni, ktara, jednakÅe, nie jest
wymierzona przeciwko Rosji. Polityka niemiecka jest nastawio-
21

na przeciwko Anglii. To czynnik decydujÅcy. Jak juÅ oÅwiadczyÅem
wczeÅniej, mogÅ w peÅni wyobraziÅ sobie dalekosiÅÅne porozumienie o
przestrzeganiu wzajemnych interesaw jednoczeÅnie z rozpatrywaniem problemaw,
ktare sÅ Åywotnie waÅne dla Rosji. W danej chwili jednakÅe na przeszkodzie
temu stoi ZwiÅzek Radziecki, podpisujÅcy z AngliÅ ukÅad, wymierzony
przeciwko Niemcom. W tym wypadku ZwiÅzek Radziecki dokona swego wyboru i
razem z AngliÅ stanie w obozie, opozycyjnym wobec Niemiec. Tylko z tej
przyczyny sprzeciwiam siÅ powolnemu poszukiwaniu drogi do osiÅgniÅcia
ewentualnego zrozumienia wzajemnego miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim.
Teraz czas daje nam jeszcze moÅliwoÅÅ, jakiej nie bÅdzie po zawarciu ukÅadu
z Londynem. W Moskwie musi to byÅ wziÅte pod uwagÅ. Co Anglia moÅe
zaoferowaÅ Rosji? NajwyÅej - udziaÅ w wojnie europejskiej, wrogoÅÅ z
Niemcami, ale Åadnego celu, ktary odpowiadaÅby Rosji. Z drugiej strony, co
my moÅemy zaoferowaÅ? NeutralnoÅÅ i niezaangaÅowanie do ewentualnego
konfliktu europejskiego i, jeÅeli Moskwa zechce tego, niemiecko-rosyjskie
zrozumienie co do wzajemnych interesaw, dziÅki ktaremu obydwie strony bÅdÅ
miaÅy korzyÅÅ, jak w dawnych czasach.
Podczas nastÅpnej rozmowy Astachow ponownie wraciÅ do
kwestii paÅstw baÅtyckich i zapytaÅ, czy, pracz planaw infilt
racji gospodarczej, mamy dalekosiÅÅne zamiary polityczne.
Bardzo powaÅnie odniasÅ siÅ teÅ do kwestii rumuÅskiej. Co
dotyczy Polski, to oÅwiadczyÅ, Åe tak czy inaczej GdaÅsk
zostanie zwracony PaÅstwu Niemieckiemu, a sprawa Korytarza⁴musi byÅ jakimÅ sposobem zaÅatwiona na korzyÅÅ PaÅstwa
Niemieckiego. ZapytaÅ on, czy na stronÅ Niemiec nie skÅania
siÅ takÅe ludnoÅÅ terytoriaw, naleÅÅcych ongiÅ' do Austrii,
miÅdzy innymi Galicji i terytoriaw ukraiÅskich. Po opisaniu
naszych stosunkaw handlowych z paÅstwami baÅtyckimi
poprzestaÅem na oÅwiadczeniu, Åe interesy Niemiec i Rosji w
tych sprawach nie bÅdÅ przeciwstawne. Co wiÅcej,uregulowa
nie kwestii ukraiÅskiej⁵ wykazaÅo, Åe nie stawiamy sobie za
cel
czegoÅ, co moÅe zagraÅaÅ interesom radzieckim.
DosyÅ obszernÅ dyskusjÅ prowadzono w kwestii tego,
dlaczego narodowy socjalizm uwaÅa za wrogÅ politykÅ zagra
nicznÅ ZwiÅzku Radzieckiego. W Moskwie nigdy nie mogli tego
zrozumieÅ, chociaÅ zawsze rozumiano tam konfrontacjÅ
narodowego socjalizmu z komunizmem wewnÅtrz [Niemiec].
SkorzystaÅem z tej dogodnej okazji, aby obszernie przedstawiÅ
naszÅ opiniÅ co do zmian, jakie w latach ostatnich zaszÅy w
bolszewizmie rosyjskim. Antagonizm wobec narodowego
socjalizmu byÅ naturalnym wynikiem jego (narodowego
socjalizmu] walki z komunistycznÅ partiÅ Niemiec, zaleÅnej od
Moskwy i stanowiÅcej jedynie narzÅdzie Kominternu. Walka
przeciwko niemieckiej partii komunistycznej zakoÅczyfa siÅ
22

juÅ dawno. Komunizm w Niemczech zostaÅ wykorzeniony. Komintern zostaÅ
zastÅpiony przez Biuro Polityczne, ktare realizuje zupeÅnie odmiennÅ
politykÅ od tej, jakÅ prowadzono, gdy dominowaÅ Komintern. PoÅÅczenie
bolszewizmu z historiÅ narodowÅ Rosji, wyraÅajÅce siÅ w wysÅawianiu wielkich
rosyjskich ludzi i czynaw (obchody rocznicy bitwy pod PoÅtawÅ, Piotra
Pierwszego, bitwy nad jeziorem Czudzkim, Aleksandra Newskiego), zmieniÅo
charakter internacjonalistyczny bolszewizmu, jak wydaje siÅ nam, szczegalnie
od tego czasu, gdy Stalin na termin nieokreÅlony odroczyÅ rewolucjÅ
ÅwiatowÅ. W takiej sytuacji dostrzegamy dziÅ moÅliwoÅci, ktarych nie
widzieliÅmy poprzednio, gdyÅ przekonaliÅmy siÅ, Åe nie podejmuje siÅ prab
upowszechniania w jakiejkolwiek formie propagandy komunistycznej w
Niemczech.
Pod koniec Astachow podkreÅliÅ, Åe rozmowa ta byÅa dla
niego bardzo waÅna. Zakomunikuje o niej Moskwie i spodzie
wa siÅ, Åe wszystko to wpÅynie dostrzegalnie na rozwaj przysz
Åych wydarzeÅ. KwestiÅ handlu i porozumienia kredytowego
omawiano w szczegaÅach.
Po oÅwiadczeniach Rosjan odniosÅem wraÅenie, Åe Moskwa
jeszcze nie zadecydowaÅa, co chce robiÅ. Rosjanie nic nie
mawili o stanie negocjacji w sprawie paktu z WielkÅ BrytaniÅ i o
szansach na jego zawarcie. BiorÅc to wszystko pod uwagÅ,
moÅna dojÅÅ do konkluzji, Åe Moskwa postanowiÅa w ciÅgu
okreÅlonego czasu stosowaÅ zarawno wzglÅdem nas, jak teÅ
wzglÅdem Anglikaw politykÅ zwÅoki i odkÅadania, aby odroczyÅ
podjÅcie decyzji, ktarych doniosÅoÅÅ rozumie doskonale. StÅd
elastyczne stanowisko Rosjan w czasie licznych rozmaw, takie
jest, miÅdzy innymi, stanowisko MoÅotowa; stÅd teÅ opaÅnianie
rozmaw ekonomicznych, podczas ktarych Rosjanie sÅ bardzo
powÅciÅgliwi, jeÅeli chodzi o tempo; stÅd teÅ, najprÅdzej,
zatrzymanie w Moskwie posÅa MieriekaÅowa⁶. W ogale zaÅ jest
wielka nieufnoÅÅ nie tylko do nas, ale teÅ do Anglii. Z naszego
punktu widzenia jako dostrzegalny sukces moÅna zakwalifiko
waÅ to, Åe Moskwa po miesiÅcach rokowaÅ z Anglikami ciÅgle
jeszcze nie wyobraÅa sobie jasno tego, co ma ostatecznie robiÅ.
Schnurre

¹UkÅad o przyjaÅni i neutralnoÅci miÅdzy Niemcami i
ZwiÅzkiem Radziec
kim, podpisany w Berlinie 24 kwietnia 1926. - Uw. red. am. wyd.
²Ma siÅ na myÅli ukÅad monachijski, zawarty 30 wrzes'nia
1938 r. miÅdzy
AngliÅ, FrancjÅ, Niemcami i WÅochami, o oderwaniu od CzechosÅowacji
okrÅgu
Sudeto'w i przekazaniu go Niemcom. -- Uw. aut.
³Nie publikuje siÅ. -- Uw. aut.
⁴Korytarz gdaÅski -- polskie terytorium, przylegajÅce do
Wolnego Miasta
GdaÅsk. Przez Korytarz odbywaÅa siÅ komunikacja lÅdowa miÅdzy Niemcami
a
Prusami Wschodnimi, w tym rawnieÅ z GdaÅskiem. -- Uw. aut.
23

⁵Ma siÅ na myÅli oÅwiadczenie Niemiec, Åe nie majÅ, one
Åadnych roszczeÅ
terytorialnych wzglÅdem Ukrainy Radzieckiej; patrz rawnieÅ zacytowany
powyÅej fragment z referatu sprawozdawczego Stalina. -- Uw. aut.
⁶Radziecki poseÅ- peÅnomocny w Berlinie A. Mieriekarow
zostaÅ niespodzie
wanie odwoÅany do Moskwy na „urlop". -- Uw. aut.
10. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO
AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Instrukcja
Berlin, 29 lipca 1939 r.^ÅTajne!
Wieczorem 26. tego miesiÅca Schnurre miaÅ z Astachowem i Babarinem
obszernÅ rozmowÅ, ktarej treÅÅ podano w zaÅÅczonym memorandum².
OdpowiedÅ Astachowa dowodzi, Åe jego szczegaÅowa relacja jest juÅ w
dyspozycji Moskwy. W koÅcu Astachow zapytaÅ, czy bÅdziemy przestrzegali
analogicznej opinii, jeÅeli przedstawiciel radziecki wysokiej rangi bÅdzie
omowiaÅ te sprawy z przedstawicielem wysokiej rangi Niemiec. Schnurre na to
pytanie odpowiedziaÅ w istocie twierdzÅco.
ByÅoby waÅne, ÅebyÅmy wiedzieli, czy w Moskwie istnieje jakakolwiek
reakcja na oÅwiadczenia, jakie zÅoÅyli Astachow i Babarin. JeÅeli bÅdzie
miaÅ Pan moÅliwoÅÅ wyznaczenia nowego spotkania z MoÅotowem, to zalecam
Panu, wypowiedzenie siÅ w tym duchujeÅeli bÅdzie okazja, i trzymania siÅ
kierunku myÅli memorandum. JeÅeli wszystko potoczy siÅ tak, Åe MoÅotow
pozbÅdzie siÅ swej powÅciÅgliwoÅci, moÅe Pan zrobiÅ jeszcze jeden krok w
paÅskim oÅwiadczeniu i powiedzieÅ coÅ bardziej konkretnego, niÅ to, co w
ogalnych zarysach zostaÅo ne wyraÅone w memorandum. Dotyczy to szczegalnie
sprawy polskiej. W razie jakiegokolwiek rozwoju kwestii polskiej - czy drogÅ
pokojowÅ, jak tego chcemy, czy kaÅdÅ innÅ drogÅ, tj. z uÅyciem przez nas
siÅy - bÅdziemy gotowi zagwarantowaÅ wszystkie interesy radzieckie i
osiÅgnÅÅ zrozumienie z rzÅdem moskiewskim. JeÅeli rozmowa bÅdzie siÅ toczyÅa
w pozytywnej atmosferze rawnieÅ odnoÅnie kwestii baÅtyckiej, to powinna byÅ
wyraÅona myÅl, Åe nasze stanowisko wzglÅdem paÅstw baÅtyckich zostanie
skorygowane w ten sposab, aby uwzglÅdniaÅ Åywotne interesy Sowietaw nad
BaÅtykiem.
Brulion podpisaÅ von Weizsecker
24

¹Otrzymana w Moskwie 31 lipca. - Uw. red. niem. wyd.
²Patrz dokument poprzedni. - J/w. aut.
11. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO
AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - 13 godz. 47 min. Otrzymany w Moskwie
3 sierpnia 1939 - 18 godz. 00 min.
Moskwa
Telegram nr. 164 z 3 sierpnia
Bardzo pilne
Tajne. Informacja dla pana ambasadora
Do dzisiejszej instrukcji telegraficznej¹. Zgodnie z
sytuacjÅ politycznÅ i dla poÅpiechu zatroszczymy siÅ, niezaleÅnie od
wyznaczonej na dziÅ' paÅskiej rozmowy z MoÅotowem, o kontynuowanie w
Berlinie wyjaÅniania warunkaw uzgodnienia interesaw niemiecko-radzieckich. W
zwiÅzku z tym Schnurre przyjmie Astachowa dziÅ i powie mu, Åe bÅdziemy
gotowi do konkretniejszego dialogu, jeÅeli rzÅd radziecki rawnieÅ pragnie
tego. Zaproponujemy w tym wypadku Astachowowi, by otrzymaÅ instrukcje z
Moskwy. BÅdziemy nastÅpnie gotowi do tego, aby mawiÅ dosyÅ konkretnie o
problemach, stanowiÅcych dla ZwiÅzku Radzieckiego ewentualny przedmiot
zainteresowania.
Weizsecker

¹ Patrz nastÅpny dokument. -- Uw. aut.
25

12. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
. min. 4 godz. 30 min.
Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - \5 godz. 47 m Otrzymany w Moskwie 4
sierpnia 1939 - 4 godz. 1

Moskwa
Telegram nr. 166 z 3 sierpnia
Bardzo pilne!
Do pana ambasadora osobis'cie.
W ubiegÅy wieczarprzyjÅÅem rosyjskiego charge d'affaires ad interim,
ktary wczes'niej dzwoniÅ do mojej kancelarii w innej sprawie. ZamierzaÅem
kontynuowaÅ rozmowy, ktarych treÅÅ juÅ Pan zna i ktare poprzednio za moim
zezwoleniem byÅy prowadzone miÅdzy Astachowem i czÅonkami Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. WspomniaÅem o rozmowach w sprawie ukÅadu handlowego, w
ktarych obecnie robi siÅ zadowalajÅce postÅpy i okreÅliÅem taki ukÅad
handlowy jako waÅny krok na drodze do noimalizacji stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, jeÅeli jest ona poÅÅdana. Dobrze jest wiadome, Åe oto
juÅ od paÅ roku ton naszej prasy wzglÅdem Rosji jest zupeÅnie inny. Wydaje
mi siÅ, Åe jednoczeÅnie strona rosyjska chce zbudowaÅ nasze stosunki w miarÅ
moÅliwoÅci na dwach warunkach:
nieingerencja w sprawy wewnÅtrzne drugiego kraju (pan
Astachow jest przekonany, Åe moÅe to mi obiecaÅ bezzwÅocz
nie);
zaprzestanie polityki, wymierzonej przeciwko Åywotnym
wzajemnym interesom. Na to Astachow nie potrafiÅ udzieliÅ
jakiejkolwiek wyraÅnej odpowiedzi, ale uwaÅa on, Åe rzÅd jego
w stosunkach z Niemcami zamierza przestrzegaÅ polityki
zrozumienia wzajemnego.
MawiÅem dalej, Åe nasza polityka jest prostolinijna i dÅugoterminowa;
nie spieszymy siÅ. JesteÅmy Åyczliwie ustosunkowani do Moskwy. Dlatego
sprawa polega na tym, jaki kierunek zechcÅ obraÅ [radzieccy] liderzy. JeÅeli
Moskwa zajmie stanowisko negatywne, to bÅdziemy wiedzieli, co siÅ dzieje i
jak mamy dziaÅaÅ. JeÅeli zdarzy siÅ odwrotnie, to od Morza BaÅtyckiego do
Czarnego nie bÅdzie problemaw, ktarych wspalnie nie zdoÅalibyÅmy
rozstrzygnÅÅ miÅdzy sobÅ. PowiedziaÅem, Åe nad BaÅtykiem wystarczy miejsca
dla nas dwo'ch, Åe interesy rosyjskie tam w Åadnym wypadku nie bÅdÅ
kolidowaÅy z naszymi. Co dotyczy Polski, to Åledzimy uwaÅnie i z zimnÅ krwiÅ
rozwijajÅce siÅ wydarzenia. W razie prowokacji ze strony Polski uregulujemy
sprawÅ z PolskÅ w ciÅgu tygodnia. Na wypadek tego zrobiÅem delikatnÅ aluzjÅ
co do ewentualnoÅci zawarcia z RosjÅ
26

porozumienia w sprawie losaw Polski. OpisaÅem stosunki
niemiecko-japoÅskie jako dobre i przyjacielskie. Te stosunki sÅ trwaÅe.
JednakÅe, co dotyczy stosunkaw rosyjsko-japoÅskich, to mam wÅasne zdanie
(mam tu na mys'li dÅugoterminowy modus yiyendi¹ miÅdzy dwoma
krajami).
CaÅÅ rozmowÅ przeprowadziÅem tonem beznamiÅtnym, a na zakoÅczenie
ponownie daÅem do zrozumienia charge d'affaires ad interim, Åe w polityce
miÅdzynarodowej nie stosujemy taktyki mocarstw demokratycznych. Jestes'my
przyzwyczajeni budowaÅ na solidnym fundamencie, nie powinniÅmy skÅadaÅ
daniny chwiejnej opinii publicznej i nie chcemy Åadnych sensacji. JeÅeli
rozmowy, takie jak nasza, nie bÅdÅ prowadzone z tym stopniem tajemnicy, na
jaki one zasÅugujÅ, zostanÅ one przerwane. Nie staramy siÅ, aby zwracano na
nie uwagÅ. Jak juÅ mo'wilis'my, Moskwa ma wybo'r. JeÅeli w Moskwie sÅ
zainteresowani naszymi ideami, dlaczego wiÅc wtedy pan MoÅotow nie moÅe
podchwyciÅ tej samej nici w rozmowach ze Schulenbur-giem (o tym w telegramie
nr. 164²). ZakoÅczenie rozmowy.
Dopisek dla hrabiego Schulenburga:
ProwadziÅem rozmowÅ, nie pokazujÅc, Åe siÅ spieszymy. Charge d'affaires
ad interim, ktary, jak siÅ zdawaÅo, byÅ zainteresowany, kilkakrotnie
prabowaÅ skierowaÅ rozmowÅ na bardziej konkretne zagadnienia, w wyniku czego
daÅem mu do zrozumienia, Åe bÅdÅ gotowy do sprecyzowan od razu po tym, gdy
rzÅd radziecki oficjalnie powiadomi nas, Åe w zasadzie pragnie nowych
stosunkaw. JeÅeli Astachow zostanie poinstruowany w tym duchu, to my z
naszej strony, bÅdziemy zainteresowani najszybszym jasnym ^ uregulowaniem.
To wyÅÅcznie do PaÅskiej osobistej wiadomos'ci.
Ribbentrop

¹W jgzyku dyplomatycznym -- stosunki, jakie ukÅadajÅ, siÅ w
praktyce,
bez specjalnego ukÅadu.. -- Uw. aut. *
²Patrz poprzedni dokument. -- Uvi. aut.
27

13. MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO
W MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 13 godz. 52 min. m Otrzymany w
Moskwie 14 sierpnia 1939 - 17 godz. 00 min.
Moskwa
Nr. 171 z 14 sierpnia
Do wiadomoÅci pana ambasadora. Informacja.
Astachow wezwaÅ mnie w sobotÅ, aby przekazaÅ mi, co nastÅpuje:
OtrzymaÅ on od MoÅotowa instrukcje, aby oÅwiadczyÅ, Åe Sowieci sÅ
zainteresowani omawieniem poszczegalnych grup problemaw spoÅrad tych, ktare
zostaÅy juÅ poruszone. MiÅdzy innymi, pracz rozpatrywanych zagadnieÅ
negocjacji ekonomicznych, Astachow zaliczyÅ do tych spraw kwestie prasy,
wspaÅpracy kulturalnej, kwestiÅ polskÅ, problemy poprzednich
niemiecko-radzieckich porozumieÅ politycznych. Taka dyskusja, jednakÅe, moÅe
odbywaÅ siÅ tylko stopniowo albo, jak okreÅliliÅmy, etapami. RzÅd radziecki
jako miejce tych negocjacji zaproponowaÅ MoskwÅ, gdyÅ rzÅdowi radzieckiemu o
wiele Åatwiej byÅoby tam kontynuowaÅ rokowania. W swej rozmowie Astachow
pozostawiÅ otwarty kwestiÅ tego, komu proponujemy powierzyÅ prowadzenie
negocjacji, posÅowi czy innej osobie, ktara ma byÅ przysÅana.
Na moje pytanie, jakÅ uwagÅ z kolei Sowieci przykÅadajÅ do sprawy
polskiej, Astachow odrzekÅ, Åe nie otrzymaÅ Åadnych instrukcji odnoÅnie
kolejnoÅci, ale w jego instrukcjach gÅawnie zaakcentowano sÅowo
„stopniowo".
Ta informacja Astachowa byÅa, zapewne, rozszerzony instrukcjÅ charge
d'affaires, o ktarej Pan nas powiadomiÅ¹.
Jest to przedmiot dalszych instrukcji.
Schnurre

¹ Nie publikuje siÅ. -Uw. aut.
28

14. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE

Telegram
zo pilne
Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 22 godz. 53 min. Otrzymany w
Moskwie 15 sierpnia 1939 - 4 godz. 40 n
Bardzo pilne
I min.
Moskwa
Telegram nr. 175 z 14 sierpnia
Ambasadorowi osobiÅcie
ProszÅ, aby Pan skontaktowaÅ siÅ osobiÅcie z panem Mototo-wem i
przekazaÅ mu, co nastÅpuje:
1. RozbieÅnoÅci ideologiczne miÅdzy Niemcami Narodowo-
Socjalistycznymi i ZwiÅzkiem Radzieckim stanowiÅy jedynÅ
przyczynÅ, z ktarej powodu w latach poprzednich Niemcy i
ZSRR podzieliÅy siÅ na dwa wrogie, przeciwstawiajÅce siÅ sobie
obozy. Wydarzenia z ostatniego okresu, jak siÅ wydaje, wyka
zaÅy, Åe raÅnica w s'wiatopoglÅdach nie przeszkadza rzeczowym
stosunkom dwach paÅstw i nawiÅzaniu nowej, przyjacielskiej
wspaÅpracy. Okres konfrontacji w polityce zagranicznej moÅe
¦zakoÅczyÅ siÅ raz na zawsze; droga do nowej przyszÅos'ci stoi
otworem przed obu paÅstwami.
2. W rzeczywistoÅci, interesy Niemiec i ZSRR nigdzie nie
, ÅcierajÅ siÅ. Przestrzenie Åyciowe Niemiec i ZSRR przylegajÅ do
•siebie, ale nie ma naturalnej potrzeby s'cierania siÅ. W ten
sposab, nie ma przyczyn do agresywnego postÅpowania jednego kraju
wzglÅdem drugiego. Niemcy nie ÅywiÅ agresywnych zamiaraw wobec ZSRR. RzÅd
Rzeszy jest tego zdania, Åe \ miÅdzy morzami BaÅtyckim a Czarnym nie
istniejÅ kwestie, •ktare nie mogÅyby byc uregulowane ku peÅnemu
zadowoleniu obu paÅstw. WÅrad tych problemaw sÅ takie, ktare ÅÅczÅ, siÅ z
Morzem BaÅtyckim, krajami baÅtyckimi, PolskÅ, regionem poÅudniowo-wschodnim
itd. W takich sprawach wspaÅpraca polityczna miÅdzy dwoma krajami moÅe mieÅ
tylko pozytywne wyniki. To samo dotyczy gospodarki niemieckiej i
radzieckiej, ktarych wspaÅpraca moÅe siÅ rozszerzyÅ w dowolnym kierunku.
3. Nie ma Åadnych wÅtpliwoÅci, Åe dziÅ stosunki niemiecko-
radzieckie znalazÅy siÅ w punkcie zwrotnym swej historii.
Decyzje, jakie w najbliÅszej przyszÅoÅci zostanÅ podjÅte w
Berlinie i Moskwie w sprawie tych stosunkaw, bÅdÅ miaÅy w
ciÅgu pokoleÅ decydujÅce znaczenie dla narodaw niemieckiego
i radzieckiego. Od tych decyzji bÅdzie zaleÅaÅo, czy obydwa
narody kiedykolwiek znowu, bez zaistnienia jakichkolwiek
rzeczywis'cie nieprzezwyciÅÅonych okolicznoÅci, bÅdÅ musiaÅy
29

wystÅpiÅ przeciwko sobie z broniÅ w rÅkach, albo, znowu nastÅpiÅ
przyjacielskie stosunki. Poprzednio, gdy byÅy one przyjaciaÅmi, byÅo to
korzystne obu krajom, wszystko staÅo siÅ zÅe, gdy zostaÅy one wrogami.
SÅusznie, Åe Niemcy i ZwiÅzek Radziecki w wyniku
wieloletniej wrogos'ci ich ÅwiatopoglÅdaw odnoszÅ siÅ do siebie z
nieufnos'ciÅ. Musi byÅ usuniÅte wiele nagromadzonych Åmieci.
Trzeba jednak powiedzieÅ, Åe nawet w tym okresie nigdy nie
ustawaÅy naturalne sympatie Niemcaw i Rosjan do siebie. Na
tej podstawie moÅna od nowa zbudowaÅ politykÅ dwach paÅstw.
RzÅd Rzeszy i RzÅd Radziecki powinny na podstawie
caÅego swego doÅwiadczenia liczyÅ siÅ z tym faktem, Åe demok
racje kapitalistyczne Zachodu sÅ nieubÅaganymi wrogami
zarawno Niemiec Narodowo-Socjalistycznych, jak i ZwiÅzku
Radzieckiego. DziÅ, po zawarciu sojuszu wojskowego, ponownie
usiÅujÅ one wciÅgnÅÅ ZSRR do wojny przeciwko Niemcom. W
1914 roku polityka ta miaÅa dla Rosji katastrofalne skutki. We
wspalnych interesach obu krajo'w jest unikniÅcie w przyszÅos'ci
zniszczenia Niemiec i ZSRR, co byÅoby korzystne jedynie
demokracjom zachodnim.
Kryzys w stosunkach niemiecko-polskich, sprowokowany
politykÅ Anglii, a takÅe brytyjska propaganda militarna i
zwiÅzane z tym praby utworzenia [antyniemieckiego] bloku
czyniÅ poÅÅdanym jak najszybsze wyjas'nienie stosunkaw
niemiecko-rosyjskich. W przeciwnym wypadku, niezaleÅnie od
dziaÅaÅ Niemiec, sprawy mogÅ przybraÅ taki obrat, Åe obydwa
rzÅdy utracÅ moÅliwos'Å przywracenia przyjaÅni niemiecko-rad-
zieckiej i wspalnego rozstrzygniÅcia problemaw terytorialnych,
zwiÅzanych z EuropÅ WschodniÅ. Dlatego przywadcy obu
paÅstw nie powinni oddawaÅ na pastwÅ losu wydarzeÅ, dziaÅaÅ
natomiast w odpowiednim czasie. BÅdzie rzeczÅ zgubnÅ, gdy z
powodu braku zrozumienia wzajemnego co do poglÅdaw i
zamiaraw wzglÅdem siebie nasze narody ostatecznie rozejdÅ siÅ
w raÅne strony.
O ile nam wiadomo, rzÅd radziecki rawnieÅ pragnie wnieÅÅ jasnos'Å do
stosunkaw niemiecko-radzieckich. PoniewaÅ jednak, wnioskujÅc z poprzednich
dos'wiadczeÅ, takie wyjaÅnienie stosunkaw moÅe przebiegaÅ tylko stopniowo i
poprzez konwencjonalne kanaÅy dyplomatyczne. Minister spraw zagranicznych
Rzeszy von Ribbentrop gotowy jest przybyÅ do Moskwy z kratkÅ wizytÅ, aby w
imieniu Fiihrera przedstawiÅ poglÅdy Fiihrera panu Stalinowi. Tylko takie
bezpoÅrednie rozmowy mogÅ, zdaniem pana von Ribbentropa, doprowadziÅ do
zmian; i w ten sposab nie bÅdzie wydawaÅo siÅ niemoÅliwym zakÅadanie
podwalin pod pewnÅ poprawÅ stosunkaw niemiecko-rosyjskich.
ZaÅÅcznik: ProszÅ, aby Pan nie wrÅczaÅ tych instrukcji panu MoÅotowowi
na piÅmie, a odczytaÅ je. UwaÅam za rzecz waÅnÅ,
30

aby dotarÅy one do pana Stalina w jak najdokÅadniejszej postaci, i
upowaÅniani Pana, aby jednoczeÅnie prosiÅ w moim imieniu pana MoÅotowa o
audiencjÅ u pana Stalina, aby magÅ Pan jeszcze bezpoÅrednio przekazaÅ mu ten
waÅny dokument. Jako uzupeÅnienie do rozmaw z MoÅotowem warunkiem mojej
wizyty sÅ zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem.
Ribbentrop
15. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Nadany z Moskwy 15 sierpnia 1939
Otrzymany w Berlinie 16 sierpnia 1939 - 2 godz. 30 min.
Berlin
PoÅpieszne
Telegram nr. 175 z 15 sierpnia
Na PaÅski telegram nr. 175 z 14 sierpnia
Tajne!
MoÅotow z najwiÅkszym zainteresowaniem wysÅuchaÅ informacji, ktarÅ
polecono mi przekazaÅ, okreÅliÅ jÅ jako nader waÅnÅ i oÅwiadczyÅ, Åe od razu
przekaÅe jÅ swemu rzÅdowi i w kratkim czasie udzieli mi odpowiedzi. MoÅe
oÅwiadczyÅ juÅ teraz, Åe RzÅd Radziecki ciepÅo wita niemieckie zamiary w
zakresie poprawy stosunkaw ze ZwiÅzkiem Radzieckim i teraz, biorÅc pod uwagÅ
moje dzisiejsze oÅwiadczenie, wierzy w szczeroÅÅ tych zamiaraw.
W zwiÅzku z ideÅ przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy chce
on wyraziÅ swaj osobisty poglÅd na to, Åe taka podraÅ wymaga odpowiednich
przygotowaÅ, aby wymiana poglÅdaw daÅa jakiekolwiek wyniki.
W nawiÅzaniu do tego interesuje go kwestia, jak rzÅd niemiecki
ustosunkowuje siÅ do idei zawarcia paktu o nieagresji ze ZwiÅzkiem
Radzieckim, a takÅe, czy rzÅd niemiecki gotowy jest wpÅynÅÅ na Japonig w
celu poprawy stosunkaw radziecko-japoriskich i uregulowania konfliktaw
granicznych, i czy Niemcy zamierzajÅ udzieliÅ ewentualnych wspalnych
gwarancji paÅstwom baÅtyckim.
Co dotyczy poszukiwania drag rozszerzania wiÅzi ekonomicznych MoÅotow
przyznaÅ, Åe rozmowy w Berlinie rozwijajÅ siÅ pomyÅlnie i zbliÅajÅ siÅ do
pomyÅlnego finaÅu.
31

MoÅotow powtarzyÅ, Åe jeÅeli moje dzisiejsze oÅwiadczenie zawiera ideÅ
paktu o nieagresji, czy coÅ podobnego, to sprawa musi byÅ omawiona bardziej
konkretnie, aby w razie przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
kwestie nie sprowadziÅy siÅ do wymiany poglÅdaw, lecz zostaÅy podjÅte
konkretne decyzje.
MoÅotow przyznaÅ, Åe szybkoÅÅ potrzebna jest po to, aby nie byÅ
postawionym wobec faktaw dokonanych, ale stwierdziÅ, Åe nieodzowne jest
odpowiednie przygotowanie problemaw, ktare wspomniaÅ.
Obszerne memorandum¹ o przebiegu rozmowy zostanie wysÅane
specjalnym kurierem, samolotem we czwartek.
Schulenburg

¹ Patrz nastÅpny dokument. - Uw. aut.
16. MEMORANDUM AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Tajne Memorandum
RozpoczÅÅem rozmowÅ z MoÅotowem okoÅo godziny 20 w dniu 15 sierpnia od
oÅwiadczenia, Åe zgodnie z informacjÅ radzieckÅ, ktara dotarÅa do nas, rzÅd
radziecki zainteresowany jest kontynuowanim rozmaw politycznych, ale, Åe
woli on, by odbywaÅy siÅ one w Moskwie.
Mototow to zaakceptowaÅ".
Wtedy odczytaÅem panu MoÅotowowi treÅÅ instrukcji, ktarÅ mi przysÅano,
przy czym tekst niemiecki tÅumaczono od razu na rosyjski, paragraf po
paragrafie. PoinformowaÅem rawnieÅ MoÅotowa o treÅci zaÅÅcznika do
instrukcji, ktarÅ otrzymaÅem. MoÅotow przyjÅÅ do wiadomos'ci moje
oÅwiadczenie, Åe wedÅug instrukcji Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
proszÅ o audiencjÅ u pana Stalina, a takÅe moje sÅowa, Åe pracz negocjacji z
MoÅotowem jako warunek przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy stawia siÅ zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem. MoÅotow
odpowiedziaÅ aprobujÅcym gestem na Åyczenie Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy, aby treÅÅ instrukcji zostaÅa przekazana Stalinowi moÅliwie
najdokÅadniej.
32

MoÅotow wysÅuchaÅ odczytywanej instrukcji z napiÅtÅ uwagÅ i poleciÅ
swemu sekretarzowi, aby zapisywaÅ jak najpeÅniej i dokÅadniej.
MoÅotow powiedziaÅ nastÅpnie, Åe z powodu waÅnos'ci mego oÅwiadczenia,
nie moÅe od razu udzieliÅ mi odpowiedzi, Åe najpierw powinien zÅoÅyÅ
sprawozdanie swemu rzÅdowi. MoÅe jednak zakomunikowaÅ juÅ teraz, Åe rzÅd
radziecki z uznaniem wita wyraÅony przez stronÅ niemieckÅ zamiar poprawy
stosunkaw ze ZwiÅzkiem Radzieckim. Teraz, zanim wypowie dalsze racje, - tuÅ
po otrzymaniu instrukcji swego rzÅdu - chce on wyraziÅ wÅasny punkt widzenia
na propozycje rzÅdu niemieckiego.
PodraÅ Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy bÅdzie wymagaÅa
rozlegÅych przygotowaÅ, aby przewidywana wymiana poglÅdaw daÅa jakieÅ
wyniki. W zwiÅzku z tym prosi o zakomunikowanie mu, czy odpowiadajÅ faktom
nastÅpujÅce informacje.
W kancu czerwca tego roku rzÅd radziecki otrzymaÅ od swego charge
d'affaires ad interim w Rzymie telegraficzne doniesienie o rozmowie tego
ostatniego z ministrem spraw zagranicznych WÅoch Ciano. W rozmowie tej Ciano
os'wiadczyÅ, Åe Niemcy opracowujÅ plan, ktarego celem jest istotna poprawa
stosunkaw niemiecko-radzieckich. W zwiÅzku z tym Ciano wskazaÅ na
nastÅpujÅce punkty planu:
Niemcy nie odnoszÅ siÅ nieprzyjaÅnie do idei wykorzys
tania swego wpÅywu na JaponiÅ w celu poprawy jej stosunkaw
ze ZwiÅzkiem Radzieckim i zaprzestania sporaw granicznych.
NastÅpnie przewiduje siÅ moÅliwoÅÅ zawarcia ze ZwiÅz
kiem Radzieckim paktu o nieagresji i wspalne zagwarantowanie
bezpieczeÅstwa paÅstw baÅtyckich.
Niemcy gotowe sÅ zawrzeÅ ze ZwiÅzkiem Radzieckim
ukÅad handlowy na szerokiej podstawie.
TreÅÅ wyÅej wyszczegalnionych punktaw wzbudziÅa duÅe zainteresowania
rzÅdu radzieckiego, i on, MoÅotow bardzo chciaÅby wiedzieÅ w jakim stopniu
odpowiada rzeczywistoÅci plan, ktary sformuÅowaÅ Ciano radzieckiemu charge
d'affaires w powyÅei wspomnianej formie.
OdpowiedziaÅem, Åe oÅwiadczenie Ciano oparte jest zapewne na
doniesieniu tutejszego wÅoskiego ambasadora Rosso. TreÅÅ doniesienia Rosso w
ogale oparta jest na jego wÅasnych wnioskach.
Na pytanie MoÅotowa, czy tÅ informacjÅ wymyÅliÅ Rosso, odpowiedziaÅem,
Åe jest ona prawidÅowa tylko czÅÅciowo. Jak MoÅotow wie, chcemy poprawiÅ
stosunki niemiecko-radzieckie i, naturalnie, omawiamy kwestiÅ, czy moÅe
nastÅpiÅ ich poprawa i w jakim stopniu. Wynik tych rozmaw zawarty jest w
moich doniesieniach, kto're sÅ znane MoÅotowowi, i w oÅwiad-
33

czeniach Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i pana Schnur-re panu
Astachowowi.
MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe wiÅcej go nie interesuje czy Ros-so prawidÅowo
poinformowaÅ swaj rzÅd. RzÅd radziecki w chwili obecnej zainteresowany jest,
miÅdzy innymi, uzyskaniem informacji, czy istniejÅ w praktyce plany podobne
do tych, jakie zawieraÅo doniesienie Rosso, lub cos' podobnego, i czy rzÅd
niemiecki ciÅgle jeszcze trzyma siÅ tej linii. On, MoÅotow, w informacji z
Rzymu nie dostrzegÅ niczego nieprawdopodobnego. W ciÅgu wszystkich ostatnich
lat rzÅd radziecki miaÅ wraÅenie, Åe rzÅd Niemiec nie chce decydowaÅ siÅ na
poprawÅ stosunkaw ze ZwiÅzkiem Radzieckim. Teraz sytuacja siÅ zmieniÅa. Na
podstawie rozmaw, ktare prowadzono w ciÅgu kilku ostatnich tygodni, rzÅd
radziecki odniasÅ wraÅenie, Åe rzÅd niemiecki rzeczywis'cie szczery jest w
swych zamiarach, aby wnieÅÅ zmiany do stosunkaw ze ZwiÅzkiem Radzieckim.
UwaÅa on zÅoÅone dziÅ' os'wiadczenie za decydujÅce w tym sensie, Åe te
zamiary zostaÅy w nim wyraÅone w peÅni i .jasno. Co dotyczy rzÅdu
radzieckiego, to on zawsze zajmowaÅ Åyczliwe stanowisko w kwestii nawiÅzania
stosunkaw z Niemcami i cieszy siÅ on, Åe rawnieÅ strona niemiecka zajmuje
teraz takie same stanowisko. Nie ma tak ogromnej wagi kwestia, czy
rzeczywiÅcie punkty, zawarte w doniesieniu Rosso, odpowiadajÅ zamiarom
niemieckim. On, Motoraw, odniasÅ wraÅenie, Åe zawieraÅy one duÅo prawdy,
gdyÅ myÅli te odpowiadaÅy tym, ktare strona niemiecka zgÅaszaÅa w ciÅgu
ostatnich kilku miesiÅcy. W zwiÅzku z tym wyraziÅ on zadowolenie, Åe rozmowy
ekonomiczne w Berlinie trwajÅ i niewÅtpliwie rokujÅ dobre wyniki.
(ZauwaÅyÅem, Åe przebieg rozmaw ekonomicznych zadowala rawnieÅ nas, i
zapytaÅem, jak wyobraÅa sobie modus procendi¹w dalszych
negocjacjach politycznych.
MoÅotow powtarzyÅ, Åe, miÅdzy innymi, zainteresowany jest otrzymaniem
odpowiedzi na pytanie, czy Niemcy pragnÅ sprecyzowaÅ konkretniej punkty,
wyodrÅbnione w doniesieniu Rosso. Na przykÅad, rzÅd radziecki pragnÅÅby
wiedzieÅ, czy Niemcy widzÅ jakÅkolwiek realnÅ moÅliwoÅÅ wpÅyniÅcia na
Japonie, w celu poprawy jej stosunkaw ze ZwiÅzkiem Radzieckim.
„Jeszcze zaÅ, jak wyglÅda idea w sprawie zawarcia paktu o nieagresji?
Czy rzÅd niemiecki odnosi siÅ do tej myÅli z sympatiÅ bÅdÅ czy kwestii tej
nie rozpatrywano jeszcze obszernie?" -takie dokÅadnie sÅ sÅowa MoÅotowa.
OdpowiedziaÅem, Åe co dotyczy stosunkaw z JaponiÅ, to Minister Spraw
Zagranicznych Rzeszy juÅ mawiÅ panu Astachowowi, iÅ w tej sprawie ma wÅasny
poglÅd. W ten sposab, moÅna przypuÅciÅ, Åe Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy moÅe zainteresowaÅ rawnieÅ ta kwestia, tym bardziej, Åe jego wpÅyw na
rzÅd japoÅski definitywnie jest spory.
34

MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe wszystko to bardzo go interesuje i w zwiÅzku z
tym zauwaÅyÅ, Åe Ciano powiedziaÅ radzieckiemu charge d'affaires ad interim,
iÅ w peÅni popiera idee, zawarte w doniesieniu Rosso. On [MoÅotow] mawiÅ
dalej, Åe w zwiÅzku z zapowiedzianÅ podraÅÅ Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy do Moskwy, rzÅdowi radzieckiemu byÅoby waÅne, aby otrzymaÅ odpowiedÅ
na pytanie, czy rzÅd niemiecki gotowy jest zawrzeÅ ze ZwiÅzkiem Radzieckim
pakt o nieagresji, lub coÅ/ w tym rodzaju. WczeÅniej mawiono o moÅliwos'ci
„przywracenia i odnowienia poprzednich ukÅado'w".
PotwierdziÅem panu Mofotowowi, Åe rzeczywiÅcie omawiamy nowy porzÅdek
rzeczy, oparty zostanie albo na tym, co byÅo, albo na zasadniczo nowych
stosunkach. NastÅpnie zapytaÅem go, czy mogÅ wyciÅgnÅÅ wniosek, Åe poruszone
wobec mnie kwestie, bÅdÅ stanowiÅy treÅÅ ewentualnej rozmowy z Ministrem
Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie, Åe on [MoÅotow] powiadomiÅ o nich mnie
tylko po to, abym magÅ" przygotowaÅ do tych spraw Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy.
MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe ciÅgle jeszcze nie jest gotowy, aby skÅadaÅ mi
dalsze oÅwiadczenia w sprawie wizyty Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Wydaje siÅ mu jednak, Åe przed takÅ podraÅÅ trzeba uprzednio wyjaÅniÅ i
uzgodniÅ szereg problemaw, aby wszystko nie ograniczyÅo siÅ tylko do rozmaw,
przeprowadzonych w Moskwie, i zostaÅyby podjÅte konkretne decyzje. Szczerze
przyÅÅcz.a siÅ do mojego oÅwiadczenia, Åe poÅÅdane jest jak najszybsze
uregulowanie stosunkaw. Jest on rawnieÅ zdania, Åe poÅÅdany jest pos'piech,
aby rozwaj wydarzeÅ nie postawiÅ nas przed faktami dokonanymi. Powinien on
dlatego powtarzyÅ, Åe, jeÅeli rzÅd niemiecki nastawiony jest przychylnie do
idei zawarcia paktu o nieagresji, jeÅeli moje dzisiejsze oÅwiadczenie
zawiera tÅ lub podobnÅ ideÅ, to obszerniejsze omawienie tych kwestii nastÅpi
bezzwÅocznie. PoprosiÅ on, abym przedstawiÅ memu rzÅdowi informacjÅ w tym
duchu.
Hrabia von Schulenburg Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.

Sposab, maniera dziaÅania, zapewniajÅca osiÅgniÅcie celu. - Uw. aut.
35

17. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
List
Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.
Wielce szanowny panie Sekretarzu Stanu! W zwiÅzku z mojÅ wczorajszÅ
rozmowÅ z panem MoÅotowem pragnÅÅbym bezzwÅocznie zwraciÅ paÅskÅ uwagÅ na
nastÅpujÅce sprawy:
DosyÅ niespodziewanie pan MoÅotow staÅ siÅ ustÅpliwy i otwarty.
OdniosÅem wraÅenie, Åe propozycja w sprawie wizyty Ministra Rzeszy bardzo
pochlebiÅa osobiÅcie panu MoÅotowowi, Åe uwaÅa to za rzeczywisty dowad
naszych dobrych zamiaraw. (Przypominam, Åe, zgodnie z doniesieniami w
prasie, Moskwa prosiÅa, aby Anglia i Francja przysÅaÅy tu ministra, Åe
zamiast niego przybyÅ tylko pan Strang, gdyÅ Londyn i ParyÅ "byÅy
rozgniewane tym, Åe panu WoroszyÅowowi nie pozwolono przyjÅÅ zaproszenia na
manewry brytyjskie, co, w rzeczy samej, jest zupeÅnie innÅ sprawÅ, poniewaÅ
radzieccy Rosjanie wysokiej rangi nigdy nie jeÅdÅÅ, za granicÅ.)
We wczorajszym oÅwiadczeniu pana Moiotowa, a trzeba to rawnieÅ
naleÅycie odnotowaÅ, wyraÅone zostaÅo umiarkowanie jego postulataw wobec
nas. Ani razu nie uÅyÅ on sÅo'w „pakt antykominternowski" i nie ÅÅdaÅ
od nas, jak czyniÅ w poprzedniej rozmowie, „wyrzeczenia siÅ"
popierania agresji japoÅskiej. OgraniczyÅ siÅ do wypowiedzenia mys'li, Åe
moglibys'my przyczyniÅ siÅ do uregulowania stosunkaw radziecko-japons-kich.
Bardziej istotnym jest wyraÅone caÅkowicie jasno jego pragnienie
zawarcia paktu o nieagresji.
Mimo wszelkich usiÅowaÅ nie zdoÅaliÅmy jednak wyjaÅniÅ absolutnie
dokÅadnie, jakie sÅ postulaty MoÅotowa, jeÅeli chodzi o paÅstwa baÅtyckie.
WyglÅda, Åe napomknÅÅ on o wspalnych gwarancjach paÅstwom baÅtyckim jak o
jednym z punktaw doniesienia pana Rosso, ale nie zaÅÅdaÅ od nas definitywnie
udzielenia takich gwarancji. Wydaje mi siÅ, Åe takie wspalne gwarancje sÅ,
sprzeczne z liniÅ postÅpowania rzÅdu radzieckiego na rozmowach
anglo-francuskich.
Wszystko jednak wskazuje na to, Åe w obecnych rozmowach jak gdyby
osiÅgnÅliÅmy poÅÅdane wyniki.
PozostajÅ z serdecznym pozdrowieniem, panie Sekretarzu Stanu, zawsze
oddany Panu,
hrabia von Schulenburg Heil Hitler!
36

18. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 16 sierpnia 1939 - 16 godz. 15 min. Otrzymany w
Moskwie 17 sierpnia 1939 - 1 godz. 00 min.
Moskwa
Telegram nr. 179 z 16 sierpnia
Pilne
Osobis'cie panu Ambasadorowi
ProszÅ Pana o ponowne skontaktowanie siÅ z panem MoÅoto-wem i
oÅwiadczenie mu, Åe jako uzupeÅnienie do wczorajszego posÅania panu
Stalinowi powiniem Pan przekazaÅ mu poniÅszÅ, dopiero co otrzymanÅ z Berlina
instrukcjÅ, ktara dotyczy spraw, jakie poruszyÅ pan MoÅotow. NastÅpnie
proszÅ zakomunikowaÅ panu MoÅotowowi co nastÅpuje:
Problemy, ktare poruszyÅ pan Morotow, odpowiadajÅ
Åyczeniom niemieckim, a mianowicie: Niemcy sÅ gotowe
zawrzeÅ ze ZwiÅzkiem Radzieckim pakt o nieagresji, jeÅeli
Åyczy ZwiÅzek Radziecki, nie podlegajÅcy zmianom w ciÅgu 25
lat. NastÅpnie, Niemcy gotowe sÅ wspalnie ^ ze ZwiÅzkiem
Radzieckim zagwarantowaÅ bezpieczeÅstwo paÅstw baÅtyckich.
Wreszcie, Niemcy sÅ gotowe, i w peÅni odpowiada to stanowisku
Niemiec, podjÅÅ prabÅ wpÅyniÅcia na poprawÅ i zacieÅnianie
stosunko'w rosyjsko-japoÅskich.
Fuhrer uwaÅa, Åe zwaÅywszy niniejszÅ sytuacjÅ oraz
moÅliwoÅÅ zaistnienia powaÅnych incydentaw (w tym miejs
cu, proszÅ objaÅniÅ panu MoÅotowowi^ Åe Niemcy zdecydowa
ne sÅ nie tolerowaÅ w nieskoÅczonoÅÅ polskich prowokacji),
poÅÅdane jest wspalne i szybkie wyjaÅnienie stosunkaw nie-
miecko-radzieckich i wzajemne uregulowanie aktualnych
problemaw. Z tych przyczyn Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy os'wiadcza, Åe, poczynajÅc od piÅtku 18 sierpnia, gotowy
jest on w dowolnym czasie przybyÅ samolotem do Moskwy,
majÅc od Fuhrera peÅnomocnictwa do zaÅatwienia caÅego
kompleksu zagadnieÅ niemiecko-rosyjskich, a jeÅeli nadarzy
siÅ moÅliwoÅÅ, to rawnieÅ do podpisania odpowiedniego ukÅadu.
ZaÅÅcznik: ProsiÅbym Pana o odczytanie tych instrukcji panu MoÅotowowi,
proszÅ teÅ zapytaÅ o opiniÅ rzÅdu radzieckiego i pana Stalina. Absolutnie
poufnie do PaÅskiej wiadomoÅci podaje siej Åe jesteÅmy szczegalnie
zainteresowani tym, aby moja podraÅ do Moskwy mogÅa nastÅpiÅ w koÅcu tego
lub na poczÅtku przyszÅego tygodnia.
Ribbentrop
37

19. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 sierpnia 1939 - 5 godz. 30 min.
Poza kolejÅ
Berlin
Tajne!
Telegram nr. 182 z 17 sierpnia
Na PaÅski telegram nr. 179 z 16 sierpnia
Pilne
Po tym, gdy odczytaÅem MoÅotowowi dodatkowe instrukcje, MoÅotow, nie
wdajÅc siÅ szczegaÅowo w ich treÅÅ, powiedziaÅ, Åe dziÅ moÅe udzieliÅ mi
odpowiedzi rzÅdu radzieckiego na moje oÅwiadczenie z 15 sierpnia. Stalin z
wielkim zainteresowaniem obserwuje rozmowy, informuje siÅ o wszystkich
szczegaÅach i caÅkowicie zgadza siÅ z MoÅotowem.
Pan MoÅotow odczytaÅ- odpowiedz' rzÅdu radzieckiego, w ktarej, zgodnie
z przekazanym mi tekstem, mawi siÅ co nastÅpuje:
„RzÅd radziecki przyjmuje do( wiadomoÅci oÅwiadczenie rzÅdu
niemieckiego, Åe rzeczywiÅcie pragnie on poprawiÅ stosunki polityczne miÅdzy
Niemcami i ZSRR. Hrabia Schulen-burg przekazaÅ to oÅwiadczenie 15 sierpnia.
Z przyczyny oÅwiadczeÅ poszczegalnych oficjalnych przedstawicieli rzÅdu
niemieckiego, ktare nierzadko miafy nieprzyjazny i nawet wrogi charakter
wobec ZSRR, jeszcze zupeÅnie niedawno rzÅd radziecki odnosiÅ wraÅenie, Åe
rzÅd niemiecki szykuje grunt do usprawiedliwienia ewentualnego konfliktu z
ZSRR, szykuje siÅ do niego i uzasadnia potrzebÅ ciÅgÅej rozbudowy swego
uzbrojenia z powodu nieuchronnoÅci takiego starcia. Nie bÅdziemy
przypominali, Åe rzÅd niemiecki usiÅowaÅ za poÅrednictwem tak zwanego
„paktu antykominternowskiego" utworzyÅ przeciw ZSRR poÅÅczony front
szeregu paÅstw i ze szczegalnÅ uporczywoÅciÅ staraÅ siÅ wciÅgnÅÅ do niego
JaponiÅ.
Naturalnie, Åe taka polityka rzÅdu niemieckiego zmusiÅa ZSRR do
zrealizowania powaÅnych przedsiÅwziÅÅ w zakresie umocnienia swej obronnoÅci
na wypadek ewentualnej agresji Niemiec przeciwko ZSRR, a takÅe
uczestniczenia w organizacji obronnego frontu grupy paÅstw, skierowanego
przeciwko takiej agresji.
38

JednakÅe, gdy teraz rzÅd niemiecki zmienia swÅ poprzedniÅ politykÅ
wzglÅdem ZSRR w kierunku szczerej poprawy stosun-ko'w politycznych ze
ZwiÅzkiem Radzieckim, rzÅd radziecki na takie zmiany patrzy z zadowoleniem i
ze swej strony jest gotowy ukierunkowaÅ swojÅ politykÅ na drogÅ znacznej
poprawy stosunkaw z Niemcami.
JeÅeli dodaÅ do. tego, Åe rzÅd radziecki nigdy nie miaÅ i nie chce mieÅ
Åadnych agresywnych zamiaraw wobec Niemiec, Åe teraz, jak i poprzednio, rzÅd
radziecki za absolutnie moÅliwÅ rzecz uwaÅa pokojowe rozwiÅzanie zagadnieÅ,
dotyczÅcych stosunkaw niemiecko-radzieckich, Åe zasada pokojowego
wspaÅistnienia raÅnych systemaw politycznych jest ustalona,, od dawna zasadÅ
radzieckiej polityki zagranicznej, moÅna dojÅÅ do wniosku, Åe obecnie do
ustanowienia nowych i lepszych stosunkaw politycznych miÅdzy dwoma krajami
istnieje nie tylko realna podstawa, ale teÅ rzeczywiste przesÅanki podjÅcia
powaÅnych i praktycznych krokaw w tym kierunku.
RzÅd ZSRR uwaÅa, ze pierwszym krokiem do takiej poprawy stosunkaw
miedzy ZSRR i Niemcami moÅe byÅ zawarcie porozumienia handlowego i
kredytowego.
RzÅd ZSRR uwaÅa, Åe drugim krokiem, ktary naleÅy zrobiÅ w Ålad za
pierwszym, moÅe byÅ zawarcie paktu o nieagresji albo potwierdzenie ukÅadu o
neutralnoÅci z 1926 roku, z jednoczesnym podpisaniem specjalnego protokoÅu,
ktary okreÅli interesy podpisujÅcych stron w tej lub innej kwestii polityki
zagranicznej i ktary bÅdzie integralnÅ czÅs'ciÅ paktu".
NastÅpnie MoÅotow podaÅ nastÅpujÅcÅ dodatkowÅ informacjÅ:
Å. Najpierw musi byÅ zawarte porozumienie gospodarcze. To, co
rozpoczÅto, powinno byÅ doprowadzone do koÅca.
Potem, po kratkim okresie czasu, wedÅug uznania Nie
miec, nastÅpi albo zawarcie paktu o nieagresji, albo potwierdze
nie ukÅadu o neutralnoÅciÅ 1926 roku. W kaÅdym wypadku
powinno temu towarzyszyÅ podpisanie protokoÅu, do ktarego,
pracz innych kwestii, zostanÅ wÅÅczone oÅwiadczenia niemiec
kie z 15 sierpnia.
W sprawie przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagra
nicznych Rzeszy w Moskwie MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd
radziecki jest bardzo usatysfakcjonowany tÅ propozycjÅ, gdyÅ
wydelegowanie takiego wybitnego dziaÅacza spoÅecznego i
paÅstwowego podkreÅla szczeroÅÅ zamiaraw rzÅdu niemieckie
go. Wypada to szczegalnie kontrastowo w porawnaniu z AngliÅ,
ktara w osobie Stranga posÅaÅa do Moskwy urzÅdnika niskiej
rangi. JednakÅe podraÅ Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
wymaga starannego przygotowania.^ RzÅdowi radzieckiemu nie
podoba siÅ rozgÅos, jaki towarzyszyÅ moÅe tej wizycie. Woli on,
aby prace odbyÅy siÅ bez takiego ceremoniaÅu. MojÅ uwagÅ, Åe
cele praktyczne mogÅ byÅ osiÅgniÅte prÅdko wÅaÅnie dziÅki
39

podraÅy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Mototow skwitowaÅ tym, Åe
rzÅd radziecki preferuje jednak innÅ drogÅ, ktarej pierwszy stopieÅ zostaÅ
juÅ przebyty.
Na pytanie, jak rzÅd radziecki zareagowaÅ na moje dzisiejsze
oÅwiadczenie, MoÅotow powiedziaÅ, Åe wtedy, gdy rzÅd radziecki szykowaÅ swÅ
odpowiedÅ, nie wiedziaÅ on, naturalnie, o dzisiejszym przychylnym
oÅwiadczeniu Niemiec, Åe musi byÅ ono rozpatrzone, ale juÅ dzisiejsza
odpowiedÅ radziecka zawiera wszystkie najbardziej zasadnicze elementy.
ZaproponowaÅ on, abys'my ze strony niemieckiej juÅ od razu przystÅpili do
przygotowania projekto'w paktu o nieagresji lub potwierdzenia ukÅadu o
neutralnoÅci, a takÅe protokoÅu. To samo uczyni strona radziecka.
OÅwiadczyÅem, Åe zakomunikujÅ memu rzÅdowi o tych propozycjach. Co
dotyczy protokoÅu, to chcielibys'my mieÅ dokÅadniejszÅ informacjÅ o
Åyczeniach rzÅdu radzieckiego.
MoÅotow zakoÅczy!" rozmowÅ Åyczeniem, aby jak najprÅdzej otrzymaÅ nasze
projekty.
Schulenburg
20. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 18 sierpnia 1939 - 22 godz. 48 min. Otrzymany w
Moskwie 19 sierpnia 1939 - 5 godz. 45 min.
Moskwa
Nr. 185 z 18 sierpnia
Pilne
OsobiÅcie panu ambasadorowi
Na PaÅski telegram nr. 182
ProszÅ, by Pan bezzwÅocznie umawiÅ siÅ o nowÅ rozmowÅ z panem MoÅotowem
i uczyniÅ wszystko, co jest moÅliwe, aby ta rozmowa odbyÅa siÅ bez
opaÅnienia. ProsiÅbym, aby Pan podczas tego spotkania mawiÅ w nastÅpujÅcym
duchu:
Ku swemu gÅÅbokiemu zadowoleniu rzÅd Rzeszy dowiedziaÅ siÅ z ostatniego
[radzieckiego] oÅwiadczenia o przychylnym stosunku rzÅdu radzieckiego do
idei przebudowy stosunkaw niemiecko-rosyjskich. W warunkach normalnych,
naturalnie, rawnieÅ bylibys'my gotowi do realizowania dalszej przebudowy
40

stosunkaw niemiecko-rosyjskich poprzez kanaÅy dyplomatyczne i
doprowadzenia jej do koÅca w trybie zwyczajnym. Ale, zdaniem Fuhrera,
istniejÅca niezwyczajna sytuacja sprawie, Åe nieodzowne staje siÅ
wykorzystanie jakiejÅ' innej metody, ktara da prÅdkie wyniki. Z kaÅdym dniem
coraz bardziej zaostrzajÅ siÅ stosunki niemiecko-polskie. Musimy wziÅÅ pod
uwagÅ, Åe lada dzieÅ moÅe dojs'Å do stare, ktare nieuchronnie doprowadzÅ do
dziaÅaÅ wojennych. W ogale, uwzglÅdniajÅc postÅpowanie rzÅdu polskiego,
wydarzenia w Åadnym wypadku nie zaleÅÅ od nas. Fuhrer jest zdania, Åe
trzeba, abyÅmy w trakcie staraÅ o wyjaÅnienie stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, nie zostali zaskoczeni poczÅtkiem konfliktu
niemiecko-polskiego. Dlatego uwaÅa on, Åe wstÅpne wyjaÅnienie stosunkaw
potrzebne jest tylko do uwzglÅdnienia intereso'w Rosji w razie takiego
konfliktu, Åe bez tego, oczywiÅcie, bÅdzie trudno.
OÅwiadczenie, jakie zÅoÅyÅ pan MoÅotow w odpowiedzi na PaÅskie pierwsze
doniesienie z 15 sierpnia. Moje dodatkowe instrukcje uprzedziÅy jego
oÅwiadczenie i wykazaÅy jasno, Åe w peÅni zgadzamy siÅ z ideÅ zawarcia paktu
o nieagresji, z ideÅ gwarancji paÅstwom baÅtyckim i wywarcia przez Niemcy
nacisku na JaponiÅ. W ten sposab, istniejÅ wszystkie faktyczne elementy, aby
bezzwÅocznie rozpoczÅÅ bezpoÅrednie ustne rokowania i zawrzeÅ koÅcowe
porozumienie.
Jako uzupeÅnienie moÅe Pan napomknÅÅ, Åe pierwsze stadium, o ktarym
wspominaÅ pan MoÅotow, a mianowicie, zakoÅczenie rokowaÅ w sprawie nowego
niemiecko-rosyjskiego porozumienia gospodarczego, zostaÅo zamkniÅte dziÅ i
dlatego moÅemy teraz przystÅpiÅ do drugiego stadium.
Dlatego teraz prosimy o bezzwÅocznÅ odpowiedÅ na propozycjÅ, zawartÅ w
dodatkowej instrukcji, w sprawie mojego bezzwÅocznego wyjazdu do Moskwy.
ProszÅ dodaÅ w zwiÅzku z tym, Åe przyjadÅ, majÅc caÅkowite peÅnomocnictwa od
Fuhrera w zakresie peÅnego j ostatecznego uregulowania wspalnego wachlarza
zagadnieÅ.
PoniewaÅ najwiÅksze zatroskanie budziÅ pakt o nieagresji, wydaje siÅ
nam, Åe po prostu nie sÅ juÅ wiÅcej potrzebne Åadne przygotowania.
NakreÅliliÅmy nastÅpujÅce trzy punkty¹, ktare prosiÅbym odczytaÅ
panu MoÅotowowi, ale nie wrÅczaÅ mu.
ArtykuÅ 1. PaÅstwo niemieckie i ZSRR zobowiÅzujÅ siÅ, Åe w Åadnych
okolicznoÅciach nie bÅdÅ uciekaÅ siÅ do wojny, i bÅdÅ powstrzymywaÅy siÅ od
wszelkiej przemocy wzglÅdem siebie.
ArtykuÅ 2. Porozumienie wchodzi w Åycie bezzwÅocznie po podpisaniu i
bÅdzie waÅne i nierozerwalne w ciÅgu 25 lat.
ProszÅ oÅwiadczyÅ w zwiÅzku z tym, Åe co dotyczy tej propozycji jestem
wyposaÅony w peÅnomocnictwa w zakresie omawiania szczegaÅaw w ustnych
dyskusjach, i, jeÅeli bÅdzie moÅliwoÅÅ, speÅnienia ÅyczeÅ Rosjan. Mam
rawnieÅ prawo podpisaÅ specjalny protokaÅ, regulujÅcy interesy obu stron w
41

tych lub innych zagadnieniach polityki zagranicznej, na przykÅad w
uzgadnianiu sfer interesaw nad BaÅtykiem, problemy paÅstw baÅtyckich itd.
Takie uregulowanie, jednak, ktare uznajemy za niezwykle waÅne, moÅliwe jest
tylko podczas ustnej rozmowy.
ProszÅ, w zwiÅzku z tym podkreÅliÅ, Åe dzisiejsza polityka zagraniczna
Niemiec osiÅgnÅÅa historyczny punkt zwrotny. Tym razem, proszÅ, niech Pan
prowadzi rozmowÅ, z wyjÅtkiem wyszczegalnionych powyÅej artykuÅaw
porozumienia, nie w formie odczytywania tych instrukcji, a domaga siÅ, w
duchu poprzednich oÅwiadczeÅ, szybkiego zrealizowania mojej podraÅy, oraz
stosownie przeciwstawia siÅ ewentualnym sprzeciwom radzieckim. W zwiÅzku z
tym Pan powinien mieÅ na wzglÅdzie ten dominujÅcy fakt, Åe prawdopodobnie
nastÅpi prÅdko otwarte starcie niemiecko-polskie, wiÅc dlatego jesteÅ-my
bardzo zainteresowani tym, aby moja wizyta w Moskwie odbyÅa siÅ
bezzwÅocznie.
Ribbentrop

¹ W telegramie ni. 185 z 19 sierpnia (nie publikuje siÅ)
ambasador Schulen-burg wskazaÅ na to, Åe projekt paktu o nieagresji zawiera
tylko dwa artykuÅy. -- t/w. aut.
21. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min.
Poza kolejÅ. Berlin
Tajne
Telegram nr. 187 z 19 sierpnia
Na PaÅski telegram nr. 185 z 18 sierpnia
Pilne
RzÅd radziecki zgodziÅ siÅ na to, aby przyjazd Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy do Moskwy nastÅpiÅ po tygodniu od ogÅoszenia podpisania
porozumienia gospodarczego. MoÅotow oÅwiadczyÅ, - jeÅeli ogÅoszenie
podpisania porozumienia gospodarczego nastÅpi jutro, to Minister Spraw
Zagranicznych Rzeszy moÅe przybyÅ do Moskwy 26 lub 27 sierpnia.
42

MoÅotow wrÅczyÅ mi projekt paktu o nieagresji.
Obszerne sprawozdanie z dwach rozmaw, ktare przeprowadziÅem z MoÅotowem
dziÅ, a takÅe tekst projektu radzieckiego, zostanÅ bezzwÅocznie przekazane
drogÅ telegraficznÅ.
Schulenburg
t
¦
22. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939

Poza kolejÅ. Berlin.
Tajne
Telegram nr. 189 z 19 sierpnia
UzupeÅnienie do mojego telegramu nr. 187 z 19 sierpnia
Pilne
W mojej pierwszej rozmowie z MoÅotowem (ktara rozpoczÅÅa siÅ o godzinie
drugiej po poÅudniu i trwaÅa godzinÅ) po przekazaniu zleconego mi
oÅwiadczenia, powtarnie prabowaÅem przekonaÅ MoÅotowa, Åe wizyta Ministra
Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie jest jedynÅ drogÅ do osiÅgniÅcia
sukcesu, ktarego stanowczo wymaga sytuacja polityczna. MoÅotow uznaÅ
niewÅtpliwÅ doniosÅos'Å przewidywanej podraÅy, podkreÅlajÅc, Åe rzÅd
radziecki rozumie i respektuje znajdujÅcÅ siÅ u podstaw tego koncepcjÅ, ale
obstaje przy swej opinii, Åe w danej chwili niemoÅliwe jest okreÅlenie nawet
w przybliÅeniu terminu podraÅy, gdyÅ wymaga ona starannych przygotowaÅ.
Dotyczy to zarawno paktu o nieagresji, jak i tres'ci podpisywanego
jednoczes'nie protokoÅu. Niemiecki projekt paktu o nieagresji w Åadnym
wypadku nie jest wyczerpujÅcy. RzÅd radziecki chce, aby jeden z kilku paktaw
o nieagresji, jakie zawarÅ rzÅd radziecki z innymi krajami (na przykÅad, z
PolskÅ, ÅotwÅ, EstoniÅ itd.) posÅuÅyÅ jako model paktu o nieagresji z
Niemcami. On [MoÅotow] daje rzÅdowi niemieckiemu moÅliwoÅÅ wybrania wÅrad
nich tego, ktary Niemcom wydaje siÅ najstosowniejszy. NastÅpnie, treÅÅ
protokoÅu jest bardzo waÅnÅ sprawÅ, wiÅc rzÅd radziecki spodziewa siÅ, Åe
rzÅd niemiecki oÅwiadczy bardziej definitywnie, jakie artykuÅy przewiduje
protokaÅ. RzÅd radziecki ustosunkowuje siÅ bardzo powaÅnie do ukÅadaw, ktare
on zawiera. Respektuje on podjÅte zobowiÅzania i oczekuje tego samego od
swych partneraw z ukÅadaw.
43

Na argumenty, ktare wielokrotnie i dobitnie przytaczaÅem, dowodzÅc, Åe
trzeba siÅ spieszyÅ, MoÅotow zaoponowaÅ, Åe dotychczas nie pokonano nawet
pierwszego stopnia - zakoÅczenia rozmo'w gospodarczych. Przede wszystkim
musi byc podpisane, ogÅoszone i uprawomocnione porozumienie gospodarcze.
Potem nastÅpi kolej na pakt o nieagresji i protokaÅ.
MoÅotowa, zapewne, nie wzruszaÅy moje sprzeciwy; pierwsza rozmowa
zakoÅczyÅa siÅ oÅwiadczeniem MoÅotowa, Åe przedstawiÅ mi poglÅdy rzÅdu
radzieckiego i nie zdoÅa niczego do nich dodaÅ.
Niemal po paÅ godzinie od zakoÅczenia rozmowy MoÅotow przekazaÅ mi, Åe
prosi mnie, abym odszukaÅ go ponownie na Kremlu o 16.30.
PrzeprosiÅ on, Åe postawiÅ mnie w kÅopotliwej sytuacji i wyjaÅniÅ, Åe
zÅoÅyÅ sprawozdanie rzÅdowi radzieckiemu i zostaÅ upowaÅniony do wrÅczenia
mi projektu paktu o nieagresji. Co dotyczy podraÅy Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy, to rzÅd radziecki zgadza siÅ na przybycie pana
Ribbentropa do Moskwy w przybliÅeniu po upÅywie tygodnia od opublikowania
podpisanego porozumienia gospodarczego. W ten sposab, jeÅeli fakt ten
nastÅpi jutro, to pan von Ribbentrop moÅe przybyÅ do Moskwy 26 lub 27
sierpnia. MoÅotow nie wyjaÅniÅ mi przyczyn nagÅej zmiany swego stanowiska.
UwaÅam, Åe interweniowaÅ Stalin. Niestety, nie powiodÅa siÅ moja praba
przekonania MoÅotowa, Åeby zgodziÅ siÅ na wczes'niejszÅ datÅ przyjazdu
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Tekst projektu paktu o nieagresji zostanie przekazany telegraficznie.
Schulenburg
23. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 23 godz. 30 min.
Poza kolejÅ
Pilne
Tajne
Telegram nr. 190 z 19 sierpnia
UzupeÅnienie do mojego telegramu nr. 189 z 19 sierpnia
44

Radziecki projekt paktu o nieagresji dosÅownie brzmi nastÅpujÅco:
„RzÅd ZSRR i RzÅd Niemiec, powodujÅc siÅ pragnieniem umacniania
sprawy pokoju miÅdzy narodami i opierajÅc siÅ na podstawowych ustaleniach
ukÅadu o neutralnoÅci, zawartego miÅdzy ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926
roku, osiÅgnÅÅy nastÅpujÅce porozumienie:
ArtykuÅ 1. Obydwie Wysokie UmawiajÅce siÅ Strony zobowiÅzujÅ siÅ
wzajemnie powstrzymywaÅ od wszelkiego aktu przemocy i agresywnego dziaÅania
wzglÅdem siebie, zaro'wno osobno, jak teÅ wspalnie z innymi mocarstwami.
ArtykuÅ 2. W wypadku, jeÅeli jedna z Wysokich UmawiajÅcych siÅ Stron
stanie siÅ obiektem aktu przemocy lub napaÅci ze strony trzeciego mocarstwa,
druga Wysoka UmawiajÅca siÅ Strona nie bÅdzie popieraÅa w Åadnej postaci
takiego aktu tego mocarstwa.
ArtykuÅ 3. W razie zaistnienia sporaw lub konfliktaw miÅdzy Wysokimi
UmawiajÅcymi siÅ Stronami w tego lub innego rodzaju kwestiach, obydwie
strony zobowiÅzujÅ siÅ rozstrzygaÅ te spory lub konflikty wyÅÅcznie w drodze
pokojowej w trybie wzajemnych konsultacji albo, jeÅli trzeba, w drodze
utworzenia stosownych komisji arbitraÅowych.
ArtykuÅ 4. Niniejszy ukÅad zawiera siÅ na okres piÅciu lat, przy czym,
jeÅeli jedna z Wysokich UmawiajÅcych siÅ Stron nie wypowie go na rok przed
upÅywom terminu, to okres dziaÅania ukÅadu uwaÅany jest za przedÅuÅony
automatycznie na nastÅpne piÅÅ lat.
ArtykuÅ 5. Niniejszy ukÅad podlega ratyfikacji w moÅliwie najkratszym
czasie, po czym ukÅad stanie siÅ prawomocny.
Post scriptum
Niniejszy ukÅad wchodzi w Åycie tylko w wypadku jednoczesnego
podpisania specjalnego protokoÅu o problemach polityki zagranicznej,
stanowiÅcych przedmiot zainteresowania dla Wysokich UmawiajÅcych siÅ Stron.
ProtokaÅ jest czÅs'ciÅ skÅadowÅ Paktu".

POROZUMIENIE HANDLOWO-KREDYTOWE MIÅDZY ZSRR I NIEMCAMI

21 sierpnia 1939 r.
(TASS) 19 sierpnia po dÅugotrwaÅych, zakoÅczonych pomyÅlnie rozmowach,
w Berlinie podpisano Porozumienie Handlowo-Kredytowe miÅdzy ZSRR i Niemcami.
Porozumienie podpisali ze strony ZSRR -- zast. przedstawiciela
handlowego J. Babarin, a ze strony niemieckiej -- p. Schnurre.
Porozumienie Handlowo-Kredytowe przewiduje udzielenie przez Niemcy
kredytaw dla ZSRR w wysokoÅci 200 milionaw marek niemieckich na okres 7 lat,
liczÅc po 5 proc. na zakup niemieckich towaraw w ciÅgu dwach lat od dnia
podpisania Porozumienia.
Porozumienie przewiduje rawnieÅ dostawy towaraw z ZSRR do Niemiec na
ten sam okres, tj. w ciÅgu dwach lat na sumÅ 180 milionaw marek niemieckich.

W ZWIÅZKU Z RADZIECKO-
NIEMIECKIM POROZUMIENIEM
HANDLOWO-KREDYTOWYM

21 sierpnia 1939 r.
Jeszcze kilka lat temu Niemcy zajmowaÅy najbardziej znaczÅce miejsce w
obrocie handlowym ZSRR. Szczegalnie wielkie rozmiary handel
niemiecko-radziecki osiÅgnÅÅ w 1931 roku, wynoszÅc sumÅ okoÅo 1.100 milionaw
marek.
JednakÅe w latach ostatnich w zwiÅzku z napiÅciem stosunkaw
politycznych miÅdzy ZSRR i Niemcami handel radziecko-niemiec-ki spadÅ na
skrajnie niski poziom. Niemcy, ktare do 1935 roku zajmowaÅy pierwsze miejsce
w handlu zagranicznym ZSRR przesunÅÅy siÅ w 1938 roku na piÅte miejsce po
USA, Anglii, Belgii i Holandii.
Naturalnie, Åe taki spadek obrotu miÅdzy ZSRR i Niemcami i faktyczna
utrata dla Niemiec rynku radzieckiego musiaÅy staÅ siÅ przedmiotem troski
kaÅ handlowo-przemysÅowych Niemiec i rzÅdu niemieckiego.
Tym wÅaÅnie tÅumaczy siÅ, Åe, poczynajÅc jeszcze od roku ubiegÅego,
prowadzono -- z pewnymi przerwami - rozmowy
46

miÅdzy ZSRR i Niemcami w kwestiach handlowo-kredytowych, zmierzajÅc do
rozszerzenia handlu miÅdzy ZSRR i Niemcami.
Mimo trudnoÅci, jakie powstawaÅy podczas rozmaw z powodu napiÅtej
sytuacji w stosunkach wzajemnych miÅdzy ZSRR i Niemcami, w ostatnim okresie,
dziÅki pragnieniu obu rzÅdaw poprawy radziecko-niemieckich stosunkaw
komercyjnych, wszystkie sporne kwestie zostaÅy uregulowane i rozmowy
zakoÅczone pomyÅlnie.
19 sierpnia w Berlinie zawarto porozumienie handlowo-kredy-towe miÅdzy
ZSRR i Niemcami, ktare podpisali ze strony ZSRR zast. przedstawiciela
handlowego tow. Babarin i ze strony Niemiec -- peÅnomocnik rzÅdu
niemieckiego p. Schnurre.
Na podstawie tego porozumienia Niemcy udzielajÅ ZSRR kredytu w
wysokos'ci 200 milionaw marek niemieckich na zakup w ciÅgu dwo'ch lat od
podpisania porozumienia towaraw niemieckich, gÅawnie obrabiarek i innych
urzÅdzeÅ.^
Ze swej strony ZSRR dostarczy Niemcom w ciÅgu tego samego okresu
raÅnych towaraw na sumÅ 180 milionaw marek niemieckich.
Porozumienie przewiduje rawnieÅ zobowiÅzanie rzÅdu niemieckiego, aby
dopomagaÅ Przedstawicielstwu Handlowemu ZSRR w Niemczech w rozmieszczaniu
zamawieÅ, w uzyskiwaniu sprzyjajÅcych terminaw wykonywania tych zamawieÅ
przez firmy i wysokiej jakoÅci dostarczanych maszyn i urzÅdzeÅ. ZSRR
zobowi§zaf siÅ do zapewnienia dostaw Niemcom uwarunkowanych w porozumieniu
iloÅci towaraw radzieckich*.
Nowy kredyt niemiecki, w odraÅnieniu od analogicznych kredytaw, jakich
Niemcy udzielaÅy ZSRR w przeszÅoÅci, ma faktycznie charakter kredytu
finansowego, gdyÅ rzÅd niemiecki bierze na siebie stuprocentowe
zagwarantowanie kredytu i umoÅliwia Przedstawicielstwu Handlowemu
regulowanie rachunkaw w gotawce z firmami za dostarczone towary.
Oprocentowanie nowego kredytu niemieckiego w ZSRR wynosi 5% rocznie^,
czyli znacznie niÅej od oprocentowania poprzednich kredytaw.
Wreszcie nowe kredyty niemieckie zostaÅy udzielone na termin dfuÅszy
niÅ analogiczne kredyty w przeszÅoÅci, a mianowicie na s'redni okres 7 lat z
pfatnoÅciami: 30% kredytu po 6,5 latach, 40% kredytu po 7 latach i pozostaÅe
30% kredytu po 7,5 latach.
Radziecko-niemieckie porozumienie handlowo-kredytowe z 19 sierpnia br.
znacznie poprawia warunki nie tylko samego kredytu, ale rawnieÅ caÅego
handlu radziecko-niemieckiego. Warunki kredytu sÅ zupeÅnie normalne i
korzystne dla obu stron. Bez takiej poprawy warunkaw ZSRR nie magÅ siÅ
zdecydowaÅ na rozmieszczenie na wielkÅ skalÅ zamawieÅ w Niemczech i na
uzyskanie kredytaw, ZSRR bowiem teraz znajduje siÅ w zupeÅnie innej sytuacji
niÅ poprzednio.
47

Zrealizowanie radziecko-niemieckiego porozumienia handlowo-kredytowego
powinno spowodowaÅ powaÅne oÅywienie wymiany towarowej miÅdzy ZSRR i
Niemcami i powinno stanowiÅ zwrot w stosunkach miÅdzy nimi.
Nowe porozumienie handlowo-kredytowe miÅdzy ZSRR i Niemcami, ktare
zostato zawarte w napiÅtej sytuacji stosunkaw politycznych, powinno
zneutralizowa tÅ atmosferÅ. MoÅe ono staÅ sie powaÅnym krokiem w kierunkru
dalszej poprawy stosunkaw nie tylko gospodarczych, ale rawnieÅ politycznych
migdzy ZSRR i Niemcami.

'W ÅciÅle poufnym memorandum Schnurre z 29 sierpnia wyjaÅnia siÅ:
„Uzbrojenie w szerokim sensie sÅowa (takie jak przyrzÅdy optyczne,
blacha pancerna itp.) bada, przedmiotem szczegalnego rozpatrywania w kaÅdym
konkretnym przypadku i bÅdzie dostarczane w niewielkich iloÅciach". -- Uw.
aut.
^Schnurre precyzuje: „Chodzi, miÅdzy innymi, o oÅaw, baweÅnÅ,
paszÅ, wytÅoki, fosforany, platynÅ, surowe futra, ropÅ, naftowÅ, i inne
towary, ktare w wiÅkszym lub mniejszym stopniu cenimy na wagÅ zÅota".-- Uw.
aut.
³W memorandum Schnurre wskazywano, Åe w myÅl „tajnego
koÅcowego protokoÅu paÅ procentu rocznego zwraca siÅ na specjalne rosyjskie
konta w Berlinie; i w ten sposab faktyczna roczna stopa procentowa obniÅa
siÅ do 4,5%". - Uw. aut
24. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 20 sierpnia 1939 - 16 godz. 35 min. Otrzymany w
Moskwie 21 sierpnia 1939 - 00 godz. 45 min.
Moskwa
Telegram nr. 189 z 20 sierpnia
Pilne
OsobiÅcie panu ambasadorowi
Fuhrer upowaÅnia Pana, aby Pan bezzwÅocznie stawiÅ siÅ u MoÅotowa i
wrÅczyÅ mu nastÅpujÅcy telegram do pana Stalina:
„Panu Stalinowi, Moskwa
1. Szczerze witam podpisanie niemiecko-radzieckiego porozumienia
handlowego jako pierwszy szczebel przebudowy stosunkaw
niemiecko-radzieckich.
48

Zawarcie paktu o nieagresji ze ZwiÅzkiem Radzieckim
oznacza dla mnie okreÅlenie dÅugoterminowej polityki Nie
miec. Dlatego Niemcy wznawiajÅ liniÅ politycznÅ, ktdra byÅa
korzystna obu paÅstwom w ciÅgu minionych stuleci. W tej
sytuacji rzÅd Rzeszy postanowiÅ dziaÅaÅ zgodnie z takimi
dalekosiÅÅnymi zmianami.
AkceptujÅ projekt paktu o nieagresji, ktary przekazaÅ mi
paÅski Minister Spraw Zagranicznych¹ pan MoÅotow, i uwaÅam
za skrajnie nieodzowne, aby jak najprÅdzej wyjaÅniÅ zwiÅzane
z tym problemy.
Jestem przekonany, Åe dodatkowy protokaÅ, jakiego
pragnie rzÅd radziecki, moÅe byÅ wypracowany w moÅliwie
kratkim czasie, JeÅeli odpowiedzialny dziaÅacz paÅstwowy
Niemiec bÅdzie mo'gÅ osobis'cie przybyÅ do Moskwy na rozmowy.
W przeciwnym wypadku rzÅd Rzeszy nie wyobraÅa, jak
dodatkowy protokaÅ moÅe byÅ wypracowany i uzgodniony w
kro'tkim czasie.
NapiÅcie miÅdzy Niemcami i PolskÅ staÅo siÅ nie do
zniesienia. PostÅpowanie Polski wobec wielkiego mocarstwa jest
takie, Åe kryzys moÅe wybuchnÅÅ w kaÅdym dniu. W obliczu
takiego prawdopodobieÅstwa Niemcy w kaÅdym wypadku
zamierzajÅ broniÅ interesaw paÅstwa wszystkimi Årodkami,
jakie majÅ do-dyspozycji.
Moim zdaniem jest poÅÅdane, z przyczyny zamiaraw obu
krajaw, aby nie tracÅc czasu wkroczyÅ na nowÅ fazÅ wzajem
nych stosunkaw. Dlatego jeszcze raz proponujÅ, aby przyjÅÅ
mojego Ministra Spraw Zagranicznych we wtorek, 22 sierpnia,
najpdz'niej, 23 sierpnia. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy
ma caÅkowite peÅnomocnictwa w zakresie sporzÅdzenia i
podpisania zarawno paktu o nieagresji, jak i protokoÅu. Zwa
Åywszy sytuacjÅ miÅdzynarodowÅ, Minister Spraw Zagranicz
nych Rzeszy nie moÅe pozostaÅ w Moskwie dÅuÅej niÅ jeden lub
dwa dni. BÅdÅ rad, gdy otrzymam prÅdko PaÅskÅ odpowiedÅ.
Adolf Hitler".
ProszÅ przekazaÅ panu MoÅotowowi powyÅszy telegram Fiihrera Stalinowi
na piÅmie na arkuszu papieru bez tytuÅu.
Ribbentrop

¹ W odszyfrowanym w Moskwie posÅaniu do Stalina zrobiono
rÅcznie zmianÅ w teks'cie: „PaÅski Minister Spraw Zagranicznych"
zastÅpiono stawami „PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Ludowy Komisarz Spraw, Zagranicznych". -- Uw. red. nietn. wyd.
49

25. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 21 sierpnia 1939 - 10 godz. 15 min. Otrzymany w
Moskwie 21 sierpnia 1939 - 14 godz. 30 min.
Moskwa
Telegram nr. 191 z 20 sierpnia
Panu ambasadorowi
ProszÅ, niech Pan uczyni wszystko, co moÅe, aby podraÅ zostaÅa
zrealizowana. Termin, jak w telegramie.
Ribbentrop
26. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min.
Poza kolejÅ
Berlin
Tajne
Pilne
Telegram nr. 197 z 21 sierpnia, na PaÅskie telegramy nr. 189 z
20 sierpnia i nr. 191 z 21 sierpnia.
PodkreÅlajÅc usilnie niezwykÅÅ wagÅ i wyjÅtkowÅ potrzebÅ pos'piechu, o
godzinie 15 wrÅczyÅem panu MoÅotowowi posÅanie Fuhrera do Stalina i
tÅumaczenie. Morotow przeczytaÅ dokument, ktary wyraz'nie wywar! na nim
gÅÅbokie wraÅenie. OÅwiadczyÅ on, Åe przekaÅe posÅanie i, gdy tylko zostanie
podjÅta decyzja, bezzwÅocznie mnie powiadomi.
Usifowafem wszelkimi sposobami, jakie miafem do dyspozy-cji,daÅ jasno
do zrozumienia panu Mototowowi, Åe bezzwÅoczna wizyta Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy jest nieodzowna w interesie obu krajaw. ZakoÅczyÅem
proÅbÅ, abym, niezaleÅnie od okolicznos'ci, odpowiedÅ otrzymaÅ dzisiaj.
50

Dopiero co dowiedziaÅem sig, Åe Morotow ponownie chce mnie widzieÅ o
godzinie 17.
Schulenburg
27. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939
Poza kolejÅ
Berlin
Pilne
Tajne
Telegram nr. 199 z 21 sierpnia
UzupeÅnienie do telegramu nr. 197 z 21 marca
O godzinie 17 MoÅotow wrÅczyÅ mi odpowiedÅ Stalina na posÅanie
Fiihrera, wyraÅonÅ w formie bardzo pojednawczej. Stalin komunikuje, Åe rzÅd
radziecki zgadza siÅ na przyjazd Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do
Moskwy w dniu 23 sierpnia.
MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd radziecki pragnie, aby najpaÅniej jutro
rano w Moskwie zostaÅ opublikowany kratki rzeczowy komunikat o przewidywanym
zawarciu paktu o nieagresji i „oczekiwanym"¹ przybyciu
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, MoÅotow prosi o wyraÅenie przed paÅnocÅ
zgody Niemiec na to. RadzÅ, by siÅ zgodzie, gdyÅ rzÅd radziecki juÅ
zarezerwowaÅ pubfikacjÅ.
DosÅowny tekst listu Stalina bezzwÅocznie przekazuje siÅ drogÅ
telegraficznÅ.
Schulenburg

¹ Tak (cudzysÅaw) w tekÅcie. - Uw. aut.
51

28. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 19 godz. 30 min.
Poza kolejÅ,
Berlin
Pilne
Tajne
Telegram nr. 200 z 21 sierpnia
UzupeÅnienie do mojego telegramu nr. 199 z 21 sierpnia
DosÅowny tekst odpowiedzi Stalina:
„21 sierpnia 1939 r.
Do kanclerza^PaÅstwa Niemieckiego pana A. Hitlera
DziÅkujÅ Panu za list.
Spodziewam siÅ, Åe niemiecko-radziecki pakt o nieagresji stanie siÅ
decydujÅcym punktem zwrotnym w poprawie stosun-ko'w politycznych miÅdzy
naszymi krajami.
Narody naszych krajaw potrzebujÅ pokojowych stosunkaw ze sobÅ. Zgoda
rzÅdu niemieckiego na zawarcie paktu o nieagresji zakÅada podstawy do
likwidacji napiÅcia politycznego i do ustanowienia pokoju i wspaÅpracy
miÅdzy naszymi krajami.
RzÅd radziecki upowaÅniÅ mnie do poinformowania Pana, Åe zgadza siÅ na
przybycie do Moskwy pana Ribbentropa 23 sierpnia. J. Stalin".
Schulenburg
29. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Berlin, 2 sierpnia 1939 r. Sekretarz stanu nr. 644
Po tym, gdy Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wczoraj po'Ånym
wieczorem kratko telefonicznie z Berghofu poinformo-
52

waÅ ambasadora japoÅskiego o najnowszym zwrocie w stosunkach miÅdzy
Berlinem i MoskwÅ, okoÅo paÅnocy przyjÅÅem pana OszimÅ na rozmowÅ, ktara
trwaÅa blisko godzinÅ. Ambasador japoÅski, jak zawsze, trzymaÅ siÅ dobrze.
Jednoczes'nie dostrzegÅem u niego pewne zaniepokojenie, kto're wzrosÅo w
trakcie rozmowy.
PoczÅtkowo zrelacjonowaÅem Oszimie naturalny bieg wydarzeÅ, kto'ry
doprowadziÅ nas do dzisiejszego zawarcia paktu o nieagresji. Po tym, gdy
Oszima wyrazi! swe zaniepokojenie, ostatecznie doszlis'my do porozumienia w
sprawie tego, jak Oszima moÅe przekonaÅ swaj rzÅd o koniecznoÅci i korzys'ci
bieÅÅcych wydarzeÅ.
Jak siÅ spodziewano, Oszima poruszyÅ nastÅpne dwa momenty:
JeÅeli Rosja uwolni siÅ od kÅopotaw w Europie, to umocni
swaj front w Azji Wschodniej i oÅywi wojnÅ chiÅskÅ.
Prawnicy w Tokio - a ich tam jest wielu - przedyskutujÅ
zgodnoÅÅ naszego dzisiejszego postÅpowania ze znanymi
poprzednimi rozmowami niemiecko-japoriskimi.
Oszima dodaÅ, Åe nie ma Åadnego poÅytku z protestaw przeciwko faktom
dokonanym. JednakÅe, spodziewa siÅ on w Japonii pewnego szoku i chciaÅby go
zÅagodziÅ, nadajÅc dziÅ' w nocy doniesienie telegraficzne.
Moje argumenty dotyczyÅy w przybliÅeniu rzeczy nastÅpujÅcej:
Nie czynimy nic takiego, co mogÅoby postawie pod
znakiem zapytania nasze przyjacielskie stosunki z JaponiÅ.
Odwrotnie, nadal ich przestrzegamy i cenimy dziaÅaczy, takich
jak Oszima, kto'rzy dziaÅali i bÅdÅ dziaÅaÅ najbardziej energicz
ne w tym kierunku.
Niniejsze wydarzenia nie byÅy zaskoczeniem w takim
stopniu, gdyÅ Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy kilka
miesiÅcy temu poinformowaÅ ambasadora japoÅskiego, Åe
normalizacja stosunkaw niemiecko-rosyjskich warta jest tego,
aby o niÅ zabiegaÅ.
Takie porozumienie zmusza nas do poczynienia krokaw
na drodze do unormowania stosunkaw japoÅsko-rosyjskich i do
zapewnienia stabilnoÅci takiej sytuacji w ciÅgu dosyÅ dÅugiego
czasu. Jest oczywiste to, Åe Japonia w danej chwili nie dÅÅy do
konfliktu japoÅsko-rosyjskiego. OdniosÅem nawet wraÅenie, Åe
strona rosyjska z aprobatÅ powita porozumienie miÅdzy MoskwÅ
i Tokio.
Od czasu powstania Paktu Antykominternowskiego (o
ktarym wspominaÅ Oszima) front naszych przeciwnikaw zostaÅ
osÅabiony zarawno przez JaponiÅ, jak i Niemcy. Jest jasne, Åe
Anglia staÅa siÅ dla Japonii wrogiem nr 1, a Niemcom zagraÅa
nie tyle polityka rosyjska, ile brytyjska. Porozumieniem,
osiÅgniÅtym z MoskwÅ, zainteresowane sÅ obydwie strony.
53

Skoro juÅ Oszima przypomina o niektarych poprzednich
rozmowach niemiecko-japoriskich, powinniÅmy wskazaÅ na to,
Åe z niekoÅczÅcÅ siÅ cierpliwoÅciÅ pogÅÅbialiÅmy stosunki
niemiecko-japoriskie. W ciÅgu par roku czekaliÅmy, Åe usÅyszy
my od Japonii chociaÅ jakiÅ' oddÅwiÅk. JednakÅe rzÅd japoÅski
zwlekaÅ, a zasÅugÅ Oszimy jest to, Åe szczerze przyznaÅ to i
przypomniaÅ o koniecznoÅci poÅpiechu.
Nasze rozmowy gospodarcze i polityczne z MoskwÅ,trwaÅy
od pewnego czasu. Ale rokowania w sprawie paktu o nieagresji
sÅ zupeÅnie nowe. MoÅliwoÅÅ ich zaistniaÅa dopiero dwa-trzy dni
temu. Pycha polska moÅe nas wciÅgnÅÅ do wojny juÅ w ciÅgu
tygodnia. Bezwarunkowo, tylko taki brak czasu zmusiÅ nas do
zdecydowanego dziaÅania.
Ambasador Japonii zanotowaÅ te uwagi i na zakoÅczenie zapewniÅ mnie, Åe
ma niezmienne pragnienie, aby nadal pracowaÅ na poÅytek przyjaÅni
niemiecko-japoriskiej. Ponadto spodziewa siÅ on, Åe dziÅ jeszcze bÅdzie
mo'gÅ siÅ zobaczyÅ na kratko z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, jeÅeli
ten ostatni bÅdzie przejeÅdÅaÅ przez Berlin, po to, aby jego doniesienie w
Tokio miaÅoby wiÅkszÅ wagÅ. JeÅeli bÅdzie trzeba, Oszima przyjedzie na
lotnisko.
Weizsecker

O STOSUNKACH RADZIECKO-NIEMIECKICH

22 sierpnia 1939 r.
(TASS) Po zawarciu radziecko-niemieckiego porozumienia zaistniaÅa
kwestia poprawy stosunkaw politycznych. Wymiana poglÅdaw w tej kwestii
miÅdzy rzÅdami Niemiec i ZSRR ustalifa, Åe obydwie strony pragnÅ odprÅÅenia
w stosunkach politycznych miÅdzy nimi, usuniÅcia groÅby wojny i zawarcia
paktu o nieagresji. W zwiÅzku z tym oczekiwany jest w najbliÅszym czasie
przyjazd niemieckiego ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do
Moskwy w celu przeprowadzenia odpowiednich rozmaw.
54

30. PEÅNOMOCNICTWA DLA MINISTRA SPRAW
ZAGRANICZNYCH RZESZY W SPRAWIE ZAWARCIA UKÅADU ZE ZWIÅZKIEM RADZIECKIM
PeÅnomocnictwa
Udzielam Ministrowi Spraw Zagranicznych Rzeszy panu Joachimowi von
Ribbentropowi wszystkich peÅnomocnictw na rozmowy w imieniu PaÅstwa
Niemieckiego z peÅnomocnymi przedstawicielami ZwiÅzku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w sprawie zawarcia paktu o nieagresji, a takÅe o
wszystkich zbliÅonych kwestiach, jeÅeli zaistnieje moÅliwoÅÅ podpisania
zarawno paktu o nieagresji, jak teÅ innych porozumieÅ, stanowiÅcych wynik
tych rozmaw w tym celu, aby ten pakt i te porozumienia weszfy w Åycie
bezzwÅocznie po ich podpisaniu.
Obersalzberg, 22 sierpnia 1939 r. Adolf Hitler
Ribbentrop
31. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO MINISTERSTWA SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 sierpnia 1939 - 20 godz. 05 min.
Poza kolejÅ
Berlin
Telegram nr. 204 z 23 sierpnia
Pilne
ProszÅ bezzwÅocznie powiadomiÅ Fuhrera, Åe dopiero co zakoÅczyÅo siÅ
pierwsze trzygodzinne spotkanie ze Stalinem i MoÅotowem. Podczas rozmowy,
ktara toczyÅa siÅ pozytywnie w naszym duchu, wypÅynÅÅo ponadto na wierzch,
Åe ostatniÅ przeszkodÅ na drodze do ostatecznego rozwiÅzania jest ÅÅdanie
Rosjan, abys'my porty Libawa (Liepaja) i Windawa (Wentspils) uznali jako
naleÅÅce do ich sfery wpÅywaw. BÅdÅ wdziÅczny za potwierdzenie do godziny 20
czasu niemieckiego zgody Fuhrera. Omawia siÅ podpisanie tajnego protokoÅu w
sprawie wzajemnego rozgraniczenia sfer wpÅywaw w caÅej stref) wschodniej, na
kto're wyraziÅem mojÅ zasadniczÅ zgodÅ.
Ribbentrop
55

32. KANCELARIA MINISTRA - DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY
Telefonogram
Berlin, 23 sierpnia 1939 r. Otrzymany w Moskwie 23 sierpnia 1939 - 23
godz. 00 min.
Nr. 205
Na PaÅski telegram nr. 204
OdpowiedÅ: tak, zgadza siÅ.
Kordt

ZAWARCIE
RADZIECKO-NIEMIECKIEGO UKÅADU O NIEAGRESJI

24 sierpnia 1939 r.
23 sierpnia o godzinie 3 min. 30 odbyÅa siÅ pierwsza rozmowa
PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw
Zagranicznych ZSRR tow. Mototowa z ministrem spraw zagranicznych Niemiec p.
von Ribbentropem w kwestii zawarcia paktu o nieagresji. Rozmowa toczyÅa siÅ
w obecnoÅci tow. Stalina i ambasadora niemieckiego p. Schulenburga i trwaÅa
okoÅo 3 godzin. Po przerwie, o godzinie 10 wieczorem rozmowa zostaÅa
wznowiona i zakoÅczyÅa siÅ podpisaniem ukÅadu o nieagresji, ktarego tekst
podaje siÅ, niÅej.

UKÅAD O NIEAGRESJI
MIÅDZY NIEMCAMI I
ZWIÅZKIEM RADZIECKIM

24 sierpnia 1939 r.
RzÅd ZSRR i
RzÅd Niemiec
kierujÅc siÅ, pragnieniem umocnienia sprawy pokoju miÅdzy ZSRR i
Niemcami i uwzglgdniajac ustalenia ukÅadu o neutralnoÅci, zawartego miÅdzy
ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 roku,
osiÅgnÅÅy nastÅpujÅce porozumienie:
56

Fotokopia telegramu Ribbentropa do Berlina, nadanego z Moskwy
23sierpnia 1939r, (patrz.-dokumentnr. 31)
,.

ArtykuÅ I
Obydwie UkÅadajÅce siÅ. Strony zobowiÅzujÅ siÅ do powstrzymania siÅ od
wszelkiej przemocy, od wszelkiego agresywnego dziaÅania i wszelkiej napas'ci
wzglÅdem siebie, zarawno osobno, jak i wspalnie z innymi mocarstwami.
Artykutll
W razie, gdy jedna z UkÅadajÅcych siÅ Stron stanie siÅ obiektem dziaÅaÅ
wojennych ze strony trzeciego mocarstwa, druga UmawiajÅca siÅ Strona nie
bÅdzie popieraÅa w Åadnej postaci to mocarstwo.
ArtykuÅ III
RzÅdy obu UkÅadajÅcych siÅ Stron pozostanÅ w przyszÅoÅci w kontakcie ze
sobÅ w celu konsultacji, aby informowaÅ siÅ wzajemnie o kwestiach,
dotyczÅcych ich wspalnych interesaw.
ArtykuÅ IV
Åadna z UkÅadajÅcych siÅ Stron nie bÅdzie uczestniczyÅa w jakimkolwiek
ugrupowaniu mocarstw, ktare bezpoÅrednio lub poÅrednio jest wymierzone
przeciwko drugiej stronie.
ArtykuÅ V
W razie zaistnienia sporaw lub konfliktaw miÅdzy UkÅadajÅcymi siÅ
Stronami w kwestiach tego lub innego rodzaju, obydwie strony bÅdÅ.
rozstrzygafy te spory i konflikty wyÅÅcznie drogÅ pokojowÅ w trybie
przyjacielskiej wymiany poglÅdaw lub, w niezbÅdnych wypadkach, w drodze
tworzenia komisji w sprawie uregulowania konfliktu.
ArtykuÅ VI
Niniejszy ukÅad zawiera siÅ na okres dziesiÅciu lat z tym, Åe jeÅeli
jedna z UkÅadajÅcych siÅ Stron nie wypowie na rok przed upÅywem terminu,
okres dziaÅania ukÅadu bÅdzie uwaÅany za przedÅuÅony automatycznie na
nastÅpne piÅÅ lat.
ArtykuÅ VII
Niniejszy ukÅad podlega ratyfikacji w moÅliwie najkratszym czasie.
Wymiana dokumentaw ratyfikacyjnych powinna nastÅpiÅ w Berlinie. UkÅad staje
siÅ prawomocny od chwili jego podpisania.
58

SporzÅdzono w dwach oryginaÅach w jÅzykach niemieckim rosyjskim w
Moskwie, 23 sierpnia 1939 roku.
Z upowaÅnienia W imieniu RzÅdu
RzÅdu ZSRR Niemiec
W. MoÅotow J. Ribbentrop
33. TAJNY DODATKOWY PROTOKaÅ
Z okazji podpisania Paktu o Nieagresji miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem
Socjalistycznych Republik Radzieckich podpisani niÅej przedstawiciele Stron
przedyskutowali w ÅciÅle poufnych rozmowach kwestiÅ rozgraniczenia ich sfer
wpÅywaw w Europie Wschodniej. Te rozmowy doprowadziÅy do nastÅpujÅcego
porozumienia:
W razie przeobraÅeÅ terytorialnych i politycznych w
okrÅgach, naleÅÅcych do paÅstw baÅtyckich (Finlandii, Estonii,
Åotwy, Litwy), paÅnocna granica Litwy bÅdzie liniÅ dzielÅcÅ
sfery wpÅywaw Niemiec i ZSRR. W zwiÅzku z tym obydwie
Strony uznaÅy zainteresowanie Litwy rejonem Wilna.
W razie przeobraÅeÅ terytorialnych i politycznych w
okrÅgach, naleÅÅcych do PaÅstwa Polskiego, sfery wpÅywaw
Niemiec i ZSRR zostanÅ rozgraniczone w przybliÅeniu wzdÅuÅ
linii rzek Narew, WisÅa i San.
Kwestia tego, czy poÅÅdane jest w interesie obu Stron zachowanie
niepodlegÅoÅci PaÅstwa Polskiego, oraz kwestia granic takiego paÅstwa
zostanie ostatecznie rozwiÅzana jedynie przez bieg przyszÅych wydarzeÅ
politycznych.
W kaÅdym wypadku obydwa RzÅdy rozwiÅÅÅ sprawÅ w drodze przyjacielskiej
zgody.
Co dotyczy Europy PoÅudniowo-Wschodniej Strona
Radziecka wskazaÅa na swe zainteresowanie BesarabiÅ. Strona
Niemiecka os'wiadczyÅa jasno, Åe caÅkowicie nie jest zaintere
sowana pod wzglÅdem politycznym tymi terytoriami.
Dany protokaÅ obydwie Strony uznajÅ za s'cis'le tajny.
Moskwa, 23 sierpnia 1939 r.
W imieniu RzÅdu PeÅnomocny
Niemiec przedstawiciel
J. Ribbentrop RzÅdu ZSRR
W. MoÅotow
59

RADZIECKO-NIEMIECKI UKÅAD O NIEAGRESJI¹

24 sierpnia 1939 r.
UkÅad o nieagresji, zawarty miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami,
ktarego tekst publikujemy dziÅ\ jest dokumentem niezwykÅej wagi,
odzwierciedlajÅcym pokojowÅ politykÅ ZwiÅzku Radzieckiego.
TreÅÅ kaÅdego osobnego punktu ukÅadu, jak i w ogale caÅego ukÅadu,
wyraÅa dÅÅenie do unikniÅcia konfliktu, umacniania stosunkaw pokojowych i
gospodarczych miÅdzy obu paÅstwami. Nie ma Åadnej wÅtpliwoÅci, Åe zawarty
ukÅad o nieagresji usuwa napiÅcia, jakie istniaÅy w stosunkach miÅdzy ZSRR i
Niemcami.
JednakÅe znaczenie zawartego ukÅadu wykracza poza ramy uregulowania
stosunkaw miÅdzy ukÅadajÅcymi siÅ krajami.. ZostaÅ on zawarty w chwili, gdy
sytuacja miÅdzynarodowa staÅa siÅ niezwykle ostrÅ i napiÅtÅ. Akt pokojowy,
jakim jest ukÅad o nieagresji miÅdzy ZSRR i Niemcami, niewÅtpliwie przyczyni
siÅ do zÅagodzenia napiÅcia w sytuacji miÅdzynarodowej, nie-wÅtpliwie
doprowadzi do odprÅÅenia.
Zawarcia ukÅadu miÅdzy ZSRR i Niemcami, bez wÅtpienia, jest faktem o
niezwykle doniosÅym znaczeniu miÅdzynarodowym, ukÅad stanowi bowiem
instrument pokoju, powoÅany nie tylko do umacniania dobrosÅsiedzkich i
pokojowych stosunkaw miÅdzy ZSRR i Niemcami, ale rawnieÅ sÅuÅy sprawie
powszechnego umacniania pokoju.
KÅadzie siÅ kres wrogoÅci miÅdzy Niemcami ir ZSRR. RaÅnice w ideologii
i w systemie politycznym nie powinny stanowiÅ przeszkody w ustanowieniu
dobrosÅsiedzkich stosunkaw miÅdzy obu krajami. PrzyjaÅÅ narodaw ZSRR i
Niemcami, zepchniÅta przez wrogaw Niemiec i ZSRR do Ålepego zauÅka, odtÅd
powinna uzyskaÅ niezbÅdne warunki do swego rozwoju i rozkwitu.

¹ Przytacza si| ze skratami. -- Uw. aut.
60

34. ZAPIS ROZMOWY MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY ZE STALINEM I
MOÅOTOWEM
Tajemnica paÅstwowa
Kancelaria Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, 24 sierpnia 1939 r.
Zapis rozmowy, ktara odbyÅa siÅ w nocy z 23 na 24 sierpnia miÅdzy
Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, z jednej strony, i panami Stalinem i
PrzewodniczÅcym Rady Komisarzy Ludowych Morotowem, ze strony drugiej.
Omawiano nastÅpujÅce problemy:
1. Japonia
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy oÅwiadczyÅ, Åe przyjaÅÅ
niemiecko-japonska w Åadnym sensie nie jest wymierzona przeciwko ZwiÅzkowi
Radzieckiemu. Co wiÅcej, jestes'my w stanie - majÅc dobre stosunki z JaponiÅ
- wnieÅÅ rzeczywisty wkÅad w sprawÅ uregulowania stosunkaw miÅdzy ZwiÅzkiem
Radzieckim i JaponiÅ. JeÅeli pan Stalin i RzÅd Radziecki pragnÅ tego, to
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy gotowy jest dziaÅaÅ w tym kierunku. W
odpowiedni sposab wykorzysta swo'j wpÅyw na rzÅd japoÅski i bÅdzie
informowaÅ o biegu wydarzeÅ przedstawicieli radzieckich w Berlinie.
Pan Stalin odpowiedziaÅ, Åe RzÅd Radziecki rzeczywiÅcie pragnie poprawy
swych;stosunkaw z JaponiÅ, ale teÅ istnieje granica jego cierpliwoÅci
wzglÅdem prowokacji japoÅskich. JeÅeli Japonia chce wojny, to moÅe jÅ mieÅ.
ZwiÅzek Radziecki nie boi siÅ jej (wojny) i gotowy jest do niej. JeÅeli
Japonia chce pokoju - to o wiele lepiej! Pan Stalin uwaÅa za poÅytecznÅ
pomoc Niemiec w zakresie poprawy stosunkaw radziecko-ja-poriskich, ale nie
chce, aby JapoÅczycy odnieÅli wraÅenie, Åe inicjatywa tego wypÅywa od
ZwiÅzku Radzieckiego.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodziÅ siÅ z tym i podkreÅliÅ, Åe
jego pomoc bÅdzie jedynie kontynuowaniem rozmaw, jakie on juÅ prowadziÅ od
miesiÅcy z ambasadorem japoÅskim w Berlinie w zakresie poprawy stosunkaw
radziec-ko-japoÅskich. WiÅc, ze strony niemieckiej nie bÅdzie Åadnej nowej
inicjatywy w tej kwestii.
62

2. WÅochy
Pan Stalin zapytaÅ Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy o cele, jakie
majÅ WÅochy. Czy WÅochy nie majÅ dÅÅeÅ wykraczajÅcych poza ramy aneksji
Albanii, ewentualnie - do greckiego terytorium? MaÅa, garzysta, sÅabo
zaludniona Albania, jego zdaniem, nie stanowi dla WÅoch przedmiotu
szczegalnego zainteresowania.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy odpowiedziaÅ, Åe Albania jest waÅna
dla WÅoch ze wzglÅdo'w strategicznych. Pracz tego, Mussolini - to mocny
czÅowiek, ktarego nie da siÅ zastraszyÅ. ZademonstrowaÅ on to podczas
konfliktu abisyÅskie-go, gdy WÅochy obroniÅy swe cele wÅasnÅ siÅÅ przeciwko
wrogiej koalicji. Nawet Niemcy w tym momencie nie byÅy w stanie udzieliÅ
WÅochom wydatniejszej pomocy.
Mussolini z uznaniem powitaÅ przywro'cenie przyjacielskich stosunkaw
miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim. WyraziÅ swoje zadowolenie z powodu
Paktu o nieagresji.
3. Turcja
Pan Stalin zapytaÅ Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, co Niemcy myÅlÅ
o Turcji.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedziaÅ w tej sprawie, co
nastÅpuje: kilka miesiÅcy temu oÅwiadczyÅ on rzÅdowi tureckiemu, Åe Niemcy
chcÅ z TurcjÅ mieÅ przyjacielskie stosunki. Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy ze swej strony uczyniÅ wszystko, aby osiÅgnÅÅ ten cel. W odpowiedzi
na to Turcja, jako jeden z pierwszych krajaw, wstÅpiÅa do wymierzonego
przeciwko Niemcom frontu otoczenia i nawet nie uznaÅa za potrzebne
powiadomiÅ o tym RzÅd Rzeszy.
Pan Stalin i Mototow zauwaÅyli w Ålad za tym, Åe ZwiÅzek Radziecki miaÅ
analogiczne doÅwiadczenia z przyczyny wahajÅcej siÅ polityki Turkaw.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedziaÅ nastÅpnie, Åe Anglia
wydatkowaÅa piÅÅ milionaw funtaw szterlingaw na prowadzenie w Turcji
propagandy antyniemieckiej.
Pan Stalin powiedziaÅ, Åe wedÅug informacji, jakÅ posiada, sumy, ktare
wydatkowaÅa Anglia na przekupienie tureckich dziaÅaczy politycznych,
znacznie przekraczajÅ piÅÅ milionaw funtaw.
4. Anglia
Pan Stalin i MoÅotow nieprzyjaznie skomentowali sposab postÅpowania
brytyjskiej misji wojskowej w Moskwie, ktara w rzeczywistoÅci nie wyraziÅa
rzÅdowi radzieckiemu, czego ona chce naprawdÅ.
63

Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy nawiÅzujÅc do tego oÅwiadczyÅ, Åe
Anglia zawsze prabowaÅa i prabuje dotychczas podwaÅyÅ rozwaj dobrych
stosunkaw miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim. Anglia jest sÅaba i chce,
aby inni popierali jej pyszaÅkowate rozszczenia do panowania nad s'wiatem.
Pan Stalin Åywo siÅ zgodziÅ z tym i powiedziaÅ co nastÅpuje: armia
brytyjska jest sÅaba; flota brytyjska nie zasÅuguje.juÅ na swojÅ poprzedniÅ
reputacjÅ. Angielska flota powietrzna, moÅna byÅ przekonanym, rozbudowuje
siÅ, ale (Anglii) brakuje pilotaw. JeÅeli, mimo to wszystko, Anglia panuje
jeszcze na Åwiecie, dzieje siÅ tak dlatego, Åe ten stan rzeczy istnieje
tylko dziÅki gÅupocie innych krajaw, kto're zawsze pozwalaÅy siebie
oszukiwaÅ. Na przykÅad, Åmieszne jest, Åe zaledwie kilkuset Brytyjczykaw
rzÅdzi Indiami.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodziÅ siÅ z tym i poufnie
os'wiadczyÅ panu Stalinowi, Åe ostatnio Anglia ponownie badaÅa grunt, z
poczuciem winy wspominajÅc 1914 tok. ByÅ to typowy angielski gÅupi manewr.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zaproponowaÅ Fuhrerowi, by zakomunikowaÅ
Anglikom, Åe w razie konfliktu niemiecko-polskiego odwetem na kaÅdy wrogi
akt Wielkiej Brytanii bÅdzie bombardowanie Londynu.
Pan Stalin zauwaÅyÅ, Åe badaniem gruntu, zapewne, byÅ list Chamberlaina
do Fiihrera, ktary ambasador Wielkiej Brytanii w Niemczech Henderson
przekazaÅ 23 sierpnia w Obersalzbergu. Stalin nastÅpnie wyraziÅ ppglÅd, Åe
Anglia, nie zwaÅajÅc na sÅaboÅÅ, bÅdzie prowadziÅa wojnÅ zrÅcznie i
uporczywie.
5. Francja
Pan Stalin wyraziÅ poglÅd, Åe Francja, jednakÅe, ma armiÅ, zasÅugujÅcÅ
na uwagÅ.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wskazaÅ ze swej strony panu
Stalinowi i MoÅotowowi na liczebnÅ niepeÅnowartoÅcio-woÅÅ armii francuskiej.
Podczas gdy Niemcy w corocznych poborach zwiÅkszajÅ swe sify zbrojne o
300.000 ÅoÅnierzy, to Francja co roku moÅe powoÅywaÅ tylko po 150.000
rekrutaw. „WaÅ Zachodni"¹ jest piÅciokrotnie silniejszy od
„linii Maginota"². JeÅeli Francja sprabuje wojowaÅ z
Niemcami, to ona definitywnie zostanie zwyciÅÅona.
6. Pakt antykominternowski
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedziaÅ, Åe Pakt
antykominternowski w ogale byÅ wymierzony nie przeciwko ZwiÅzkowi
Radzieckiemu, a przeciwko demokracjom zachodnim. WiedziaÅ on i magÅ domyÅleÅ
siÅ z tonu prasy rosyjskiej, Åe RzÅd Radziecki uÅwiadamia to w zupeÅnos'ci.
64

Pan Stalin dodaÅ, Åe Pakt antykominternowski przestraszyÅ gÅownie
londyÅskie City i drobnych kupczykaw angielskich.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodziÅ siÅ i Åartobliwie zauwaÅyÅ,
Åe pan Stalin, naturalnie, jest mniej przeraÅony Paktem antykominternowskim
niÅ londyÅskie City i drobni kupczykowie angielscy. A to, cornys'lÅ o tym
Niemcy, ilustruje krÅÅÅcy juÅ od kilku miesiÅcy wÅrad znanych ze swego
dowcipu berlinczykaw Åart, a mianowicie: „Stalin przyÅÅczy siÅ jeszcze
do Paktu antykominternowskiego".
7. Stosunek narodu niemieckiego do niemiecko-rosyjskiego Paktu o
nieagresji
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy oÅwiadczyÅ, Åe, jak magÅ on
skonstatowaÅ, wszystkie warstwy narodu niemieckiego, szczegalnie zwyczajni
ludzie, bardzo ciepÅo powitali nawiÅzanie porozumienia ze ZwiÅzkiem
Radzieckim. Narad instynktownie wyczuwa, Åe istniejÅce w sposab naturalny
interesy Niemiec i ZwiÅzku Radzieckiego nigdzie nie ÅcieraÅy siÅ i Åe
rozwojowi dobrych stosunkaw poprzednio przeszkadzaÅy tylko zagraniczne
intrygi, szczegalnie ze strony Anglii.
Pan Stalin odpowiedziaÅ, Åe wierzy temu z caÅÅ gotowoÅciÅ. Niemcy
pragnÅ pokoju i dlatego witajÅ przyjacielskie stosunki miÅdzy paÅstwem
niemieckim i ZwiÅzkiem Radzieckim.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy przerwaÅ mu w tym miejscu i
powiedziaÅ, Åe narad niemiecki bezwarunkowo pragnie pokoju, ale, z drugiej
strony, oburzenie PolskÅ jest tak silne, Åe wszyscy co do jednego gotowi sÅ
walczyÅ. Narad niemiecki nie bÅdzie dÅuÅej tolerowaÅ prowokacji polskich.
8. Toasty
Podczas rozmowy pan Stalin niespodziewanie wzniasÅ toast za Fuhrera:
„Wiem, jak mocno naro'd niemiecki kocha swego Wodza i dlatego chcÅ
wypiÅ za jego zdrowie".
Pan MoÅotow wypiÅ za zdrowie Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i
Ambasadora, hrabiego von Schulenburga.
Pan MoÅotow wzniasÅ kielich za Stalina, odnotowujÅc, Åe wÅaÅnie Stalin
swoim przemawieniem w marcu tego roku³, ktare w Niemczech
zrozumiano prawidÅowo, zmieniÅ caÅkowicie stosunki polityczne.
Panowie Mototow i Stalin powto'rnie wypili za Pakt o nieagresji, za
nowÅ erÅ w stosunkach niemiecko-rosyjskich i za naro'd niemiecki.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy z kolei wzniasÅ toast za pana
Stalina, za rzÅd radziecki i za pomyÅlny rozwaj stosunko'w miÅdzy Niemcami i
ZwiÅzkiem Radzieckim.
65

9. Na poÅegnanie pan Stalin powiedziaÅ Ministrowi Spraw Zagranicznych
Rzeszy nastÅpujÅce sÅowa:
RzÅd radziecki odnosi siÅ bardzo powaÅnie do nowego Paktu. MoÅe on daÅ
swe sÅowo honoru, Åe ZwiÅzek Radziecki nie zdradzi swego partnera.
Hencke Moskwa, 24 sierpnia 1939 r.

¹„Wat Zachodni", albo „Linia Zygfryda" -- linia
niemieckich umocnieÅ od
Luksemburga do granicy szwajcarskiej, zbudowana na wypadek napaÅci
Francji
na Niemcy. Do wrzes'nia 1939 roku budowa tej linii nie byfa wcale
zakoÅczona.
WiÅksza czÅÅÅ linii istniafa jedynie na papierze. -- Uw. aut.
²„Linia Maginota" - francuska ufortyfikowana linia na
granicy francu-
sko-niemieckiej, zbudowana na wypadek ataku Niemiec na FrancjÅ. - Uw.
aut.
³Patrz fragmenty przemawienia J. Stalina na XVIII ZjeÅdzie
'WKPfb) na
poczÅtku ksiÅÅki. -- Uw. aut.
35. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO, 25 sierpnia 1939 r.
Duce!
Od pewnego czasu Niemcy i Rosja wymieniaÅy poglÅdy w sprawie nowego
podejÅcia obu stron do ich stosunkaw politycznych.
PotrzebÅ osiÅgniÅcia jakiegoÅ' wyniku w tej kwestii dyktowaÅy
nastÅpujÅce przyczyny:
Ogalna sytuacja w polityce miÅdzynarodowej, dotyczÅca
obydwu mocarstw Osi.
Potrzeba osiÅgniÅcia wyraÅnego os'wiadczenia w sprawie
stanowiska gabinetu japoÅskiego. Japonia zgodziÅaby siÅ,
zapewne, na sojusz przeciwko Rosji, ktary, moim zdaniem, w
istniejÅcych okolicznoÅciach mo'gÅby dla Niemiec, jak teÅ dla
WÅoch, mieÅ znaczenie tylko drugorzÅdne. JednakÅe ona
(Japonia) nie weÅmie na siebie podobnie okreÅlonych zobowiÅ
zaÅ przeciwko Anglii; to zaÅ z punktu widzenia nie tylko
Niemiec, ale rawnieÅ WÅoch, ma znaczenie decydujÅce. PodjÅte
kilka miesiÅcy temu usiÅowania wojskowych w sprawie zmusze
nia rzÅdu japoÅskiego do zajÅcia w najkratszym czasie takiego
samego wyraz'nego stanowiska wobec Anglii dotychczas nie
zostaÅy zrealizowane w praktyce.
66

3. Stosunki Niemiec i Polski, przy tym nie z winy Rzeszy Niemieckiej, a
w wyniku dziaÅalnoÅci Anglii, od wiosny staÅy siÅ jeszcze bardziej
niezadowalajÅce, a w ostatnich kilku tygodniach sytuacja staÅa siÅ jeszcze
bardziej nie do zniesienia. WiadomoÅci o przeÅladowaniach Niemco'w na
terenach przygranicznych nie wymys'liÅa prasa, stanowi to zaledwie czÅstkÅ
straszliwej prawdy. DÅawiÅca GdaÅsk polityka celna Polski w ciÅgu kilku
ostatnich tygodni doprowadziÅa do caÅkowitej stagnacji caÅego Åycia
gospodarczego GdaÅska i zrujnuje miasto, jeÅeli potrwa w ciÅgu chociaÅby
kro'tkiego czasu.
Przyczyny te zmusiÅy mnie do pos'pieszenia z zakoÅczeniem rozmaw
niemiecko-rosyjskich. Nie informowaÅem Pana szczego'-Åowo, Duce, gdyÅ nie
miaÅem pojÅcia, jak dÅugo potrwajÅ rozmowy i czy sÅ jakieÅ gwarancje ich
sukcesu.
ZaistniaÅa po usuniÅciu Litwinowa gotowoÅÅ Kremla do zmiany orientacji
w swych stosunkach z Niemcami pogÅÅbiÅa siÅ w ciÅgu kilku tygodni i
umoÅliwiÅa mi, po pomyÅlnych przygotowaniach, wysÅanie mojego ministra spraw
zagranicznych do Moskwy w celu zawarcia ukÅadu, stanowiÅcego^ najbardziej
obszerny spoÅrad istniejÅcych pakt o nieagresji, ktarego tekst zostanie
opublikowany. Pakt nie jest ograniczony warunkami i zawiera zobowiÅzanie w
zakresie konsultowania siÅ we wszystkich kwestiach, dotyczÅcych interesaw
Rosji i Niemiec. MogÅ powiedzieÅ Panu, Duce, Åe dziÅki tym ukÅadom
gwarantuje siÅ przychylny stosunek Rosji na wypadek jakiegokolwiek konfliktu
i to, Åe wiÅcej juÅ nie istnieje ewentualnoÅÅ udziaÅu Rumunii w takim
konflikcie!
Nawet Turcja w tych warunkach moÅe tylko zrozumieÅ potrzebÅ rewizji
swego poprzedniego stanowiska. Ale powtarzam jeszcze raz, Åe Rumunia juÅ nie
znajduje siÅ w sytuacji, gdy mogÅaby wziÅÅ udziaÅ w wystÅpieniu przeciwko
Osi. Jestem przekonany, Åe mogÅ zakomunikowaÅ Panu, Duce, iÅ dziÅki rozmowom
z RosjÅ RadzieckÅ w stosunkach miÅdzynarodowych zaistniaÅa zupeÅnie nowa
sytuacja, ktara powinna daÅ Osi najwiÅkszÅ z ewentualnych wygranych.
JeÅeli chodzi o sytuacjÅ na granicy niemiecko-polskiej, to mogÅ jedynie
zakomunikowaÅ Waszej Ekscelencji, Åe od tygodni jesteÅmy w stanie gotowoÅci,
gdyÅ w wyniku polskiej mobilizacji, naturalnie, nasiliÅy siÅ rawnieÅ
przygotowania niemieckie i w razie niemoÅliwych do zniesienia akcji polskich
podejmÅ bezzwÅoczne dziaÅania. Twierdzenia rzÅdu polskiego, Åe nie jest
odpowiedzialny za takie nieludzkie postÅpki, jak liczne incydenty graniczne
(tylko ubiegÅej nocy zanotowano dwadzieÅcia jeden naruszeÅ granicy ze strony
Polakaw), ostrzeliwanie samolotaw niemieckich, ktarym wydano juÅ rozkaz
przelotu do Prus Wschodnich nad morzem dla unikniÅcia incydentaw, dowodzi
jedynie, Åe rzÅd polski juÅ nie jest w stanie kontrolowaÅ swych
niesubordynowanych ÅoÅnierzy. Od
67

dnia wczorajszego GdaÅsk jest zablokowany przez wojska polskie -
sytuacja jest nie do zniesienia. W tych warunkach nikt nie jest w stanie
powiedzieÅ, co moÅe zdarzyÅ siÅ w nastÅpnej godzinie. MogÅ jedynie zapewniÅ
Pana, Duce, Åe sÅ granice, poza ktare nie mogÅ wykroczyÅ w Åadnych
okolicznoÅciach.
Na zakoÅczenie mogÅ zapewniÅ" Pana, Duce, Åe w analogicznej sytuacji
WÅochy mogÅyby liczyÅ na moje zrozumienie i Åe moÅe Pan byÅ pewny mojej
niezmiennej przychylnoÅci do Pana.
Adolf Hitler
36. LIST MUSSOLINIEGO DO HITLERA, 25 sierpnia 1939 r.
Fiihrerze!
Odpowiadama na PaÅski list, ktary dopiero co dorÅczyÅ mi ambasador von
Mackensen.
Co dotyczy porozumienia z RosjÅ, to akceptujÅ je w caÅej
rozciÅgÅoÅci. Jego Ekscelencja marszaÅek Garing opowie Panu,
Åe w rozmowie, jakÅ miaÅem z nim w kwietniu¹, oÅwiadczyÅem,
iÅ zbliÅenie miÅdzy Niemcami i RosjÅ nieodzowne jest dfa
zapobieÅenia okrÅÅenia ich przez demokracje.
UwaÅam za poÅÅdane, aby podjÅÅ prabÅ unikniÅcia
zerwania lub pogorszenia siÅ stosunkaw z JaponiÅ, gdyÅ
skutkiem tego bÅdzie powrat Japonii na pozycje, zbliÅone do
pozycji mocarstw demokratycznych. ZwaÅywszy to, posÅaÅem do
Tokio telegram i, wydaje siÅ, Åe po pewnym szoku w opinii
publicznej, teraz tam zapanowaÅa lepsza atmosfera psycholo
giczna.
UkÅad moskiewski blokuje RumuniÅ i moÅe zmieniÅ
stanowisko Turcji, ktara od Anglii wziÅÅa poÅyczkÅ, ale jeszcze
nie podpisaÅa ukÅadu o sojuszu. Nowe stanowisko Turcji burzy
wszystkie strategiczne plany Francuzaw i Anglikaw we wschod
nim regionie Morza Åradziemnego.
Co dotyczy Polski, to w peÅni rozumiem stanowisko
Niemiec i ten fakt, Åe takie napiÅte stosunki nie mogÅ trwaÅ
wiecznie.
Co dotyczy praktycznego stanowiska WÅoch w wypadku
starcia zbrojnego, maj punkt widzenia jest nastÅpujÅcy:
JeÅeli Niemcy zaatakujÅ PolskÅ i uda siÅ zlokalizowaÅ konflikt, to
WÅochy udzielÅ Niemcom wszelkiej pomocy politycznej i gospodarczej, jaka
tylko bÅdzie potrzebna.
JeÅeli Niemcy zaatakujÅ i sojusznicy Polski podejmÅ atak odwetowy
przeciwko Niemcom, to chcÅ zawczasu powiadomiÅ
68

Pana, Åe bÅdzie lepiej, jeÅeli nie podejmÅ inicjatywy w dziaÅaniach
wojennych z powodu obecnego stanu wÅoskich przygotowaÅ wojennych, co
wczeÅniej oÅwiadczyliÅmy Panu, Fiihrerze, i panu von Ribbentropowi.
Dlatego wiÅc, nasza ingerencja moÅe rozpoczÅÅ siÅ bezzw
Åocznie, tylko wtedy, jeÅeli Niemcy od razu dostarczÅ nam
sprzÅtu wojskowego i surowcaw do odparcia ataku, jaki,
niewÅtpliwie, podejmÅ przeciwko nam Francuzi i szczegalnie
Anglicy. /
Podczas naszego spotkania przewidywaliÅmy wojnÅ na okres po 1942 roku,
i do tego bÅdÅ gotowy na ziemi, na morzu i w powietrzu, wedÅug planaw, ktdre
zostaÅy uzgodnione.
Jestem rawnieÅ zdania, Åe wyÅÅcznie wojenne przygotowania, jakie juÅ
przeprowadzono, i inne, ktare zostanÅ przeprowadzone w Europie i Afryce,
przyczyniÅ siÅ do zwiÅzania znacznych sif francuskich i brytyjskich.
UwaÅam za mojÅ bezwarunkowÅ, powinnoÅÅ, jako prawdziwego przyjaciela,
mawiÅ Panu caÅkowitÅ prawdÅ i zawczasu informowaÅ Pana o realnej sytuacji.
JeÅeli tego nie bÅdziemy robili, bÅdzie ta miaÅo przykre nastÅpstwa dla nas
wszystkich. To maj punkt widzenia, a poniewaÅ niebawem powinienem zwoÅaÅ
dziaÅaczy najwyÅszej rangi Kralestwa, wiÅc proszÅ Pana ro'wnieÅ poinformowaÅ
mnie o PaÅskim (punkcie widzenia).
Mussolini

¹ Spotkanie migdzy Mussolinim i GSringiem odbyto siÅ w
Rzymie 15 i 16 kwietnia 1939 r. - t/w. red. niem. wyd.
O RATYFIKACJI RADZIECKO-
NIEMIECKIEGO UKÅADU O
NIEAGRESJI
1 wrzeÅnia 1939 r.
Z wystÅpienia W. MoÅotowa na nadzwyczajnej czwartej sesji Rady
NajwyÅszej ZSRR pierwszej kadencji 31 sierpnia 1939 r.¹
... Naszym obowiÅzkiem jest to, aby myÅleÅ o interesach narodu
radzieckiego, o interesach ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
(DÅugotrwaÅe oklaski). Tym bardziej, Åe jesteÅmy
69

mocno przekonani, iÅ interesy ZSRR sÅ zgodne z Åywotnymi interesami
narodaw innych krajaw. (Oklaski). To tylko jeden aspekt sprawy.
Powinna nastÅpiÅ jeszcze jedna okolicznoÅÅ, aby radziecko-nie-miecki
ukÅad o nieagresji zaczÅÅ dziaÅaÅ. Trzeba byÅo, aby w polityce zagranicznej
Niemiec nastÅpiÅ zwrot w kierunku dobrosÅsiedzkich stosunkaw ze ZwiÅzkiem
Radzieckim. Zaistnienie tego drugiego warunku byÅ moÅliwe wtedy, kiedy
zobaczylisYny wyraÅnie pragnienie rzÅdu niemieckiego, by zmieniÅ swÅ
politykÅ zagranicznÅ w kierunku poprawy stosunkaw z ZSRR -- znaleziona
zostaÅa podstawa do zawarcia radziecko-niemieckiego ukÅadu o nieagresji.
Wszyscy wiedzÅ, Åe w ciÅgu ostatnich szeÅciu lat, od dojÅcia narodowych
socjalistaw do wÅadzy, stosunki polityczne miÅdzy Niemcami i ZSRR byÅy
napiÅte. Wiadomo rawnieÅ, Åe nie zwaÅajÅc na raÅnice ÅwiatopoglÅdaw i
systemaw politycznych, rzÅd radziecki staraÅ siÅ, utrzymaÅ normalne stosunki
gospodarcze i polityczne z Niemcami. Teraz nie ma potrzeby powracaÅ do
poszczegalnych momentaw tych stosunkaw w ciÅgu ostatnich lat, bo i 'tak,
towarzysze deputowani, dobrze je znacie. NaleÅy, jednakÅe, przypomnieÅ to
wyjaÅnienie naszej polityki zagranicznej, dokonane kilku miesiÅcy temu na
XVIII zjeÅdzie partii... Tow. Stalin przestrzegÅ przed prowokatorami wojny,
pragnÅcymi we wÅasnym interesie wciÅgnÅÅ nasz kraj do konfliktu z innymi
krajami.
DemaskujÅc wrzawÅ, jakÅ wszczÅta prasa anglo-francuska i
paÅnocnoamerykaÅska z powodu niemieckich „planaw" zagarnigcia Ukrainy
radzieckiej, tow. Stalin mawiÅ wtedy:
„WyglÅda na to, Åe ta podejrzana wrzawa miaÅa na celu wzniecenia
gniewu ZwiÅzku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i
sprowokowanie konfliktu z Niemcami bez widocznych na to podstaw".
Jak widzicie, tow. Stalin trafiaÅ w sam cel, demaskujÅc-knowania
politykaw zachodnioeuropejskich, dÅÅÅcych do czoÅowego zderzenia Niemiec i
ZwiÅzku Radzieckiego.
PrzyznaÅ trzeba, Åe rawnieÅ w naszym kraju byli niektarzy
kratkowzroczni ludzie, ktarzy, zafascynowani prymitywne agitacjÅ
antyfaszystowskÅ, zapomnieli o tej robocie prowokatorskiej naszych wrogaw.
UwzglÅdniajÅc te okolicznoÅci, tow. Stalin jeszcze wtedy wysunÅÅ kwestiÅ,
moÅliwoÅci innych, niewrogich dobrosÅsiedzkich stosunkaw miÅdzy Niemcami i
ZSRR.
Teraz jest widoczne, Åe w Niemczech w ogolÅ prawidÅowo zrozumiano te
oÅwiadczenia tow. Stalina i wyciÅgniÅto z tego praktyczne wnioski. (Åmiech).
Zawarcie radziecko-niemieckiego ukÅadu o nieagresji Åwiadczy o tym, Åe
sprawdziÅo siÅ historyczne przewidywanie tow. Stalina. (Burzliwa owacja na
czesiÅtow. Stalina).
70

JuÅ na wiosnÅ tego roku rzÅd niemiecki zaproponowaÅ wznowienie rozmaw w
sprawie handlu i kredytaw. Rozmowy zostaÅy wkratce podjÅte. DziÅki wzajemnym
ustÅpstwom udaÅo siÅ osiÅgnÅÅ porozumienie. Jak wiadomo, to porozumienie
zostaÅo podpisane 19 sierpnia.
Nie byÅo to pierwsze porozumienie handlowo-kredytowe przy istniejÅcym
rzÅdzie. Porozumienie to jest korzystniejsze nie tylko od porozumienia 1935
roku, ale rawnieÅ od wszystkich poprzednich, nie mawiÅc juÅ o tym, Åe nie
mieliÅYny Åadnej, tak korzystnej umowy gospodarczej z AngliÅ, FrancjÅ lub
jakimkolwiek innym krajem...
Kiedy wiÅc rzÅd niemiecki wyraziÅchÅÅ poprawy rawnieÅ stosun-' kow
politycznych, to rzÅd radziecki nie miaÅ podstaw do odrzucenia tego. Wtedy
wÅaÅnie zaistniaÅa sprawa zawarcia ukÅadu o nieagresji.
Teraz rozlegajÅ siÅ, gÅosy, z ktarych przebija niezrozumienie
najprostszych podstaw rozpoczÅtej poprawy stosunkaw politycznych miÅdzy
ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami.
Na przykÅad, z naiwnym stawiane wyrazem pytania: jak ZwiÅzek Radziecki
magÅ zdecydowaÅ siÅ na poprawÅ stosunkaw politycznych z paÅstwem typu
faszystowskiego? Czy to jest moÅliwe? ZapominajÅ przy tym, Åe chodzi nie o
nasz stosunek do spraw wewnÅtrznych drugiego kraju, lecz o zewnÅtrzne
stosunki miÅdzy dwoma paÅstwami. ZapominajÅ o tym, Åe zajmujemy stanowisko
nieingerencji w sprawy wewnÅtrzne innych krajaw i stosownie do tego jesteÅmy
za niedopuszczeniem jakiejkolwiek ingerencji w nasze wÅasne sprawy
wewnÅtrzne...
RzÅd radziecki rawnieÅ poprzednio uznawaÅ za poÅÅdane to, aby uczyniÅ
dalszy krok do przodu w zakresie poprawy stosunkaw politycznych z Niemcami,
jednakÅe okolicznoÅci uÅoÅyÅy sig tak, Åe staÅo siÅ to moÅliwe dopiero
teraz. Co prawda, w danym wypadku chodzi nie o pakt w sprawie pomocy
wzajemnej, jak to byÅo na rozmowach anglo-francusko-niemieckich, a tylko o
ukÅad o nieagresji. JednakÅe we wspaÅczesnych warunkach trudno jest
przeceniÅ znaczenie miÅdzynarodowe ukÅadu radziecko-niemieckiego.
Oto dlaczego pozytywnie ustosunkowaliÅmy siÅ do przyjazdu niemieckiego
ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do Moskwy.
DzieÅ 23 sierpnia 1939 roku, gdy zostaÅ podpisany radziecko-niemiecki
ukÅad o nieagresji, naÅeÅy uznaÅ za datÅ o wielkiej wadze historycznej.
UkÅad o nieagresji miÅdzy ZSRR i Niemcami jest punktem zwrotnym w historii
Europy, ba, nie tylko Europy.
Wczoraj jeszcze faszyÅci Niemiec prowadzili w stosunku do ZSRR wrogÅ
wobec nas politykÅ zagranicznÅ. Tak, wczoraj jeszcze w dziedzinie stosunkaw
zagranicznych byliÅmy wrogami. DziÅ jednakÅe sytuacja siÅ zmieniÅa i
przestaliÅmy byÅ wrogami. Sztuka polityczna
71

w dziedzinie stosunkaw zagranicznych polega nie na tym, aby zwiÅkszyÅ
liczbÅ wrogaw swego kraju. Odwrotnie, sztuka polityczna polega tu na tym,
aby zmniejszyÅ liczbÅ takich wrogaw i osiÅgnÅÅ to, aby wczorajsi wrogowie
stali siÅ dobrymi sÅsiadami, utrzymujÅcymi ze sobÅ stosunki pokojowe.
(Oklaski).
... Radziecko-niemiecki ukÅad o nieagresji kÅadzie kres wrogoÅci miÅdzy
Niemcami i ZSRR, a to leÅy w interesie obu krajo'w." RaÅnice w
ÅwiatopoglÅdach i systemach politycznych nie powinny i nie mogÅ byÅ
przeszkodÅ do ustanowienia dobrych stosunkaw politycznych miÅdzy obu
paÅstwami... Tylko wrogowie Niemiec i ZSRR moga^ dÅÅyÅ do wytworzenia i
rozdmuchania wrogoÅci miÅdzy narodami tych krajaw. OpowiadaliÅmy siÅ i
opowiadamy za przyjaÅniÅ narodaw ZSRR i Niemiec, za rozwijaniem i rozkwitem
przyjaÅni miÅdzy narodami ZwiÅzku Radzieckiego i narodem niemieckim.
(Huczne, dÅugotrwaÅe oklaski).
GÅawne znaczenie radziecko-niemieckiego ukÅadu o nieagresji polega na
tym, Åe dwa najwiÅksze paÅstwa Europy porozumiaÅy siÅ, aby poÅoÅyÅ kres
wrogoÅci miÅdzy nimi, usunÅÅ groÅbÅ wojny i ÅyÅ ze sobÅ w pokoju. Przez to
pole ewentualnych starÅ w Europie zwÅÅa siÅ. JeÅeli nawet nie uda siÅ
uniknÅÅ starÅ zbrojnych w Europie, to skala tych dziaÅaÅ wojennych bÅdzie
ograniczona. Niezadowoleni z takiego stanu rzeczy mogÅ byc tylko podÅegacze
do powszechnej wojny w Europie, ci, ktarzy pod maska, pokojowosci chcÅ
rozpaliÅ ogalnoeuropejskÅ poÅogÅ wojennÅ.
Radziecko-niemiecki ukÅad poddany jest licznym atakom w prasie
anglo-francuskiej i amerykaÅskiej... StarajÅ siÅ upowszechniaÅ nieprawdÅ, Åe
rzekomo zawarcie radziecko-niemieckiego ukÅadu o nieagresji przeszkodziÅo
negocjacjom z AngliÅ i FrancjÅ w sprawie paktu o pomocy wzajemnej. To
kÅamstwo zostaÅo juÅ napiÅtnowane w wywiadzie tow. WoroszyÅowa. W
rzeczywistoÅci, jak wiadomo sprawa wyglÅda odwrotnie. ZwiÅzek Radziecki
zawarÅ z Niemcami pakt o nieagresji, miÅdzy innymi, z tej przyczyny, Åe
rozmowy z AngliÅ i FrancjÅ natrafiÅy na nieprzezwyciÅÅone rozbieÅnoÅci i
zakoÅczyÅy siÅ niepowodzeniem z winy anglo-francuskich kaÅ rzÅdzÅcych... Ci
ludzie ÅÅdajÅ, aby ZSRR obowiÅzkowo zostaÅ wciÅgniÅty do wojny z Niemcami po
stronie Anglii. Chyba potracili rozum ci rozzuchwaleni podÅegacze do wojny?
(Åmiech) ... JeÅeli ci panowie majÅ takÅ niepohamowanÅ chÅtkÅ wojowanie, to
niech wojujÅ sami, bez ZwiÅzku Radzieckiego. (Åmiech. Oklaski).
PopatrzylibyÅmy, co to za wojacy. (Åmiech. Oklaski).
W naszych oczach, w oczach caÅego narodu radzieckiego, sÅ to tacy sami
wrogowie pokoju, jak i wszyscy inni podÅegacze do wojny w Europie...
Radziecko-niemiecki ukÅad o nieagresji oznacza zwrot w rozwoju Europy,
zwrot w kierunku poprawy stosunkaw miÅdzy dwoma
72

najwiÅkszymi paÅstwami Europy. Ten ukÅad nie tylko daje nam usuniÅcie
groÅby wojny z Niemcami, zwÅÅa pole ewentualnych starÅ zbrojnych w Europie i
w ten sposab sÅuÅy sprawie powszechnego pokoju -- powinien on rawnieÅ
zapewniÅ nam nowe moÅliwoÅci wzrostu siÅ, umocnienia naszych pozycji, dalszy
wzrost wpÅywaw ZwiÅzku Radzieckiego na rozwaj miÅdzynarodowy...

¹ Publikuje siÅ ze skratami. -- Od autora.

HISTORYCZNA SESJA RADY NAJWYÅSZEJ ZSRR

2 wrzeÅnia 1939 r.
... Z najwiÅkszÅ cierpliwoÅciÅ rzÅd radziecki prowadziÅ rozmowy z
rzÅdami Anglii i Francji, zmierzajÅc do jednego celu: zapewnienia pokoju w
Europie. Towarzysz MoÅotow zdemaskowaÅ cel intryg, podstÅpaw i bezpoÅrednich
prowokatorskich wypadaw, ktare stosowali podÅegacze do wojny, aby
doprowadziÅ te rozmowy do impasu, pozbawiÅ je wszelkiego sensu.
Tow. Mototow wyczepujÅco i jasno odsÅoniÅ przyczynÅ, caÅej tej
nieszczerej, kÅamliwej gry. Politycy angielscy i francuscy prabowali
spowodowaÅ konflikt miÅdzy narodami radzieckim i niemieckim.
Szczegalnie starali siÅ i starajÅ pod tym wzglÅdem tak zwani socjaliÅci
Anglii i Francji. Ci mizerni politykierzy nie uwzglÅdnili tego, Åe majÅ do
czynienia z wielkim paÅstwem socjalistycznym...

O RATYFIKACJI UKÅADU
O NIEAGRESJI MIÅDZY ZWIÅZKIEM
RADZIECKIM I NIEMCAMI

3 wrzeÅnia 1939 r.
Rada NajwyÅsza ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich, po
wysÅuchaniu informacji PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego
Komisarza Spraw Zagranicznych towarzysza
73

Wiaczes+awa Mototowa w sprawie ratyfikacji ukÅadu o nieagresji miÅdzy
ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami postanawia:
ZaaprobowaÅ politykÅ zagranicznÅ RzÅdu.
RatyfikowaÅ ukÅad o nieagresji miÅdzy ZwiÅzkiem Socjalis
tycznych Republik Radzieckich i Niemcami, zawarty w Moskwie
23 sierpnia 1939 roku.
PrzewodniczÅcy Prezydium Rady NajwyÅszej ZSRR M. Kalinin
Sekretarz Prezydium Rady NajwyÅszej ZSRR A. Gorkin
Moskwa, Kreml, 31 sierpnia 1939 r.

dziaÅania wojenne miÅdzy niemcami i polskÅ

2 wrzeÅnia 1939 r.
Berlin, 1 wrzeÅnia (TASS). Jak podaje Niemieckie Biuro Informacyjne,
dziÅ' rano wojska niemieckie zgodnie z rozkazem dowadztwa naczelnego
przekroczyÅy granicÅ niemiecko-polskÅ w ro'Ånych miejscach. Formacje
lotnictwa niemieckiego rawnieÅ podjÅty bombardowanie obiektaw wojskowych w
Polsce.

POSIEDZENIE REICHSTAGU NIEMIECKIEGO

2 wrzeÅnia 1939 r.
WystÅpienie Hitlera. Ratyfikacja radziecko-niemieckiego ukÅadu o
nieagresji'
Berlin, 1 wrzeÅnia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje przez
radio, Åe dziÅ o godzinie 10 rano, w Berlinie, w „Kroll-Opera", Garing
jako przewodniczÅcy Reichstagu otworzyÅ posiedzenie Reichstagu niemieckiego.
Po kratkim przemawieniu wstÅpnym Garing udzieliÅ gtosu Hitlerowi.
74

Hitler rozpoczÅÅ mowÅ od powoÅania siÅ, na Traktat Wersalski, ktary
stworzyÅ „takÅ sytuacjÅ, ktara nie moÅe trwaÅ dÅuÅej". NastÅpnie,
mawiÅc o incydentach, jakie nastÅpify poczynajÅc od nocy 31 sierpnia, Hitler
oÅwiadczyÅ: „Teraz postanowi I i s'my postÅpowaÅ z PolskÅ tek samo,
jak Polska zachowywaÅa sig wobec nas w ciÅgu ostatnich miesiÅcy".
Hitler wyraziÅ wdziÅcznos'Å Mussoliniemu za poparcie, jakiego WÅochy
udzielaÅy w ostatnich tygodniach ÅÅdaniom niemieckim...
MawiÅc nastÅpnie o pakcie niemiecko-radzieckim, oÅwiadczyÅ on:
„Rosja i Niemcy rzÅdzÅ siÅ na podstawie dwach odmiennych doktryn.
Niemcy nie bÅdÅ, eksportowaÅy swojej doktryny paÅstwowej i, jeÅeli Rosja nie
zamierza eksportowaÅ doktryny do Niemiec, to te dwa najsilniejsze kraje w
Europie nie majÅ podstaw, by byÅ wrogami.
Walka miÅdzy Niemcami i ZSRR moÅe byc korzystna tylko trzecim
mocarstwom.
Dlatego pakt niemiecko-radziecki definitywnie wyklucza zastosowanie
siÅy miÅdzy tymi dwoma krajami. Obydwa paÅstwa zobowiÅzaÅy siÅ wobec siebie,
Åe bÅdÅ konsultowaÅy siÅ, i wspaÅpracowaÅy pod wzglÅdem gospodarczym. Jest
to decyzja ogromnej wagi, ktarej znaczenie dla przyszÅoÅci trudno nawet
przewidzieÅ...". Pakt zostaÅ" ratyfikowany i w Berlinie, i w Moskwie we
czwartek, powiedziaÅ Hitler. Hitler os'wiadczyÅ, Åe moÅe zaakceptowaÅ kaÅde
sÅowo, ktare w zwiÅzku z tym powiedziaÅ ludowy komisarz spraw zagranicznych
Mototow...
Po zakoÅczeniu przemawienia Hitlera minister spraw wewnÅtrznych Frick
odczytaÅ projekt ustawy o poÅÅczeniu GdaÅska z RzeszÅ NiemieckÅ...

¹ Przytacza siÅ, ze skratami. MowÅ, Hitlera, zawierajÅcÅ
brutalne wypady antypolskie, prasa radziecka opublikowaÅ bez komentarzy. --
Uw. aut.
76

37. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 3 wrzeÅnia 1939 - 18 godz. 50 min.
Otrzymany w Moskwie 4 wrzeÅnia 1939 - 0 godz. 30 min.
Moskwa
Telegram nr. 253 z 3 wrzeÅnia
Bardzo pilne! OsobiÅcie ambasadorowi. ÅcisÅe tajne! Szefowi ambasady
lub jego przedstawicielowi osobiÅcie. Tajne! RozszyfrowaÅ musi osobiÅcie!
NajÅciÅlej tajne!
Bezwarunkowo rachujemy na ostateczne rozbicie armii polskiej w ciÅgu
kilku tygodni. NastÅpnie wprowadzimy okupacjÅ wojskowÅ w rejonach, ktare,
jak ustalono w Moskwie, naleÅÅ do niemieckiej sfery wpÅywaw. JednakÅe jest
zrozumiaÅe, Åe ze wzglÅdaw militarnych bÅdziemy musieli nastÅpnie dziaÅaÅ
przeciwko tym polskim siÅom zbrojnym, ktare do tego czasu bÅdÅ znajdowaÅy
siÅ na terytoriach polskich, wchodzÅcych do rosyjskiej sfery wpÅywaw.
ProszÅ, niech Pan omawi to z MoÅotowem bezzwÅocznie i przekona siÅ, czy
ZwiÅzek Radziecki nie uzna za poÅÅdane, aby armia rosyjska wystÅpiÅa w
odpowiednim momencie przeciwko siÅom polskim w rosyjskiej sferze wpÅywaw i,
ze swej strony, okupowaÅa to terytorium. Naszym zdaniem, nie tylko to
pomogÅoby nam, ale rawnieÅ, zgodnie z porozumieniami moskiewskimi, byÅoby
teÅ w interesie radzieckim.
W zwiÅzku z tym, proszÅ, niech Pan wyjas'ni, czy moÅemy omawiaÅ tÅ
kwestiÅ z (radzieckimi) oficerami, ktarzy dopiero co przybyli tu, i jakim
przypuszczalnie, bÅdzie stanowisko rzÅdu radzieckiego.
Ribbentrop
77

38. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 wrzeÅnia 1939 -- 14 godz. 30 min.
Bardzo pilne! ÅciÅle tajnej
Telegram nr. 264 z 5 wrzeÅnia
W odpowiedzi na PaÅski telegram nr. 261 z 4 wrzeÅnia¹
MoÅotow poprosiÅ mnie, abym spotkaÅ siÅ z nim dziÅ o 12.30 i przekazaÅ
mi nastÅpujÅcÅ odpowiedÅ rzÅdu radzieckiego:
„Zgadzamy siÅ z panem, Åe w odpowiednim czasie bÅdziemy musieli
rozpoczÅÅ konkretne dziaÅania. UwaÅamy, jednakÅe, Åe ten czas jeszcze nie
nastÅpiÅ. ByÅ moÅe, mylimy, ale wydaje siÅ nam, Åe nadmierny poÅpiech moÅe
wyrzÅdziÅ nam szkodÅ i przyczyniÅ siÅ do zjednoczenia naszych wrogo'w.
Rozumiemy, Åe w trakcie operacji jedna ze stron albo obydwie strony mogÅ byÅ
zmuszone do czasowego przekroczenia linii demarkacyjnej miÅdzy swoimi
strefami wpÅywaw, ale takie wypadki nie powinny przeszkodziÅ bezpoÅredniej
realizacji nakreÅlonego planu".
Schulenburg

¹ Nie publikuje siÅ. -- Uw. red. niem. wyd.
39. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 wrzeÅnia 1939 - 17 godz. 02 min. Otrzymany 5 wrzeÅnia 1939 -
18 godz. 00 min.
Telegram nr. 266 z 5 wrzeÅnia
Na Pariski telegram nr. 262 z 4 wrzeÅnia¹
DziÅ o 12.30 znowu prosiÅem MoÅotowa, aby ze swej strony 78

rzÅd radziecki wpÅyn§Å na TurcjÅ w tym celu, by wymac na niej caÅkowitÅ
neutralnoÅÅ. WskazaÅem, Åe krÅÅÅ pogÅoski, iÅ Anglia wywiera silny nacisk na
RumuniÅ i wysuwa siÅ kwestiÅ posÅania tam wojsk anglo-francuskich. PoniewaÅ
mogÅ poruszaÅ siÅ drogÅ morskÅ, wiÅc w interesie ZwiÅzku Radzieckiego jest
namo'wienie Turcji do caÅkowitego zamkniÅcia Dardaneli.
MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe rzÅd radziecki ma wielki wpÅyw na TurcjÅ i
wykorzysta go w duchu poÅytecznym dla nas. MoÅotow dodaÅ, Åe miÅdzy
ZwiÅzkiem Radzieckim i TurcjÅ istnieje jedynie pakt o nieagresji; rozmowy na
temat zawarcia paktu w sprawie pomocy wzajemnej, mawiÅc prawdÅ, prowadzono w
swym czasie, ale nie daÅy one wynikaw.
Sprawdzi on za poÅrednictwem amdasady radzieckiej w Bukareszcie
pogÅoski na temat Rumunii.
Schulenburg

¹ Nie publikuje siÅ. -- Uw. aut.

POSEÅ PEÅNOMOCNY ZSRR W BERLINIE U HITLERA

5 wrzeÅnia 1939 r.
Berlin, 4 wrzeÅnia (TASS). Gazety niemieckie zamieszczajÅ na czoÅowym
miejscu komunikat oficjalny, ktary gÅosi, Åe wczoraj Hitler w obecnoÅci
Ribbentropa przyjÅÅ nowego posÅa peÅnomocnego ZSRR w Berlinie tow.
Szkwarcewa, a takÅe attache wojskowego ZSRR tow. Purkajewa. Po wrÅczeniu
listaw uwierzytelniajÅcych miÅdzy Hitlerem i radzieckim posÅem peÅnomocnym
odbyÅa siÅ dÅuga rozmowa.
79

40. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 wrzeÅnia 1939 - 17 godz. 46 min. Otrzymany 6 wrzes'nia 1939 -
20 godz. 15 min.
Telegram nr. 279 z 6 wrzeÅnia
Na PaÅski telegram nr. 267 z 5 wrzes'nia
PoniewaÅ obawa przed wojnÅ i przede wszystkim, przed napas'ciÅ
niemieckÅ w latach ostatnich gÅÅboko wpÅynÅÅa na psychologiÅ (ludnoÅci
radzieckiej), zawarcie paktu o nieagresji z Niemcami w ogale powitano z
wielkÅ ulgÅ i zadowoleniem. JednakÅe ludnoÅÅ niezbyt dobrze rozumie
nieoczekiwanÅ zmianÅ polityki rzÅdu radzieckiego po kilku latach propagandy,
wymierzonej wÅaÅciwie przeciwko agresorom niemieckim. Szczegalne
zastrzeÅenia budzÅ oÅwiadczenia oficjalnych agitatoraw, Åe Niemcy nie sÅ
wiÅcej agresorem. RzÅd radziecki czyni wszystko, co jest w jego mocy, aby
zmieniÅ stosunek ludnos'ci do Niemiec. PrasÅ jak gdyby zmieniono. Nie tylko
ustaÅy wszelkie wypady przeciwko Niemcom, ale podawane teraz wydarzenia
polityki zagranicznej oparte sÅ w ogromnej wiÅkszos'ci na komunikatach
niemieckich, a literaturÅ antynie-mieckÅ wycofuje siÅ z handlu ksiÅgarskiego
itp.
Wybuch wojny miÅdzy Niemcami i PolskÅ mocno wpÅynÅÅ tu na opiniÅ
publicznÅ i w pewnych koÅach zaistniaÅy nowe obawy, Åe ZwiÅzek Radziecki
zostanie wciÅgniÅty do wojny. Mimo skutecznej kontrpropagandy, jakÅ prowadzi
siÅ na zebraniach partyjnych i produkcyjnych, nie moÅe byÅ tak prÅdko
usuniÅta nieufnosÅ.jakaistniaÅa w stosunku do Niemiec w ciÅgu kilku lat.
LudnoÅÅ wyraÅa obawy, Åe Niemcy po rozgromieniu Polski, ruszÅ przeciwko
ZwiÅzkowi Radzieckiemu. WszÅdzie dotychczas Åywe sÅ jeszcze wspomnienia o
potÅdze niemieckiej w (pierwszej) wojnie Åwiatowej.
Podczas analizy tutejszych warunkaw naleÅy wziÅÅ pod uwagÅ, Åe
poprzednio rzÅd radziecki zawsze umiejÅtnie wpÅywaÅ w poÅÅdanym dlaÅ
kierunku na swojÅ ludnoÅÅ, i tym razem nie skÅpi on rawnieÅ na niezbÅdnÅ
propagandÅ.
Schulenburg

¹ Nie publikuje siÅ. -- Uw. aut. 80

41. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 wrzes'nia 1939 - 0 godz. 56 min. Otrzymany 9 wrzeÅnia 1939 -
5 godz. 00 min.
Bardzo pilne!
Telegram nr. 300 z 8 wrzeÅnia
Dopiero co otrzymaÅem od MoÅotowa nastÅpujÅcy telefono-gram:
„OtrzymaÅem paÅskie zawiadomienie, Åe wojska niemieckie weszÅy do
Warszawy. ProszÅ przekazaÅ moje gratulacje i pozdrowienia rzÅdowi Rzeszy
Niemieckiej. Mototow"¹.
Schulenburg

¹ Warszawa kapitulowaÅa dopiero 27 wrzeÅnia 1939 r. - Uw.
aut.
42. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 9 wrzeÅnia 1939 - 0 godz. 50 min. Otrzymany w Moskwie
9 wrzeÅnia 1939 - 12 godz. 10 min.
Cilne!
ÅciÅle tajne!
Telegram nr. 300 z 8 wrzeÅnia 1939 r.
OsobiÅcie ambasadorowi.
Na PaÅski telegram nr. 261¹
Naturalnie, Åe zgadzamy siÅ z rzÅdem radzieckim co do tego,' iÅ
wartoÅci osiÅgniÅtych w Moskwie porozumieÅ nie pomniejsza rozszerzanie
dziaÅaÅ wojennych o charakterze lokalnym. Musimy rozgromiÅ i rozgromimy
armiÅ polskÅ wszÅdzie, gdzie tylko jÅ spotkamy. Dlatego nic siÅ nie zmienia
w porozumie-
81

niach moskiewskich. Rozwaj dziaÅaÅ wojennych przekracza nawet nasze
oczekiwania. WedÅug wszelkich danych armia polska znajduje siÅ wiÅcej lub
mniej w stanie rozkÅadu. We wszystkich wypadkach uwaÅaÅbym za pilne
wznowienie paÅskich rozmaw z MoÅotowem w sprawie radzieckiej interwencji
zbrojnej (w Polsce). ByÅ moÅe, Åe wezwanie rosyjskiego attache wojskowego do
Moskwy, dowodzi, iÅ tam my byÅ podjÅta decyzja. Dlatego prosiÅbym Pana, by w
odpowiedniej formie jeszcze porozmawiaÅ na ten temat z MoÅotowem i
przetelegrafowaÅ wynik.
Ribbentrop

¹ Nie publikuje siÅ. - Uw. red. niem. wyd.
43. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 wrzeÅnia 1939 - 14 godz. lQmin.
Pilne!
ÅciÅle tajne!
Telegram nr. 308 z 9 wrzeÅnia
W odpowiedzi na PaÅski telegram nr. 300 z 8 wrzeÅnia.
MoÅotow oÅwiadczyÅ mi dziÅ o godzinie 15, Åe radzieckie dziaÅania
wojenne rozpocznÅ, siÅ w ciÅgu najbliÅszych kilku dni. Wezwanie attache
wojskowego do Moskwy rzeczywiÅcie byÅo z tym zwiÅzane. ZostanÅ teÅ powoÅani
liczni rezerwiÅci.
Schulenburg
82

44. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 10 wrzeÅnia 1939 - 21 godz. 40 min.
Pilne!
ÅcisÅe tajne!
Telegram nr. 317 z 10 wrzes'nia
UzupeÅnienie do mojego telegramu nr. 310 z 9 wrzeÅnia z
powoÅaniem siÅ na dzisiejszÅ rozmowÅ telefonicznÅ z Ministrem
Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Podczas dzisiejszego spotkania o godzinie 16 MoÅotow zmieniÅ swe
wczorajsze oÅwiadczenie, mawiÅc, Åe rzÅd radziecki byl caÅkowicie zaskoczony
niespodziewanie szybkimi niemieckimi sukcesami militarnymi. WedÅug naszej
pierwszej informacji, Armia Czerwona liczyÅa na kilka tygodni, ktdre teraz
skraciÅy siÅ do kilku dni. Radzieckie wÅadze wojskowe znalazÅy siÅ wiÅc w
trudnej sytuacji, gdyÅ, biorÅc pod uwagÅ miejscowe okolicznoÅci,
potrzebowaÅy one, w miarÅ moÅliwoÅci, jeszcze dwach-trzech tygodni na swe
przygotowania. Zmobilizowano juÅ ponad trzy miliony ludzi.
Bardzo szczegaÅowo wyjaÅniÅem MoÅotowowi, jak waÅne sÅ w takiej
sytuacji szybkie dziaÅania Armii Czerwonej.
MoÅotow powtarzyÅ, Åe robi siÅ wszystko, co jest moÅliwe dla
przyspieszenia wydarzeÅ. OdniosÅem wraÅenie, Åe wczoraj MoÅotow obiecaÅ
wiÅcej, niÅ moÅna oczekiwaÅ od Armii Czerwonej.
NastÅpnie MoÅotow poruszyÅ aspekt polityczny zagadnienia i powiedziaÅ,
Åe rzÅd radziecki zamierza skorzystaÅ z dalszego posuwania siÅ wojsk
niemieckich, Åeby oÅwiadczyÅ, iÅ Polska rozpada siÅ na kawaÅki i Åe na
skutek tego ZwiÅzek Radziecki powinien przyjÅÅ z pomocÅ UkraiÅcom i
BiaÅorusinom, ktarym „zagraÅajÅ" Niemcy. Pretekst ten w oczach mas
przedstawi interwencjÅ ZwiÅzku Radzieckiego w szlachetnym Åwietle i sprawi,
Åe ZwiÅzek Radziecki nie bÅdzie uwaÅany za agresora.
DrogÅ tÅ przed ZwiÅzkiem Radzieckim zamknÅÅ wczorajszy komunikat
DNB² gÅoszÅcy, Åe, zgodnie z oÅwiadczeniem generaÅa-puÅkownika
Brauchitscha, prowadzenie dziaÅaÅ wojennych na froncie wschodnim nie jest
juÅ nieodzowne. Komunikat stwarzaÅ wraÅenie, Åe rozejm niemiecko-polski jest
nieunikniony. JeÅeli, jednak, Niemcy zawrÅ rozejm, to ZwiÅzek Radziecki nie
moÅe rozpoczynaÅ „nowej wojny".
83

OÅwiadczyÅem, Åe nie wiem o takiem komunikacie, ktary nie moÅe
odpowiadaÅ rzyczywistosci; bezzwÅocznie wystosujÅ zapytanie.
Schulenburg

¹Patrz, telegram Ribbentropa do Schulenburga nr. 253 z 3
wrzeÅnia. -- Uw.
aut.
²Niemieckie Biuro Informacyjne. -- Uw. aut.
45. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE

Telegram
Berlin, 13 wrzeÅnia 1939 - 17 godz. 50 min.
Otrzymany w Moskwie 14 wrzeÅnia 1939 - 1 godz. 10 min.
Telegram nr. 336 z 13 wrzeÅnia
PoÅpiesznie!
OsobiÅcie ambasadorowi!
Gdy tylko ustali siÅ dokÅadny wynik zbliÅajÅcej siÅ teraz do swego
kresu wielkiej bitwy o PolskÅ, bÅdziemy w stanie udzieliÅ Armii Czerwonej
informacji, o ktarÅ prosiÅa, dotyczÅcÅ licznych jednostek armii polskiej.
Ale juÅ teraz prosiÅbym Pana, o poinformowanie pana MoÅotowa, Åe jego uwaga
w sprawie oÅwiadczenia generaÅa-puÅkownika Brauchitscha, jest wynikiem
wyraÅnego nieporozumienia. OÅwiadczenie to zostaÅo zÅoÅone wyÅÅcznie do
wiadomoÅci wÅadzy wykonawczej byÅego terytorium Rzeszy¹;
przygotowano je jeszcze przed poczÅtkiem dziaÅaÅ wojennych przeciwko Polsce
i nie ma ono nic wspalnego z ograniczeniem naszych operacji wojennych na
wschad od (okupowanego przez nas) byÅego terytorium polskiego. Nie stawia
siÅ (przez dowadztwo niemieckie) kwestii potrzeby zawarcia rozejmu z PolskÅ.
Ribbentrop

¹ Ma siÅ na myÅli PolskÅ zachodniÅ,. -- Uw. aut.
84

46. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY
Telegram
Moskwa, 14 wrzeÅnia 1939 r. - 18 godz. 00 min.
Pilne!
ÅciÅle tajne!
Telegram nr. 350 z 14 wrzeÅnia
Na PaÅski telegram nr. 336 z 13 wrzeÅnia
MoÅotow wezwaÅ mnie dzisiaj o godzinie 16 i oÅwiadczyÅ, Åe Armia
Czerwona osiÅgnÅÅa stan gotowos'ci prÅdzej niÅ siÅ spodziewano. Dlatego
radzieckie dziaÅania mogÅ rozpoczÅÅ siÅ wczeÅniej od terminu podanego
przezeÅ (MoÅotowa) podczas ostatniej rozmowy (patrz, maj telegram nr. 317 z
10 wrzeÅnia). UwzglÅdniajÅc motywacjÅ politycznÅ akcji radzieckiej (upadek
Polski i obrona rosyjskich „mniejszoÅci"), (Sowietom) byÅoby nader
waÅne, aby nie rozpoczynaÅ dziaÅaÅ, zanim upadnie centrum administracyjne
Polski - Warszawa. Mototow prosi, aby go jak najdokÅadniej poinformowano,
kiedy moÅna liczyÅ na opanowanie Warszawy.
ProszÅ o instrukcje.
ChciaÅbym zwraciÅ PaÅskÅ uwagÅ na dzisiejszy artykuÅ w
„Prawdzie", nadany przez DNB, do ktarego dojdzie analogiczny artykuÅ w
gazecie „Izwiestija". Te artykuÅy zawierajÅ wspomnianÅ przez MoÅotowa
motywacjÅ politycznÅ interwencji radzieckiej.
Schulenburg

O PRZYCZYNACH WEWNÅTRZNYCH
KLÅSKI MILITARNEJ
POLSKI¹

14 wrzeÅnia 1939 r.
Jakkolwiek od rozpoczÅcia dziaÅaÅ wojennych miÅdzy Niemcami i PolskÅ
minÅfo okoÅo dziesiÅciu dni, to moÅna juÅ twierdziÅ, Åe Polska zostaÅa
rozgromiona militarnie, co doprowadziÅo do utraty prawie wszystkich jej
os'rodkaw politycznych i gospodarczych.
86

Trudno wytÅumaczyÅ tak prÅdkÅ klÅska Polski samÅ tylko przewagÅ
techniki wojennej i organizacji militarnej Niemiec oraz brakiem skutecznej
pomocy Anglii i Francji dla Polski. W czasie dziaÅaÅ bojowych miÅdzy
Niemcami i PolskÅ nie moÅna przytoczyÅ faktaw jakiegokolwiek powaÅniejszego
oporu wojsk polskich wobec ofensywy armii niemieckiej, faktaw jakiegokolwiek
czÅÅciowego sukcesu Polako'w na tym lub innym odcinku operacyjnym. Co
wiÅcej, wszystkie dane o sytuacji w Polsce ÅwiadczÅ o coraz bardziej
wzrastajÅcej dezorganizacji caÅej polskiej struktury paÅstwowej,
o tym, Åe paÅstwo polskie okazaÅo siÅ tak sÅabe i niezdolne do Åy
cia, iÅ w wyniku juÅ pierwszych niepowodzeÅ militarnych zaczÅto
siÅ, rozsypywaÅ.
Jakie sÅ przyczyny takiej sytuacji, Åe Polska stanÅÅa na skraju
bankructwa?
TkwiÅ one przede wszystkim w wewnÅtrznych sÅaboÅciach i sprzecznoÅciach
paÅstwa polskiego.
Polska jest paÅstwem wielonarodowoÅciowym. W skÅadzie ludnoÅci Polski
Polacy stanowiÅ zaledwie okoÅo 60%, a pozostaÅe 40% - to mniejszoÅci
narodowe -- gÅawnie UkraiÅcy, BiaÅorusini
1 Åydzi. Wystarczy powiedzieÅ, Åe w Polsce jest 8 milionaw
UkraiÅcaw, blisko 3 miliony BiaÅorusinaw. Te dwie najliczniejsze
mniejszoÅci narodowe liczÅ, okoÅo 11 milionaw ludzi. Po to, aby
poglÅdowo zilustrowaÅ udziaÅ ludnoÅci ukraiÅskiej i biaÅoruskiej
w Polsce, naleÅy wskazaÅ, Åe ta suma przekracza ludnoÅÅ takich
paÅstw, jak Finlandia, Estonia, Åotwa i Litwa wziÅtych razem...
PolitykÅ narodowoÅciowÅ kaÅ rzÅdzÅcych Polski cechuje ciemiÅÅenie i
ucisk mniejszoÅci narodowych, a szczegalnie UkraiÅcaw i BiaÅorusinaw.
Ukraina Zachodnia i BiaÅoruÅ Zachodnia -- tereny z przewagÅ ludnoÅci
ukraiÅskiej i biaÅoruskiej -- sÅ obiektem najbardziej brutalnej i
bezwstydnej eksploatacji obszarnikaw polskich.
PoÅoÅenie UkraiÅcaw i BiaÅorusinaw cechujÅ warunki ucisku i bezprawia
narodowoÅciowego. KoÅa rzÅdzÅce Polski, cheÅpiÅce siÅ swoim rzekomym
umiÅowaniem wolnoÅci, uczyniÅy wszystko, aby przeksztaÅciÅ UkrainÅ ZachodniÅ
i BiaÅoruÅ ZachodniÅ w pozbawionÅ praw koloniÅ, oddanÅ polskim panom do
rozgrabienia. Pod tym wzglÅdem polityka Polski wcale nie raÅni siÅ od
ciemiÅÅy-cielskiej polityki caratu rosyjskiego...
Takie sÅ przyczyny, z powodu ktarych w Polsce nie wytworzyÅa siÅ i nie
mogÅa wytworzyÅ srÅ ta wewnÅtrzna spajnia i konsolidacja siÅ wielonarodowego
paÅstwa, ktare mogÅyby wysoko wznies'Å falÅ patriotyzmu i zjednoczyÅyby
armiÅ polska, skÅadajÅcÅ siÅ nie tylko z Polakaw, ale rawnieÅ UkraiÅcaw i
BiaÅorusinaw, dÅÅÅcych wspalnie do tego, aby dac odpar przeciwnikowi
wojennemu.
MniejszoÅci narodowe Polski nie staÅy siÅ, i nie mogÅy siÅ staÅ
niezawodnÅ ostojÅ, reÅimu paÅstwowego. WielonarodowoÅciowe
87

paÅstwo, nie scementowane wiÅziami przyjaÅni i rawnoÅci zamieszkujÅcych
je narodaw, odwrotnie zas', oparte na ucisku i braku rawnoÅci praw
mniejszoÅci narodowych, nie moÅe stanowiÅ potÅgi militarnej.
Na tym polega sÅaboÅÅ paÅstwa polskiego i przyczyna wewnÅtrzna jego
klÅski militarnej.

¹Publikuje siÅ ze skratami. -- Uw. red.
47. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 15 wrzeÅnia 1939 - 20 godz. 20 min.
Otrzymany w Moskwie 16 wrzeÅnia 1939 - 7 godz. 15 min.
Pilne!
Telegram nr. 360 z 15 wrzeÅnia
ÅciÅle tajne! Osobis'cie ambasadorowi.
ProszÅ, by Pan bezzwÅocznie przekazaÅ panu MoÅotowowi co nastÅpuje:
Likwidowanie armii polskiej, jak to wynika z przeglÅdu
sytuacji wojennej z 14 wrzeÅnia, ktary Panu juÅ przekazano,
szybko dobiega koÅca. Zamierzamy zajÅÅ WarszawÅ w ciÅgu
najbliÅszych kilku dni.
OÅwiadczaliÅmy juÅ rzÅdowi radzieckiemu, Åe uwaÅamy
siÅ za zwiÅzanych rozgraniczonymi sferami wpÅywaw, uzgod
nionymi w Moskwie i wyodrÅbnionymi od przedsiÅwziÅÅ
wyÅÅcznie militarnych, co, oczywiÅcie, obowiÅzuje rawnieÅ w
przyszÅoÅci.
Z oÅwiadczenia, jakie MoÅotow zÅoÅyÅ Panu 14 wrzeÅnia,
wyciÅgnÅliÅmy wniosek, Åe pod wzglÅdem militarnym rzÅd
radziecki jest przygotowany i Åe zamierza juÅ teraz rozpoczÅÅ
swe operacje. Witamy to. RzÅd radziecki, w ten sposab, uwolni
nas od koniecznoÅci likwidowania resztek armii polskiej,
ÅcigajÅc je do granicy rosyjskiej. Ponadto, jeÅeli nie nastÅpi
interwencja rosyjska, to nieuchronnie powstanie kwestia, Åe w
rejonie, leÅÅcym na wschad od niemieckiej sfery wpÅywaw,
zaistnieje praÅnia polityczna. PoniewaÅ z naszej strony nie

zamierzamy podejmowaÅ w tych rejonach jakichkolwiek dziaÅaÅ o
charakterze politycznym albo administracyjnym, wyodrÅbnionych od niezbÅdnych
operacji militarnych, bez takiej interwencji ZwiÅzku Radzieckiego (we
wschodniej Polsce) mogÅ zaistnieÅ warunki do uksztaÅtowania siÅ nowych
paÅstw.
4. W celu politycznego poparcia dla wystÅpienia armii
radzieckiej proponujemy opublikowanie wspalnego komunika
tu o nastÅpujÅcej treÅci:
„Z powodu caÅkowitego rozpadu istniejÅcej poprzednio w Polsce
formy rzÅdaw RzÅd Rzeszy i RzÅd ZSRR uznaÅy za potrzebne poÅoÅenie kresu
sytuacji politycznej i gospodarczej, jakiej dÅuÅej nie wolno tolerowaÅ na
polskich terytoriach. UwaÅajÅ one za swÅ wspalnÅ powinnos'Å przywracenie na
tych terytoriach, stanowiÅcych dla nich (Niemiec i ZSRR) przedmiot
naturalnego zainteresowania, pokoju i spokoju oraz wprowadzenie tam nowego
Åadu poprzez wyznaczenie nowych naturalnych granic i utworzenie zdolnych do
Åycia instytutaw gospodarczych".
ProponujÅc taki komunikat, mamy na uwadze, Åe rzÅd
radziecki odrzuciÅ juÅ mys'l, ktarÅ wyraziÅ MoÅotow w poprzed
niej rozmowie z Panem, iÅ podstawÅ do dziaÅaÅ radzieckich jest
zagroÅenie ze strony Niemiec dla ludnoÅci ukraiÅskiej i
biaÅoruskiej. Podanie takiego rodzaju motywu - to dziaÅanie
niedopuszczalne. Jest on wrÅcz przeciwstawny realnym
dÅÅeniom niemieckim, ktare ograniczone sÅ wyÅÅcznie dobrze
znanymi strefami wpÅywaw niemieckich. Jest on rawnieÅ
sprzeczny z porozumieniami, osiÅgniÅtymi w Moskwie i,
wreszcie, wbrew wyraÅonemu przez obydwie strony pragnieniu
utrzymywania dobrych stosunkaw, przedstawi przed caÅym
s'wiatem oba paÅstwa jako wrogaw.
PoniewaÅ dziaÅania wojenne muszÅ byÅ zakoÅczone jak
najprÅdzej w zwiÅzku z nadchodzÅcÅ porÅ roku, bÅdziemy
wdziÅczni, jeÅeli rzÅd radziecki wyznaczy dzieÅ i godzinÅ,
kiedy jego wojska podejmÅ ofensywÅ, abyÅmy mogli ze swej
strony stosownie dziaÅaÅ. W celu niezbÅdnej koordynacji
operacji wojennych stron trzeba rawnieÅ, aby przedstawiciele
obu rzÅdaw, jak teÅ znajdujÅcy siÅ na miejscu, w strefie
operacji oficerowie niemieccy i rosyjscy przeprowadzili
spotkanie w sprawie podjÅcia potrzebnych krokaw, wiÅc
proponujemy drogÅ powietrznÅ zwoÅaÅ naradÅ w BiaÅymstoku.
ProszÅ bezzwÅocznie odpowiedzieÅ drogÅ telegraficznÅ. O zmiany w
teks'cie za zgodÅ Hausa i Hilgera juÅ zatroszczono siÅ¹.
Ribbentrop

¹ Prawdopodobnie ma sie na myÅli zmiany poczynione w tekÅcie
wspalnego komunikatu niemiecko-radzieckiego.
89

48. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 16 wrzeÅnia 1939 r.
Pilne! Scisle tajne!
Telegram nr. 371 z 16 wrzeÅnia
Na PaÅski telegram nr. 360 z 15 wrzeÅnia
WidziaÅem siÅ z MoÅotowem dziÅ o godzinie 18 i wypeÅniÅem instrukcje.
MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe interwencja zbrojna ZwiÅzku Radzieckiego nastÅpi,
zapewne, jutro albo pojutrze. Stalin obecnie konsultuje siÅ z przywadcami
wojskowymi i w ten wieczo'r w obecnos'ci MoÅotowa poda mi dzieÅ i godzinÅ
ofensywy radzieckiej.
MoÅotow dodaÅ, Åe poinformuje rzÅd o moim oÅwiadczeniu, ale myÅli, Åe
nie istnieje wiÅcej potrzeba wspalnego komunikatu; rzÅd radziecki zamierza
motywowaÅ swoje dziaÅania w sposab nastÅpujÅcy: paÅstwo polskie rozpadÅo sig
i wiÅcej nie istnieje, dlatego anulowaniu ulegajÅ wszystkie zawarte z PolskÅ
porozumienia; mocarstwa trzecie mogÅ podjÅÅ prabÅ osiÅgniÅcia poÅytku z
zaistniaÅego chaosu; ZwiÅzek Radziecki uwaÅa za swo'j obowiÅzek
interweniowanie w celu ochrony swoich braci ukraiÅskich i biaÅoruskich i
umoÅliwienie spokojnej pracy tej nieszczÅÅliwej ludnoÅci.
RzÅd radziecki zamierza opublikowaÅ utrzymany w tym duchu komunikat
przez radio, w prasie itd, od razu po tym, gdy Armia Czerwona przekroczy
granicÅ i jednoczeÅnie oÅwiadczyÅ to w oficjalnej nocie polskiemu
ambasadorowi tu¹ i wszystkim tutejszym misjom dyplomatycznym.
MoÅotow zgodziÅ siÅ z tym, Åe planowany przez rzÅd radziecki
pretekst² zawieraÅ nutÅ obraÅajÅcÅ uczucia Niemcaw, ale prosiÅ,
by, zwaÅywszy na trudnÅ dla rzÅdu radzieckiego sytuacjÅ, nie pozwalaÅ na to,
aby takie drobiazgi stawaÅy na naszej drodze. RzÅd radziecki, niestety, nie
dostrzegaÅ jakiegoÅ innego pretekstu, gdyÅ dotychczas ZwiÅzek Radziecki nie
troszczyÅ siÅ o swoje mniejszoÅci w Polsce i musiaÅ w ten lub inny sposab
usprawiedliwiÅ wobec zagranicy swÅ obecnÅ, ingerencjÅ.
Na zakoÅczenie MoÅotow pilnie zaÅÅdaÅ wyjaÅnieÅ, co stanie siÅ z Wilnem
[Wilniusem]. RzÅd radziecki bardzo chce uniknÅÅ zatargo'w z LitwÅ i dlatego
chciaÅby wiedzieÅ, czy z LitwÅ
90

osiÅgniÅto jakiekolwiek porozumienie w sprawie okrÅgu Wilna i kto,
miÅdzy innymi, okupuje miasto.
Schulenburg

¹Dr W. Grzybowski. - Uw. red. niem. wyd.
²UratowaÅ wschodni| PolskÅ przed zagroÅeniem ze strony
Niemiec. - t/w.
aut.
49. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 17 wrzes'nia 1939 r.
Telegram nr. 372 z 17 wrzes'nia
Do mojego telegramu nr. 371 z 16 wrzeÅnia
Bardzo pilne! Tajne!
Stalin w obecnoÅci Molotowa i WoroszyÅowa przyjÅÅ mnie o godzinie
drugiej w nocy i oÅwiadczyÅ, Åe Armia Czerwona przekroczy granicÅ radzieckÅ
na caÅej jej dÅugoÅci od PoÅocka do KamieÅca Podolskiego.
Dla unikniÅcia incydentaw Stalin pospiesznie prosi nas, abyÅmy
dopilnowali, Åeby samoloty niemieckie, poczynajÅc od dnia dzisiejszego, nie
przekraczaÅy w kierunku wschodnim linii BrzeÅÅ Litewski-Lemberg [Lwaw].
Samoloty radzieckie zacznÅ dzisiaj bombardowaÅ rejon na wscho'd od Lemberga.
ObiecaÅem, Åe zrobiÅ wszystko, co moÅna, w sensie informowania
niemieckich siÅ powietrznych. Ze wzglÅdu jednak na to, Åe zostaÅo maÅo
czasu, prosiÅem, by samoloty radzieckie nie zbliÅaÅy siÅ dziÅ zbytnio do
wspomnianej linii.
Komisja radziecka przybÅdzie do BiaÅegostoku jutro, najpaÅniej
pojutrze.
Stalin odczytaÅ mi notÅ, ktara juÅ dziÅ w nocy postanie wrÅczona
ambasadorowi polskiemu i ktarej kopie rozeÅle siÅ w ciÅgu dnia wszystkim
misjom, a nastÅpnie opublikuje siÅ. W nocie uzasadnia siÅ dziaÅania
radzieckie. Odczytany mi projekt zawieraÅ trzy punkty niemoÅliwe nam do
przyjÅcia. W odpowie-
91

dzi na moje sprzeciwy Stalin z duÅÅ skwapliwoÅciÅ zmieniÅ tekst tak, Åe
teraz nota caÅkowicie nas zadowala. Stalin oÅwiadczyÅ, Åe sprawa publikacji
komunikatu niemiecko-radzieckiego nie moÅe byÅ rozpatrywana w ciÅgu
najbliÅszych dwach-trzech dni. W przyszÅoÅci wszystkie zaistniaÅe problemy
militarne, ma zaÅatwiaÅ generaÅ-lieutnant Kastring bezpoÅrednio z
Woroszy-Åowem.
Schulenburg

NOTA RZÅDU ZSRR, WRÅCZONA AMBASADOROWI POLSKIEMU
W MOSKWIE RANO • 17 WRZEÅNIA 1939 ROKU

18 wrzeÅnia 1939 r.
17 wrzeÅnia 1939 roku
Panie ambasadorze,
Wojna polsko-niemiecka ujawniÅa bezpodstawnoÅÅ paÅstwa polskiego. W
ciÅgu dziesiÅciu dni dziaÅaÅ wojennych Polska utraciÅa wszystkie swe rejony
przemysÅowe i oÅrodki kulturalne. Warszawa jako stolica Polski wiÅcej nie
istnieje. RzÅd polski rozpadÅ siÅ i nie daje znaku Åycia. Znaczy to, Åe
paÅstwo polskie i jego rzÅd faktycznie przestaÅy istnieÅ. Z tej przyczyny
niewaÅne staÅy si§ ukÅady, zawarte miÅdzy ZSRR i PolskÅ. Pozostawiona sama
sobie i porzucona przez kierownictwo, Polska przeksztaÅciÅa siÅ w dogodne
pole do wszelkich przypadkowoÅci i niespodzianek, mogÅcych stworzyÅ
zagroÅenie dla ZSRR. Dlatego, bÅdÅc dotychczas neutralnym, rzÅd radziecki
nie moÅe dÅuÅej zachowywaÅ neutralnoÅÅ wobec tych faktaw.
RzÅd radziecki nie moÅe rawnieÅ obojÅtnie odnosiÅ siÅ do tego, aby
pobratymcy UkraiÅcy i BiaÅorusini, zamieszkali na terytorium Polski, zostali
bezbronni, porzuceni na pastwÅ losu.
Z powodu takiej sytuacji rzÅd radziecki poleciÅ Dowo'dztwu Naczelnemu
Armii Czerwonej, aby wydaÅo wojskom rozkaz przekroczenia granicy i wziÅcia
pod ochronÅ Åycia i mienia ludnoÅci Ukrainy Zachodniej i BiaÅorusi
Zachodniej.
92

JednoczeÅnie rzÅd radziecki zamierza podjÅÅ wszystkie kroki, aby
wyzwoliÅ narad polski od fatalnej wojny, do ktarej wtrÅcili go jego
nieudolni kierownicy, i umoÅliwiÅ mu rozpoczÅcie pokojowego Åycia.
ProszÅ przyjÅÅ panie ambasadorze, zapewnienia gÅÅbokiego uszanowania do
Par a.
Ludowy Komisarz Spraw
Zagranicznych ZSRR
W. Mofotow
Nadzwyczajny i pdtnomocny ambasador Polski p. Grzybowski Ambasada
po'ska Moskwa

NOTA RZÅDU ZSRR, WRÅCZONA
RANO 17 WRZEÅNIA 1939 ROKU
AMBASADOROM I POSÅOM PAÅSTW,
MAJÅCYCH STOSUNKI
18 wrzeÅnia 1939 r. DYPLOMATYCZNE Z ZSRR
Panie ambasadorze.
PrzekazujÅc Panu zaÅÅczonÅ przy tym notÅ RzÅdu ZSRR z 17 wrzeÅnia br.
na imiÅ ambasadora polskiego w Moskwie, mam zaszczyt na polecenie RzÅdu
oÅwiadczyÅ Panu, Åe ZSRR bÅdzie prowadziÅ politykÅ neutralnoÅci w stosunkach
miÅdzy ZSRR i [nazwa kraju^].
ProszÅ przyjÅÅ, Panie Ambasadorze, zapewnienia gÅÅbokiego uszanowania.
Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych ZwiÅzku SRR W. MoÅotow
17 wrzeÅnia 1939 r.

'Tekst ten przesfano przedstawicielom dyplomatycznym Niemiec, WÅoch,
Iranu, Chin, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Afganistanu, USA, Turcji,
Finlandii, BuÅgarii, Åotwy, Mongolskiej Republiki Ludowej, Danii, Estonii,
Szwecji, Grecji, Belgii, Rumunii, Tuwinskiej Republiki Ludowej, Litwy,
Norwegii, WÅgier. -- Uw. red. „Prawdy".
93

18 wrzeÅnia 1939 r.
PRZEMaWIENIE RADIOWE
PRZEWODNICZÅCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR
TOW. W. MOÅOTOWA
17 wrzeÅnia 1939 roku

Towarzysze! Obywatele i obywatelki naszego wielkiego kraju! Wydarzenia
spowodowane wojnÅ polsko-niemieckÅ, wykazaÅy wewnÅtrznÅ bezpodstawnoÅÅ j
wyraÅny niezdolnoÅÅ dziaÅania paÅstwa polskiego. Polskie koÅa rzÅdowe
zbankrutowaÅy. Wszystko to staÅo siÅ w kratkim czasie.
MinÅÅo okoÅo dwach tygodni, a Polska utraciÅa juÅ wszystkie swe rejony
przemysÅowe, utraciÅa wiÅkszÅ czÅs'Å wielkich miast i oÅrodkaw kulturalnych.
Nie ma wiÅcej Warszawy jako stolicy paÅstwa polskiego. Nikt nie wie, gdzie
przebywa rzÅd polski. LudnoÅÅ Polski jej niefortunni kierownicy porzucili na
pastwÅ losu. PaÅstwo polskie i jego rzÅd faktycznie przestaÅy istnieÅ. W
takiej sytuacjk straciÅy prawomocnoÅÅ ukÅady, zawarte miÅdzy ZwiÅzkiem
Radzieckim i PolskÅ.
W Polsce zaistniaÅa sytuacja, wymagajÅca od RzÅdu Radzieckiego
szczegalnej troski wzglÅdem zapewnienia bezpieczeÅstwa swojego paÅstwa.
Polska staÅa siÅ dogodnym polem do wszelkich przypadkowoÅci i niespodzianek,
mogÅcych stworzyÅ zagroÅenie dla ZSRR. RzÅd Radziecki w ostatnim czasie byÅ
neutralny. Ale z powodu wymienionych przyczyn nie moÅe dÅuÅej w takiej
sytuacji zachowywaÅ neutralnoÅci.
Od RzÅdu Radzieckiego nie wolno rawnieÅ ÅÅdaÅ obojÅtnego stosunku do
loso'w pobratymcaw UkraiÅco'w i BiaÅorusinaw, zamieszkujÅcych w Polsce,
ktarzy poprzednio znajdowali siÅ w sytuacji bezprawnych narodaw, teraz zaÅ w
ogale rzuconych na los przypadku. RzÅd Radziecki uwaÅa za swaj ÅwiÅty
obowiÅzek podaÅ pomocnÅ dÅoÅ swym braciom -- UkraiÅcom i braciom --
BiaÅorusinom, zamieszkujÅcym PolskÅ.
W zwiÅzku z tym rzÅd ZSRR wrÅczyÅ dziÅ rano notÅ ambasadorowi polskiemu
w Moskwie, w ktarej oÅwiadczyÅ, Åe RzÅd Radziecki poleciÅ Dowadztwu
Naczelnemu Armii Czerwonej wydaÅ wojskom rozkaz przekroczenia granicy i
wziÅcia pod ochronÅ Åycia i mienia ludnoÅci Ukrainy Zachodniej i BiaÅorusi
Zachodniej.
RzÅd Radziecki oÅwiadczyÅ" rawnieÅ w tej nocie, Åe jednoczeÅnie
zamierza podjÅÅ kroki, aby uwolniÅ narad polski od fatalnej wojny, do ktarej
wtrÅcili go jego nieodpowiedzialni przywadey, i umoÅliwiÅ mu rozpoczÅcie
pokojowego Åycia.
W pierwszych dniach wrzeÅnia, gdy prowadzono czÅs'ciowy pobar do Armii
Czerwonej na Ukrainie, w BiaÅorusi i jeszcze w czterech okrÅgach wojskowych,
sytuacja w Polsce byÅa niejasna, wiÅc pobar
94

prowadzono jako Årodek ostroÅnoÅci. Nikt nie magÅ pomyÅleÅ, Åe paÅstwo
polskie wykazaÅo takÅ bezsilnoÅÅ, taki prÅdki rozkÅad, jaki teraz obserwuje
siÅ w caÅej Polsce. PoniewaÅ, jednak, ten rozkÅad jest, a dziaÅacze polscy
caÅkowicie zbankrutowali i nie sÅ zdolni, aby zmieniÅ sytuacjÅ w Polsce,
nasza Armia Czerwona, majÅc wielkie uzupeÅnienia z ostatniego powoÅania
rezerwistaw, powinna chlubnie wykonaÅ postawione przed niÅ zaszczytne
zadanie.
RzÅd wyraÅa mocne przekonanie, Åe nasza Robotniczo-ChÅopska Armia
Czerwona rawnieÅ tym razem wykaÅe swÅ potÅgÅ bojowÅ, ÅwiadomoÅÅ i
dyscyplinÅ, Åe speÅniajÅc swÅ wielkÅ misjÅ wyzwoleÅczÅ dokona nowych
bohaterskich czynaw, okryje si§ chwaÅÅ.
JednoczeÅnie RzÅd Radziecki przesÅaÅ kopiÅ swojej noty, przekazanej na
rÅce ambasadora polskiego wszystkim rzÅdom, z ktarymi ZSRR utrzymuje
stosunki dyplomatyczne, oÅwiadczyÅ przy tym, Åe ZwiÅzek Radziecki bÅdzie
prowadziÅ politykÅ neutralnoÅci wobec tych wszystkich krajaw.
To wÅaÅnie okreÅla nasze najnowsze posuniÅcia na pÅaszczyÅnie polityki
zagranicznej.
RzÅd zwraca siÅ rawnieÅ do obywateli ZwiÅzku Radzieckiego z
nastÅpujÅcym wyjaÅnieniem. W zwiÅzku z powoÅaniem rezerwistaw wsWd naszych
obywateli zarysowaÅo siÅ dÅÅenie do gromadzenia jak najwiÅcej ÅywnoÅci i
innych towaraw w obawie, Åe zostanie wprowadzony kartkowy system
zaopatrzenia. RzÅd uznaje za stosowne odnotowaÅ, Åe nie zamierza wprowadziÅ
systemu kartkowego na Åywnos'Å i towary przemysÅowe, nawet gdy potrwajÅ
dÅuÅej posuniÅcia paÅstwowe spowodowane wydarzeniami zewnÅtrznymi. Obawiam
siÅ, Åe z przyczyny nadmiernych zakupaw ÅywnoÅci i towaraw ucierpiÅ jedynie
ci, ktarzy bÅdÅ siÅ tym zajmowali i gromadzili niepotrzebne zapasy,
naraÅajÅc je na niebezpieczeÅstwo zepsucia. Kraj nasz zaopatrzony jest we
wszystko niezbÅdne i moÅe obejs'Å sig bez systemu kartkowego.
Nasze zadanie, zadanie kaÅdego robotnika i chÅopa, zadanie kaÅdego
pracownika i inteligenta, polega na tym, aby rzetelnie i ofiarnie pracowaÅ
na swym stanowisku i przez to dopomagaÅ Armii Czerwonej.
Co dotyczy ÅoÅnierzy naszej okrytej chwaÅÅ Armii Czerwonej, to nie
wÅtpiÅ, Åe speÅniÅ oni swaj obowiÅzek wobec Ojczyzny z honorem i chlubnie.
Narody ZwiÅzku Radzieckiego, wszyscy obywatele i obywatelki naszego
kraju, ÅoÅnierze Armii Czerwonej i Marynarki Wojennej zespoleni sÅ, jak
nigdy przedtem, wokaÅ RzÅdu Radzieckiego, wokaÅ naszej partii bolszewickiej,
wokaÅ radzieckiego wielkiego wodza, wokaÅ mÅdrego tow. Stalina, do nowych i
jeszcze niespotykanych sukcesaw pracy w przemyÅle i w koÅchozach, do nowych
chlubnych zwyciÅstw Armii Czerwonej na bojowych frontach.
95

50. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 wrzeÅnia 1939 - 15 godz. 39 min. Otrzymany 18 wrzeÅnia 1939
- 17 godz. 45 min.
Telegram nr. 385 z 18 wrzeÅnia Pilne! ÅciÅle tajne!
Podczas rozmowy, ktarÅ miaÅem w ten wieczar ze Stalinem w sprawie
wysÅania komisji radzieckiej do BiaÅegostoku, a takÅe opublikowania
wspalnego komunikatu, Stalin oÅwiadczyÅ niespodziewanie, Åe strona radziecka
ma pewne zastrzeÅenia co do tego, czy niemieckie dowadztwo naczelne bÅdzie
przestrzegaÅ porozumieÅ moskiewskich w odpowiednim czasie i czy powraci na
liniÅ, ktara zostaÅa ustalona w Moskwie (Pisa-Narew-WisÅa-San). W odpowiedzi
podkreÅliÅem, Åe Niemcy, naturalnie, zamierzajÅ stanowczo wykonywaÅ
dokÅadnie warunki porozumieÅ moskiewskich, i powoÅaÅem siÅ na drugi punkt
mojego oÅwiadczenia, zÅoÅonego MoÅotowowi 16 wrzes'nia w zwiÅzku z
instrukcjami Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy (patrz telegram nr. 360 z
15 wrzeÅnia). OÅwiadczyÅem, Åe Dowadztwu Naczelnemu dogodnie byÅoby wycofaÅ
siÅ do wyznaczonej linii, gdyÅ w tym wypadku mogÅ byÅ oswobodzone wojska dla
frontu zachodniego. Stalin odpowiedziaÅ, Åe nie wÅtpi w dobre zamiary rzÅdu
niemieckiego. Jego niepokaj opieraT siÅ na tym dobrze znanym fakcie, Åe
wszyscy wojskowi nie lubiÅ zwracaÅ zagarniÅtych terytoriaw. W tej chwili
attache wojskowy generaÅ-lieutnant Kastring wtrÅciÅ, Åe niemieckie siÅy
zbrojne bÅdÅ czyniÅy tylko to, co rozkazuje Fuhrer. Z uwagi na dobrze znanÅ
nieufnoÅÅ Stalina, byÅbym wdziÅczny, gdyby upowaÅniono mnie do zÅoÅenia
dodatkowego oÅwiadczenia o takim charakterze, ktare rozwiaÅoby jego ostatnie
wÅtpliwoÅci.
Schulenburg
96

51. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
WysÅany z pociÅgu specjalnego 19 wrzeÅnia - 16 godz. 37 min. Berlin, 19
wrzeÅnia 1939 r.
Osobis'cie ambasadorowi Na PaÅski telegram nr. 385.
Zalecam, by Pan powiedziaÅ panu Stalinowi, Åe Pan powiadomiÅ Berlin o
PaÅskim spotkaniu z nim i Åe teraz Pan na podstawie mojej instrukcji
poinformuje go o tym, iÅ porozumienia, kto're zawarÅem w Moskwie na
polecenie Fiihrera, bÅdÅ, naturalnie, przestrzegane, Åe uznajemy je za
fundament nowych przyjacielskich stosunkaw miÅdzy Niemcami j ZwiÅzkiem
Radzieckim.
Ribbentrop

KOMUNIKAT NIEMIECKO-
RADZIECKI
18 WRZEÅNIA

19 wrzeÅnia 1939 r.
(TASS) W celu UnikniÅcia wszelkiego rodzaju pog-fosek o zadanich wojsk
radzieckich i niemieckich dziaÅajÅcych w Polsce, rzÅd ZSRR i rzÅd Niemiec
os'wiadczajÅ, Åe dziaÅania tych wojsk nie zmierzajÅ do jakiegokolwiek celu,
kolidujÅcego z interesami Niemiec albo ZwiÅzku Radzieckiego i sprzecznego z
duchem i literÅ paktu o nieagresji, zawartego miÅdzy Niemcami i ZSRR.
Odwrotnie, zadanie tych wojsk polega na tym, aby przywraciÅ'w Polsce Åad i
spokaj, naruszone przez rozpad paÅstwa polskiego, i dopomac ludnos'ci Polski
w przebudowie warunkaw swojego istnienia paÅstwowego.
98

PRASA NIEMIECKA
O DZIAÅANIACH
RZÅDU RADZIECKIEGO

20 wrzeÅnia 1939 r.
Niemcy. Berlin, 19 wrzeÅnia (TASS). LudnoÅÅ niemiecka jednomyÅlnie wita
decyzjÅ rzÅdu radzieckiego wziÅcia pod opiekÅ pokrewnej narodowi
radzieckiemu ludnoÅci biaforuskiej i ukraiÅskiej Polski, porzuconej na
pastwÅ losu przez zbiegÅy rzÅd polski. Na ulicach przed wystawami i
specjalnymi tablicami, na ktarych wywieszono mapy Polski, przez caÅy dzieÅ
tÅoczÅ siÅ ludzie. Z oÅywieniem omawiajÅ oni pomyÅlne operacje Armii
Czerwonej. Posuwanie siÅ jednostek Armii Czerwonej zaznacza siÅ na mapie
czerwonymi chorÅgiewkami radzieckimi.

PRASA WÅOSKA
O POSUWANIU SIÅ
WOJSK RADZIECKICH

20 wrzeÅnia 1939 r.
Rzym, 19 wrzeÅnia (TASS). Wszystkie wczorajsze wÅoskie gazety pod
duÅymi tytufami zamieÅcify wiadomos'ci o posuwaniu siÅ wojsk radzieckich w
BiaÅorusi Zachodniej i Ukrainie Zachodniej. Wszystkie komunikaty wydrukowano
w caÅoÅci...1

'Przytacza siÅ w skracie. -- Uw. aut.
99

52. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 20 wrzeÅnia 1939 - 2 godz. 23 min. Otrzymany 20 wrzes'nia 1939
- 4 godz. 55 min.
Telegram nr. 395 z 19 wrzeÅnia 1939 r.
ÅcisÅe tajne! MoÅotow oÅwiadczyÅ" mi dziÅ, Åe rzÅd radziecki uwaÅa, iÅ
obecnie dla niego, jak i rzÅdu Niemiec, dojrzaÅa chwila do ostatecznego
okreÅlenia struktury terytoriaw polskich. W zwiÅzku z tym Morotow daÅ do
zrozumienia, Åe pierwotny zamiar, jaki miaÅ rzÅd radziecki i osobis'cie
Stalin, dopuszczenia do istnienia resztek Polski, teraz ustÅpiÅ "miejsca
zamiarowi podziaÅu Polski wzdÅuÅ linii Pisa-Narew-Wista-San. RzÅd radziecki
pragnie bezzwÅocznie rozpoczÅÅ rozmowy na ten temat i przeprowadziÅ je w
Moskwie, gdyÅ takie rozmowy powinny prowadziÅ ze strony radzieckiej osoby,
wyposaÅone w najwyÅszÅ wÅadzÅ, ktare nie mogÅ opuÅciÅ ZwiÅzku Radzieckiego.
ProszÅ o instrukcje telegraficznie.
Schulenburg

KOMUNIKAT NIEMIECKO-RADZIECKI 22 WRZEÅNIA
23 wrzeÅnia 1939 r.
RzÅd niemiecki i rzÅd ZSRR ustaliÅy liniÅ demarkacyjnÅ miÅdzy armiami
niemieckÅ i radzieckÅ, ktara przebiega wzdÅuÅ rzeki Pisa do jej ujÅcia do
Narwi, nastÅpnie wzdÅuÅ rzeki Narew do jej ujs'cia do Bugu, potem wzdÅuÅ
Bugu do jego ujÅcia do WisÅy, dalej wzdÅuÅ Wisfy do miejsca, gdzie wpada do
niej rzeka San i nastÅpnie wzdÅuÅ rzeki San do jej ÅradeÅ.
100

53. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 23 wrzeÅnia 1939 - 3 godz. 40 min. Otrzymany w Moskwie
23 wrzes'nia 1939 - 11 godz. 05 min.
Telegram nr. 417 z 22 wrzeÅnia
Na telegram nr. 395 ,
OsobiÅcie panu Ambasadorowi. Scisle tajne!
JesteÅmy rawnieÅ tego zdania, Åe nadszedÅ czas, aby ustaliÅ ukÅadem z
rzÅdem radzieckim ostatecznÅ strukturÅ terytoriaw polskich. MyÅl Rosjan w
sprawie linii granicznej wzdÅuÅ czterech dobrze znanych rzek w ogale zgadza
siÅ z punktem widzenia rzÅdu Rzeszy. PoczÅtkowo zamierzaÅem zaprosiÅ pana
MoÅotowa do Niemiec, aby tu sfinalizowaÅ ten ukÅad. Z uwagi na PaÅskÅ
informacjÅ, Åe tam przywadcy nie mogÅ opuÅciÅ ZwiÅzku Radzieckiego, zgadzamy
siÅ na rozmowy w Moskwie. Wbrew memu pierwotnemu zamiarowi powierzenia Panu
prowadzenia tych rokowaÅ, postanowiÅem sam przylecieÅ do Moskwy. To, miÅdzy
innymi, dlatego, Åe w tym wypadku uwzglÅdniajÅc peÅnomocnictwa, w jakie
wyposaÅyÅ mnie Fiihrer, bÅdzie moÅna obejÅÅ siÅ bez dodatkowych zapytaÅ
itd., a zatem, moÅe byÅ przyÅpieszone zawarcie ukÅadu. Z uwagi na ogalnÅ
sytuacjÅ, maj pobyt w Moskwie musi potrwaÅ dzieÅ, lub najdÅuÅej dwa dni.
ProszÅ skontaktowaÅ siÅ z panami Stalinem i MoÅotowem i przetelegrafowaÅ mi
najwczeÅniejszÅ z proponowanych [przez nich] dat.
Ribbentrop
101

54. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 25 wrzeÅnia 1939 - 22 godz. 58 min. Otrzymany 26 wrzeÅnia 1939
- 0 godz. 30 min.
Telegram nr. 442 z 25 wrzeÅnia
ÅciÅle tajne!
Pilne!
Stalin i MoÅotow poprosili, bym przybyÅ na Kreml dziÅ o godzinie 20.
Stalin oÅwiadczyÅ, co nastÅpuje. Przy ostatecznym uregulowaniu kwestii
polskiej trzeba unikaÅ wszystkiego, co w przyszÅoÅci moÅe spowodowaÅ
zadraÅnienia miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim. Z tego punktu widzenia
uwaÅa on za niesÅuszne pozostawienie niepodlegfej resztki paÅstwa polskiego.
Proponuje on zatem: z terytorium na wschad od linii demarkacyjnej caÅe
wojewadztwo lubelskie i ta czÅÅÅ wojewadztwa warszawskiego, ktara dochodzi
do Bugu, powinny byÅ doÅÅczone do naszej porcji. Za to zrzekamy siÅ
pretensji do Litwy.
Stalin wskazaÅ na tÅ propozycjÅ jako na przedmiot przyszÅych rokowaÅ z
Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy i dodaÅ, Åe - jeÅeli zgadzamy siÅ - tq
ZwiÅzek Radziecki bezzwÅocznie zabierze siÅ do rozwiÅzania problemu paÅstw
baÅtyckich w myÅl ProtokoÅu z 23 sierpnia i spodziewa siÅ w tej sprawie
caÅkowitego poparcia rzÅdu niemieckiego. Stalin z naciskiem wskazaÅ na
EstoniÅ, ÅotwÅ i LitwÅ, ale nie wspomniaÅ o Finlandii.
Schulenburg

PRZYBYCIE DO MOSKWY MINISTRA
SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC PANA
VON RIBBENTROPA

27 wrzeÅnia 1939 r.
27 wrzeÅnia br. na zaproszenie rzÅdu ZSRR do Moskwy przybywa Minister
Spraw Zagranicznych Niemiec pan von Ribbentrop
102

w celu omawienia z rzÅdem ZSRR kwestii, zwiÅzanych z wydarzeniami w
Polsce.

28 wrzeÅnia 1939 r.
ROZMOWA PRZEWODNICZÅCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH I LUDOWEGO
KOMISARZA SPRAW ZAGRANICZNYCH
TOW. W. MOÅOTOWA Z MINISTREM SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
P. VON RIBBENTROPEM

27 wrzeÅnia br. odbyÅa siÅ rozmowa PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy
Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. MoÅotowa z
ministrem spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem, poÅwiÅcona
kwestiom, zwiÅzanym z wydarzeniami w Polsce.
Rozmowa toczyÅa siÅ w obecnoÅci tow. Stalina, ambasadora niemieckiego
p. Schulenburga i posta peÅnomocnego ZSRR w Niemczech tow. Szkwarcewa i
trwaÅa ponad dwie godziny.

KOMUNIKAT OPERACYJNY SZTABU GENERALNEGO ROBOTNICZO-CHÅOPSKIEJ
ARMII CZERWONEJ 27 WRZEÅNIA 1939 R.

28 wrzeÅnia 1939 r.
27 wrzeÅnia jednostki Armii Czerwonej, posuwajÅc siÅ ku linii
demarkacyjnej, zajÅty Grabowo (15 km na zachad od Augusto-wa), Mazowieck,
Drohiczyn, Krasnystaw, st. Zawada (10 km na zachad od ZamoÅcia), Krakowiec,
Mos'ciska i st. Sianki (okolice ÅradeÅ rzeki San).
Operacje oczyszczania terytorium BiaÅorusi Zachodniej i Ukrainy
Zachodniej z resztek wojsk polskich trwajÅ,
103

29 wrzeÅnia 1939 r.
w sprawie zawarcia niemiecko-
RADZIECKIEGO UKÅADU O PRZYJAÅNI I GRANICY MIÅDZY ZSRR I NIEMCAMI

27--28 wrzeÅYiia w Moskwie odbywafy siÅ, rozmowy miÅdzy PrzewodniczÅcym
Rady Komisarzy Ludowych i Ludowym Komisarzem Spraw Zagranicznych tow.
Mofotowem i Ministrem Spraw Zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem w
sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego ukÅadu o przyjaz'ni i granicy miÅdzy
ZSRR i Niemcami.
W rozmowach uczestniczyli tow. Stalin i radziecki poseÅ peÅnomocny w
Niemczech tow. Szkwarcew, a ze strony Niemiec -- ambasador niemiecki w ZSRR
p. Schulenburg.
Rozmowy zostaÅy sfinalizowane podpisaniem niemiecko-radzieckiego ukÅadu
o przyjaÅni i granicy miÅdzy ZSRR i Niemcami, jak teÅ wymianÅ dokumentaw
miÅdzy tow. Mototowem i p. von Ribbentropem w kwestiach ekonomicznych. NiÅej
publikuje siÅ odpowiednie dokumenty.

NIEMIECKO-RADZIECKI UKÅAD O
PRZYJAÅNI I GRANICY MIÅDZY
ZSRR I NIEMCAMI

29 wrzeÅnia 1939 r.
RzÅd ZSRR i RzÅd Niemiecki po upadku byÅego PaÅstwa Polskiego
uznajÅ wyÅÅcznie za swoje zadanie przywracenie pokoju i Åadu na tym
terytorium i zapewnienie ÅyjÅcym tam narodom pokojowego
wspaÅistnienia, odpowiadajÅcego ich osobliwoÅciom narodowym.
W tym celu osiÅgnÅÅy one nastÅpujÅce porozumienie:
ArtykuÅ I
RzÅd ZSRR i RzÅd Niemiecki ustalajÅ jako granicÅ miÅdzy obopalnymi
interesami paÅstwowymi na terytorium byÅego PaÅstwa Polskiego liniÅ, ktara
jest zaznaczona na zaÅÅczonej do tego mapie i zostanie opisana bardziej
szczegaÅowo w protokole dodatkowym.
ArtykuÅll
Obydwie Strony uznajÅ ustalonÅ, w artykule I granicÅ obopalnych
interesaw paÅstwowych za ostatecznÅ, i wykluczajÅcÅ wszelkÅ ingerencjÅ
trzecich mocarstw do tej decyzji.
104

ArtykuÅ III
NiezbÅdnej przebudowy paÅstwowej na terytorium na zachad od wymienionej
w artykule linii dokonuje RzÅd Niemiecki, na terytorium na wschad od tej
linii -- RzÅd ZSRR.
ArtykuÅ IV
RzÅd ZSRR i RzÅd Niemiecki uznajÅ wyÅej wymienionÅ przebudowÅ za
niezawodny fundament dalszego rozwijania przyjacielskich stosunkaw miÅdzy
swoimi narodami.
ArtykuÅ V
UkÅad ten podlega ratyfikacji. Wymiana dokumento'w ratyfikacyjnych
powinna nastÅpiÅ jak najprÅdzej w Berlinie.
UkÅad staje siÅ prawomocny od chwili jego podpisania.
SporzÅdzono w dwach oryginaÅach, w jÅzykach niemieckim i rosyjskim.
Moskwa, 28 wrzeÅnia 1939 roku.
Z upowaÅnienia W imieniu RzÅdu
RzÅdu ZSRR Niemiec
W. MoÅotow J. Ribbentrop
55. PROTOKaÅ POUFNY
RzÅd ZSRR nie bÅdzie stawiaÅ Åadnych przeszkad na drodze obywateli
Rzeszy i innych osab pochodzenia niemieckiego, zamieszkaÅych na terytoriach,
znajdujÅcych siÅ w sferze jego wpÅywaw, jeÅeli zechcÅ oni przesiedliÅ siÅ do
Niemiec lub na terytoria, naleÅÅce do niemieckiej sfery wpÅywaw. Zgadza siÅ,
Åe takich przemieszczeÅ bÅdÅ dokonywali peÅnomocnicy RzÅdu Rzeszy we
wspaÅpracy z kompetentnymi miejscowymi wÅadzami, Åe zostanÅ zabezpieczone
prawa wÅasnoÅci emigrantaw.
Moskwa, 28 wrzeÅnia 1939 r.
W imieniu RzÅdu Z upowaÅnienia
Niemiec RzÅdu ZSRR
J. Ribbentrop W. Morotow
105

56. TAJNY DODATKOWY PROTOKaÅ
NiÅej podpisani peÅnomocni przedstawiciele os'wiadczajÅ, ze RzÅd
Niemiec i RzÅd ZSRR porozumiaÅy siÅ w nastÅpujÅcej sprawie:
Tajny dodatkowy protokaÅ, podpisany 23 sierpnia 1939 roku, musi byÅ
poprawiony w punkcie 1, uwzglÅdniajÅc ten fakt, Åe terytorium PaÅstwa
Litewskiego odeszÅo do sfery wpÅywo'w ZSRR, podczas gdy, z drugiej strony,
wojewadztwo lubelskie i czÅÅÅ wojewadztwa warszawskiego odeszÅy do sfery
wpÅywaw Niemiec (patrz, mapÅ, zafÅczonÅ do podpisanego dzisiaj UkÅadu o
PrzyjaÅni i Granicy). Gdy tylko RzÅd ZSRR podejmie specjalne posuniÅcia na
terytorium litewskim dla ochrony swych interesaw, niniejsza granica
niemiecko-litewska, w celu ustalenia naturalnego i/ prostego opisu
granicznego, musi byÅ poprawiona w ten sposab, aby terytorium litewskie,
poÅoÅone na poÅudniowy zachad od linii, zaznaczonej na zaÅÅczonej mapie,
odeszÅo do Niemiec.

Moskwa, 28 wrzeÅnia 1939 r.
W imieniu RzÅdu
Niemiec J. Ribbentrop
Z upowaÅnienia RzÅdu ZSRR W. MoÅotow

57. TAJNY DODATKOWY PROTOKaÅ
NiÅej podpisani peÅnomocni przedstawiciele, po zawarciu
Niemiecko-Rosyjskiego UkÅadu o PrzyjaÅni i Granicy, oÅwiadczajÅ, Åe zgadzajÅ
siÅ co do nastÅpujÅcego:
Obydwie Strony nie bÅdÅ pozwalaÅy na swoich terytoriach na ÅadnÅ
agitacjÅ polskÅ, dotyczÅcÅ terytorium drugiej strony. BÅdÅ one likwidowaÅy
na swych terytoriach wszystkie ÅradÅa takiej agitacji i informowaÅy siÅ
wzajemnie o Årodkach, podejmowanych w tym celu.

Moskwa, 28 wrzeÅnia 1939 r.
W imieniu RzÅdu
Niemiec J. Ribbentrop
Z upowaÅnienia RzÅdu ZSRR W. MoÅotow

106

OÅWIADCZENIE
RZÅDaW RADZIECKIEGO
I NIEMIECKIEGO

29 wrzeÅnia 1939 r.
Gdy RzÅd Niemiecki i RzÅd ZSRR, podpisujÅc dziÅ ukÅad, ostatecznie
uregulowaÅy kwestie, zaistniaÅe w wyniku upadku PaÅstwa Polskiego, i przez
to zaÅoÅyfy mocny fundament dÅugotrwaÅego pokoju w Europie Wschodniej, w
obopalnym porozumieniu wyraÅajÅ opiniÅ, Åe likwidacja prawdziwej wojny
miÅdzy Niemcami z jednej strony i AngliÅ i FrancjÅ, z drugiej strony,
odpowiadaÅaby interesom wszystkich narodaw. Dlatego obydwa RzÅdy skierujÅ
swe wspalne wysiÅki, w razie potrzeby w porozumieniu z innymi
zaprzyjaÅnionymi mocarstwami, aby moÅliwie najprÅdzej osiÅgnÅÅ ten cel.
JeÅeli, jednak, te wysiÅki obu RzÅdaw pozostanÅ bezowocne, to w ten sposab
bÅdzie ustalony fakt, Åe Anglia i Francja ponoszÅ odpowiedzialnoÅÅ za
kontynuowanie wojny, przy czym w wypadku kontynuowania wojny RzÅdy Niemiec i
ZSRR bÅdÅ siÅ konsultowaÅy ze sobÅw sprawie niezbÅdnych posuniÅÅ.

28 wrzeÅnia 1939 roku
Z upowaÅnienia RzÅdu ZSRR W. Mototow
W imieniu RzÅdu Niemieckiego J. Ribbentrop

58. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO PRZEWODNICZÅCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR
List
Moskwa, 28 wrzeÅnia 1939 r.
Panie PrzewodniczÅcy!
Mam zaszczyt potwierdziÅ otrzymanie PaÅskiego dzisiejszego listu, w
ktarym komunikuje mi Pan:
„PowoÅujÅc siÅ na nasze rozmowy, mamy zaszczyt potwierdziÅ Panu,
Åe RzÅd ZSRR na podstawie i w duchu osiÅgniÅtego przez nas wspalnego
porozumienia politycznego zdecydowany jest maksymalnie rozwijaÅ stosunki
gospodarcze i obrat towarowy miÅdzy ZSRR i Niemcami. W tym celu obydwie
strony
108

opracujÅ program ekonomiczny, na ktarego podstawie ZwiÅzek Radziecki
bÅdzie dostarczaÅ Niemcom surowcaw, ktare Niemcy z kolei bÅdÅ wyrawnywaÅy
dostawami przemysÅowymi, realizowanymi w ciÅgu dÅuÅszego czasu. Przy tym
obydwie strony uksztaÅtujÅ ten program ekonomiczny w ten sposab, aby obrat
niemiecko-radziecki pod wzglÅdem swych rozmiaraw znowu osiÅgnÅÅ wielkÅ
objÅtoÅÅ, jaka istniaÅa w przeszÅoÅci.
Obydwa rzÅdy bezzwÅocznie wydadzÅ niezbÅdne zarzÅdzenia dotyczÅce
zrealizowania wymienionych powyÅej przedsiÅwziÅÅ i zatroszczÅ siÅ o to, aby
rozmowy rozpoczÅÅy siÅ jak najprÅdzej i zostaÅy doprowadzone do
koÅca"¹.
W imieniu i na polecenie RzÅdu Rzeszy Niemieckiej, caÅkowicie
akceptujÅc to os'wiadczenie, informujÅ Pana, Åe RzÅd Rzeszy niemieckiej z
kolei podejmie w tym celu wszystkie niezbÅdne kroki.
ProszÅ przyjÅÅ, Panie PrzewodniczÅcy, ponowne zapewnienia o moim
najwiÅkszym uszanowaniu do Pana.
von Ribbentrop

¹ List Mofotowa opubl. w „Prawdzie". 29 wrzeÅnia 1939
r. - Uw. aut.
59. ROZKÅAD DRUGIEJ WIZYTY RIBBENTROPA W MOSKWIE¹
27 wrzeÅnia 1939 r.
Przybycie na lotnisko o 18.00
Pierwsze spotkanie od godziny 22 do
pierwszej w nocy.
28 wrzeÅnia 1939 r.
Wznowienie-rozmow od 15 do 18.30
Obiad na Kremlu.
Jeden akt baletu („Jezioro ÅabÅdzie");
W tym czasie Stalin prowadzi rozmowy z
Åotyszami.
Wznowienie rozmaw o 24.00
Podpisanie o 5 rano.
NastÅpnie przyjÅcie dla delegacji u
ambasadora do 6.30 rano.
29 wrzeÅnia 1939 r.
Odlot o 12.40.

¹ Znalezione w papierach pomocnika sekretarza stanu Hencke.
-- Uw. red. niem. wyd.
109

OÅWIADCZENIE MINISTRA SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
P. VON RIBBENTROPA

30 wrzeÅnia 1939 r.
Przed odjazdem z Moskwy minister spraw zagranicznych Niemiec p. von
Ribbentrop zÅoÅyÅ pracownikowi TASS nastÅpujÅce oÅwiadczenie:
„Maj pobyt w Moskwie znowu trwaÅ krotko, niestety,izbyt kratko.
NastÅpnym razem spodziewam si§ zabawiÅ tu dÅuÅej. JednakÅe dobrze
wykorzystaliÅmy te dwa dni. Wyjas'niono nastÅpujÅce rzeczy:
PrzyjaÅÅ niemiecko-radziecka zostaÅa teraz ustalona ostate
cznie.
Obydwie strony nigdy nie dopuszczÅ do ingerencji trzecich
mocarstw do spraw wschodnioeuropejskich.
Obydwa paÅstwa pragnÅ, aby pokaj zostaÅ przywracony, Åeby
Anglia i Francja zaprzestaÅy absolutnie bezsensownej i nieperspek-
tywicznej walki przeciwko Niemcom.
JeÅeli, jednak, w tych krajach wezmÅ garÅ podÅegacze do
wojny, to Niemcy i ZSRR bÅdÅ wiedzieÅ jak na to odpowiedzieÅ".
Minister wskazaÅ nastÅpnie na osifgniÅte wczoraj miÅdzy rzÅdem Niemiec
i rzÅdem ZSRR porozumienie w sprawie obszernego programu ekonomicznego,
ktary przyniesie korzys'Å obu mocarstwom.
Na zakoÅczenie p. von Ribbentrop oswiadczyT: „Rozmowy toczyÅy
siew szczegalnie przyjacielskiej i wspaniaÅej atmosferze. JednakÅe przede
wszystkim chciaÅbym odnotowaÅ wyjÅtkowo serdeczne przyjÅcie, jakie zgotowaÅ
mi rzÅd radziecki i szczegalnie pp. Stalin i MoÅotow".

PRASA NIEMIECKA
O PRZYJÅCIU
VON RIBBENTROPA NA KREMLU

30 wrzeÅnia 1939 r.
Berlin, 29 wrzeÅnia (TASS). Wszystkie gazety na pierwszych kolumnach
drukujÅ wiadomoÅÅ z Moskwy o obiedzie, jaki odbyÅ siÅ na Kremlu na czesc
niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa. W korespondencji
podkreÅla siÅ, Åe obiad na Kremlu upÅynÅÅ w wyjÅtkowo serdecznej atmosferze.
W szeregu toastaw, mawi siÅ w doniesieniu, wyraÅono wolÅ dalszego
pogÅÅbiania i umacniania stosunkaw politycznych i gospodarczych miÅdzy
Niemcami i ZSRR.
110

Stalin i Ribbentrop

ZAÅÅCZNIK
REFERAT W. MOÅOTOWA 1 listopada 1939 r.
Z referatu PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego
Komisarza Spraw Zagranicznych tow. W. MoÅotowa na posiedzeniu Rady
NajwyÅszej ZwiÅzku SRR 31 paÅdziernika
1939 roku
Towarzysze deputowani!
W ciÅgu ostatnich dwach miesiÅcy w sytuacji miÅdzynarodowej nastÅpiÅy
waÅne zmiany. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji w Europie, ale rawnieÅ
krajaw poÅoÅonych daleko za granicami Europy. W zwiÅzku z tym trzeba wskazaÅ
na trzy podstawowe okolicznoÅci, ktare majÅ znaczenie decydujÅce.
Po pierwsze,naleÅy wskazaÅ na zmiany, jakie zaszÅy w stosunkach miÅdzy
ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami. Z chwilÅ zawarcia 23 sierpnia
radziecko-niemieckiego ukÅadu o nieagresji pofoÅono kres nienormalnym
stosunkom, jakie od szeregu lat istniaÅy miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i
Niemcami. Miejsce wrogoÅci, jakÅ rozpalaÅy niektare mocarstwa europejskie,
zajÅÅo zbliÅenie i nawiÅzanie przyjacielskich stosunkaw miÅdzy ZSRR i
Niemcami. Dalsza poprawa tych nowych, dobrych stosunkaw znalazÅa swaj wyraz
w niemiecko-radzieckim ukÅadzie o przyjaÅni i granicy miÅdzy ZSRR i
Niemcami, podpisanym 28 wrzeÅnia w Moskwie. DoniosÅy, zwrot, jaki nastÅpiÅ w
stosunkach miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami, miÅdzy dwoma najwiÅkszymi
paÅstwami Europy, musiaÅ wpÅynÅÅ na caÅÅ sytuacjÅ miÅdzynarodowÅ. Przy tym
wydarzenia caÅkowicie potwierdziÅy tÅ ocenÅ politycznego znaczenia zbliÅenia
radziecko-niemieckiego, dokonanÅ na poprzedniej sesji Rady NajwyÅszej.
Po drugie, trzeba wskazaÅ na ten fakt, jak klÅska militarna Polski
upadek PaÅstwa Polskiego. KoÅa rzÅdzace Polski duÅo chefpiÅy siÅ
,,trwatosciÅ" swego paÅstwa i „potÅgÅ" swej armii. JednakÅe
wystarczyÅo krotkiego uderzenia zadanego Polsce najpierw przez armiÅ
niemieckÅ, a nastÅpnie -- przez ArmiÅ CzerwonÅ, aby nic nie pozostaÅo z tego
szpetnego tworu Traktatu Wersalskiego, ktary ÅyÅ kosztem ucisku niepolskich
narodowoÅci. „Tradycyjna polityka" bezpryncypialnego lawirowania i gry
miÅdzy Niemcami i ZSRR okazaÅa siÅ bezpodstawnÅ i caÅkowicie zbankrutowaÅa.
112

Po trzecie, naleÅy przyznaÅ, Åe wielka wojna, jaka wybuchÅa w Europie,
spowodowaÅa gruntowne zmiany w caÅej sytuacji miÅdzynarodowej. Ta wojna
rozpoczÅÅa siÅ, miÅdzy Niemcami i PolskÅ i przeksztaÅciÅa siÅ w wojnÅ miÅdzy
Niemcami -- z jednej strony, AngliÅ i FrancjÅ, -- z drugiej strony. Wojna
miÅdzy Niemcami i PolskÅ zakoÅczyÅa siÅ prÅdko z przyczyny caÅkowitego
bankructwa przywadcaw polskich.¹ Jak wiadomo, Polsce nie pomogÅy
gwarancje ani angielskie, ani francuskie. Dotychczas, mawiÅc wÅaÅciwie, nie
wiadomo, co to byÅy za „gwarancje". (Ogalny Åmiech). Wojna, jaka siÅ
rozpoczÅta miÅdzy Niemcami i blokiem anglo-francuskim, znajduje siÅ dopiero
w swoim pierwszym stadium i nie rozwinÅÅa siÅ jeszcze naleÅycie. JednakÅe
jest zrozumiaÅe, Åe taka wojna musiaÅa spowodowaÅ gruntowne zmiany w
sytuacji Europy i nie tylko Europy.
W zwiÅzku z tymi waÅnymi zmianami w sytuacji miÅdzynarodowej niektare
stare sformuÅowania, jakimi posÅugiwalis'my siÅ jeszcze niedawno -- i do
ktarych wielu tak siÅ przyzwyczaiÅo -- sÅ wyraÅnie przestarzaÅe i teraz nie
sÅ do przyjÅcia. Trzeba sobie zdaÅ z tego sprawÅ, aby uniknÅÅ raÅÅcych
bÅÅdaw w ocenie zaistniaÅej nowej sytuacji politycznej w Europie.
Wiadomo, na przykÅad, Åe w ciÅgu ostatnich kilku miesiÅcy takie pojÅcia
jak „agresja", „agresor" uzyskaÅy nowÅ konkretnÅ tresc", nabraÅy
nowego sensu. Nie trudno domyÅleÅ siÅ, Åe teraz nie moÅemy posÅugiwaÅ siÅ
tymi pojÅciami w tym samym sensie, jak, powiedzmy, 3--4 miesiÅce temu.
Teraz, jeÅeli mawiÅ o wielkich mocarstwach Europy, to Niemcy znajdujÅ siÅ w
sytuacji paÅstwa, dÅÅÅcego do najszybszego zakoÅczenia wojny i do pokoju,
natomiast Anglia i Francja, ktare jeszcze wczoraj wystgpowafy przeciwko
agresji, opowiadajÅ siÅ za kontynuowaniem wojny i przeciwko zawarciu pokoju.
Jak widzicie, role siÅ zmieniajÅ.
WyraÅnie sÅ bezpodstawne praby rzÅdaw angielskiego i francuskiego
usprawiedliwienia tej swojej nowej pozycji zobowiÅzaniami udzielonymi
Polsce. Jak kaÅdy rozumie, nie moÅe byÅ nawet mowy o odbudowie starej
Polski. Dlatego bezsensowne jest kontynuowanie obecnej wojny pod flagÅ
odbudowy poprzedniego PaÅstwa Polskiego. RozumiejÅc to, rzÅdy Anglii i
Francji nie chcÅ, jednak, zaprzestania wojny i przywracenia pokoju, lecz
szukajÅ nowego usprawiedliwienia do kontynuowania wojny przeciwko Niemcom. W
ostatnim okresie koÅa rzÅdzÅce Anglii i Francji usiÅujÅ przedstawiÅ siebie
jako bojownikaw o demokratyczne prawa narodaw przeciwko hitleryzmowi, przy
czym rzÅd angielski ogÅosiÅ, Åe rzekomo dla niego celem wojny przeciwko
Niemcom jest ni wiÅcej, ni mniej, jak „zniszczenie hitleryzmu".
Wynika, Åe angielscy, a razem rawnieÅ francuscy zwolennicy wojny ogÅosili
przeciwko Niemcom cos' w rodzaju „wojny ideologicznej",
przypominajÅcej dawne wojny religijne. RzeczywiÅcie, w swym czasie wojny
religijne przeciwko
113

heretykom i innowiercom byÅy modne. Jak wiadomo, spowodowaÅy one
najciÅÅsze skutki dla mas ludowych, doprowadziÅy do ruiny gospodarczej i
zdziczenia kulturalnego narodaw. Nic innego te wojny nie mogÅy daÅ. Ale te
wojny byÅy w okresie Åredniowiecza. Czy nie do tych czasaw Åredniowiecza, do
czasaw wojen religijnych, przesÅdo'w i zdziczenia kulturalnego powracajf
znowu klasy rzÅdzÅce Anglii i Francji? W kaÅdym razie, pod
„ideologicznÅ" flagÅ teraz zainicjowano wojnÅ o jeszcze wiÅkszej skali
i o jeszcze wiÅkszym zagroÅeniu dla narodaw Europy i caÅego Åwiata. Ale taka
wojna nie ma sobie Åadnego usprawiedliwienia. IdeologiÅ hitleryzmu, jak i
kaÅdy system ideologiczny, moÅna akceptowaÅ lub negowaÅ-jest to rzecz
poglÅdaw politycznych. Ale kaÅdy czÅowiek zrozumie, Åe ideologii nie da siÅ
zniszczyÅ siÅÅ, nie moÅna zniszczyÅ jej wojnÅ. Dlatego nie tylko nie ma
sensu, ale jest po prostu przestÅpstwem prowadzenie takiej wojny, jak wojna
o „zniszczenie hitleryzmu", osÅaniana faÅszywÅf lagÅ walki o
„demokracjÅ"...
Czy to nie jasne, Åe celem obecnej wojny w Europie nie jest to, o czym
mawi siÅ w wystÅpieniach oficjalnych dla szerokiego'ogaÅu sÅuchaczy we
Francji i Anglii, to jest nie walka o demokracjÅ, a coÅ innego, o czym ci
panowie nie mawiÅotwarcie.
PrawdziwÅ przyczynÅ wojny anglo-francuskiej przeciwko Niemcom nie jest
to, Åe Anglia i Francja zaprzysiÅgÅy, iÅ rzekomo odbudujÅ poprzedniÅ PolskÅ,
i, naturalnie, nie to, Åe postanowiÅy one podjÅÅ siÅ walki w obronie
demokracji. KoÅa rzÅdzÅce Anglii i Francji majÅ, oczywiÅcie, inne, bardziej
prozaiczne motywy wojny przeciwko Niemcom. Te motywy nie naleÅÅ do dziedziny
jakiejkolwiek ideologii, a do sfery ich interesaw wyÅÅcznie materialnych,
jako potÅÅnych mocarstw kolonialnych... Obawy, zwiÅzane z utratÅ panowania
nad Åwiatem, dyktujÅ koÅom rzÅdzÅcym Anglii i Francji politykÅ rozpalania
wojny przeciwko Niemcom.
W ten sposab imperialistyczny charakter tej wojny jest oczywisty
kaÅdemu, kto chce widzieÅ prawdziwy stan rzeczy, kto nie zamyka oczu na
fakty.
Z tego wszystkiego widaÅ, komu potrzebna jest ta wojna, prowadzona o
panowanie nad Åwiatem. Naturalnie, Åe nie klasie robotniczej. Taka wojna nie
rokuje klasie robotniczej nic innego, pracz krwawych ofiar i klÅsk.
Zatem osÅdÅcie sami, czy siÅ zmieniÅa lub nie w ostatnim okresie treÅÅ
takich pojÅÅ, jak „agresja", „agresor"? Åatwo jest dostrzec, Åe
uÅywanie tych sÅaw w dawnym sensie r- tj. jak to byÅo przed ostatnim
decydujÅcym zwrotem w stosunkach politycznych miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i
Niemcami i przed wybuchem wielkiej wojny imperialistycznej w Europie -- moÅe
powodowaÅ w gÅowach tylko mÅtlik i nieuchronnie bÅdzie skÅaniaÅ do
faÅszywych wnioskaw. By si§ to nie staÅo, nie powinniÅmy dopuszczaÅ do
niekrytycznego stosunku wzglÅdem tych samych pojÅÅ, ktare sÅ niezmienne w
nowej sytuacji miÅdzynarodowej.
114

Tak siÅ uksztaÅtowaÅa sytuacja miÅdzynarodowa w ostatnim okresie.
PrzejdÅmy do zmian, jakie nastÅpiÅy w polityce zagranicznej samego
ZwiÅzku Radzieckiego. Zmiany zaszÅy tu spore, ale, gdy siÅ mawi o sprawie
gÅawnej, to trzeba przyznaÅ rzecz nastÅpujÅcÅ, dziÅki konsekwentnemu
realizowaniu naszej pokojowej polityki zagranicznej, zdoÅaliÅmy znacznie
umocniÅ nasze pozycje i wagÅ miÅdzynarodowÅ ZwiÅzku Radzieckiego.
(DÅugotrwaÅe oklaski).
Jak juÅ powiedziaÅem, nasze stosunki z Niemcami poprawiÅy sie
gruntownie. Sprawy rozwijaÅy siÅ tu w kierunku zacieÅniania przyjacielskich
stosunkaw, rozwijania praktycznej wspaÅpracy i poparcia politycznego Niemiec
w ich dÅÅeniach do pokoju. Zawarty miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami
ukÅad o nieagresji zobowiÅzywaÅ nas do neutralnoÅci w razie udziaÅu Niemiec
w wojnie. Konsekwentnie realizowaliÅmy tÅ liniÅ. Z tym wcale nie byÅo
sprzeczne rozpoczÅte 17 wrzes'nia wkraczanie naszych wojsk na terytorium
byÅej Polski. RzÅd radziecki rozesÅaÅ do wszystkich paÅstw, z ktarymi
utrzymuje stosunki dyplomatyczne, specjalnÅ notÅ. z oÅwiadczeniem, Åe ZSRR
rawnieÅ nadal bÅdzie wobec nich prowadziÅ politykÅ neutralnoÅci. Jak
wiadomo, nasze wojska wkroczyÅy na terytorium Polski dopiero wtedy, gdy
PaÅstwo Polskie rozpadÅo siÅ i faktycznie przestaÅo istnieÅ. Naturalnie, Åe
nie moglis'my pozostaÅ obojÅtni wobec tych faktaw, gdyÅ w wyniku tych
wydarzeÅ przed nami zaistniaÅy palÅce problemy bezpieczeÅstwa naszego
paÅstwa. Ponadto, rzÅd radziecki musiaÅ siÅ liczyÅ z wyjÅtkowÅ, sytuacjÅ,
jaka zaistniaÅa dla bratniej ludnoÅci Ukrainy Zachodniej i BiaÅorusi
Zachodniej, ktara w nie istniejÅcej juÅ Polsce zostaÅa porzucona na pastwÅ
losu.
Dalsze wydarzenia w peÅni potwierdziÅy, Åe nowe stosunki
ra-dziecko-niemieckie zbudowane sÅ na mocnej podstawie wzajemnych interesaw.
Po wkroczeniu jednostek Armii Czerwonej na terytorium byÅego PaÅstwa
Polskiego zaistniaÅy powaÅne zagadnienia rozgraniczenia interesaw
paÅstwowych ZSRR i Niemiec. Sprawy te zostaÅy uregulowane szybko na zasadach
wzajemnej zgody. Zawarty w koÅcu paÅdziernika niemiecko-radziecki ukÅad o
przyjaÅni i granicy miÅdzy ZSRR i Niemcami utrwaliÅ nasze stosunki z
PaÅstwem Niemieckim.
Stosunki Niemiec z innymi burÅuazyjnymi paÅstwami zachodnioeuropejskimi
w ostatnich dwach dziesiÅcioleciach okreÅlaÅo przede wszystkim dÅÅenie
Niemiec do zerwania pÅt Traktatu Wersalskiego, ktarego twarcami byÅy Anglia
i Francja przy aktywnym udziale Stanaw Zjednoczonych Ameryki¹. W
ostatecznym wyniku to wÅaÅnie doprowadziÅo do obecnej wojny w Europie.
Stosunki ZwiÅzku Radzieckiego z Niemcami ksztaÅtowaÅy siÅ na innej
zasadzie, nie majÅcej nic wspalnego z interesami uwiecznienia powojennego
ukÅadu wersalsk ego. Zawsze bylis'my tego zdania, Åe silne Niemcy sÅ
nieodzownym warunkiem trwaÅego pokoju w Europie. ByÅoby rzeczÅ ÅmiesznÅ
myÅleÅ, Åe Niemcy moÅna „po prostu wytrÅciÅ z szeregu" i zrzuciÅ z
rachunku. Mocarstwa,
115

piastujÅce to gÅupie i niebezpieczne marzenie, nie uwzglÅdniajÅ
smutnych doÅwiadczeÅ Wersalu, nie zdajÅ sobie sprawy z istniejÅcej potÅgi
Niemiec i nie rozumiejÅ tego, Åe praba powtarzenia Wersalu w obecnej
sytuacji miÅdzynarodowej, gruntownie raÅniÅcej siÅ od sytuacji 1914 roku,
moÅe zakoÅczyÅ sie dla nich krachem.
NieugiÅcie dÅÅymy do poprawy stosunkaw z Niemcami i z zadowoleniem
powitalis'my takiego rodzaju dÅÅenie w samych Niemczech. Teraz nasze
stosunki z PaÅstwem Niemieckim uksztaÅtowane sÅ na przyjacielskich zasadach,
na gotowoÅci popierania dÅÅenia Niemiec do pokoju, a jednoczeÅnie na
pragnieniu maksymalnego wspaÅdziaÅania z rozwijaniem radziecko-niemieÅkich
stosunkaw gospodarczych z wzajemnÅ korzyÅciÅ obu paÅstw. Trzeba odnotowaÅ
specjalnie Åe zmiany, jakie zaszÅy w stosunkach radziecko-niemieÅkich w
dziedzinie politycznej, stworzyÅy sprzyjajÅce przesÅanki do rozwoju
radziecko-niemieÅkich stosunkaw gospodarczych. Ostatnie rozmowy gospodarcze
delegacji niemieckiej w Moskwie i toczÅce siÅ obecnie rokowania radzieckiej
delegacji gospodarczej w Niemczech, przygotowujÅ obszernÅ podstawÅ do
rozwijania obrotu towarowego miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim i Niemcami. Teraz
pozwalcie omawiÅ wydarzenia, zwiÅzane bezpos'rednio z wkroczeniem naszych
wojsk na terytorium byÅego PaÅstwa Polskiego. Nie ma potrzeby opisywania
przebiegu tych wydarzeÅ. O tym wszystkim obszernie pisaÅa nasza prasa i,
towarzysze deputowani, dobrze jestes'cie obeznani z faktycznym stanem.
Powiem tylko o rzeczach najbardziej istotnych.
Nie ma potrzeby udowadniaÅ, Åe w chwili caÅkowitego rozpadu PaÅstwa
Polskiego nasz rzÅd zobowiÅzany byÅ do podania pomocnej dÅoni zamieszkaÅym
na terytorium Ukrainy Zachodniej i BiaÅorusi Zachodniej braciom -- UkraiÅcom
i braciom -- BiaÅorusinom. WÅaÅnie on tak postÅpiÅ. (Huczne, dÅugotrwaÅe
oklaski. Deputowani wstajÅ i urzÅdzajÅ owacjÅ)... Podczas bojowego marszu
Armii Czerwonej przez te rejony nasze jednostki wojskowe miejscami miaÅy
powaÅne starcia z jednostkami polskimi, a wiÅc byÅy teÅ ofiary... Ogalna
liczba ofiar, jakie poniosÅa Armia Czerwona na terytorium BiaÅorusi
Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, wynosi: zabitych -- 737, rannych -- 1862,
to jest ogaÅem - 2599 ludzi. ... Terytorium Ukrainy Zachodniej razem z
terytorium BiaÅorusi Zachodniej, jakie przeszÅo do nas, wynosi 196 tysiÅcy
kilometraw kwadratowych, a ludnoÅÅ -- okoÅo 13 milionaw osab, w tym
UkraiÅcaw -- ponad 7 miliono'w, BiaÅorusinaw - ponad 3 miliony, Polakaw -
przeszÅo 1 milion. Åydaw -- przeszÅo 1 milion...2

¹ Kongres USA odmawiÅ ratyfikowania Traktatu Wersalskiego. -
Uw. aut. Przytacza siÅ ze skratami. -- Uw. aut.
116

Na rocznicÅ podpisania radziecko-niemieckiego Paktu o nieagresji.
Plakat radziecki dla Ukrainy Zachodniej
117

Moskwa. Kreml, 24 sierpnia 1939 r. godzina 5 rano.
Pakt zawarty. Stalin wznosi toast za Hitlera, ktarego, jak wie,
„bardzo
kocha narad niemiecki"

MawiÅem juÅ, jak Stalin pojmowaÅ tÅ umowÅ. Literalnie pyszniÅ
siÅ jak paw. ChodziÅ z zadartym nosem i mawiÅ dosÅownie: ,/Jabr-
aÅem Hitlera, nabraÅem Hitlera"
N. Chruszczow „Wspomnienia"
119

HITLER O PAKCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM
Pakty majÅ znaczenie dopaty, dopaki sÅ poÅyteczne dla naszych
celaw... Rosja zresztÅ teÅ bÅdzie przestrzegaÅa paktaw, zanim sÅ
Karykatura radziecka 1942 roku
120
one jej poÅyteczne

SOJUSZ STALINA Z HITLEREM
1. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE
Telegram
Kancelaria MSZ 500 Berlin, 27 wrzeÅnia 1939 r.
Nr. 435
Pilne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych!¹
Tekst telegramu nr 163 z Tallinna z dn. 26 do dziaÅu attache dla
Dowadztwa Naczelnego armii
EstoÅski naczelnik sztabu² zakomunikowaÅ mi, Åe Rosjanie
nalegajÅ na sojusz. OÅwiadczyÅ, Åe Rosjanie ÅÅdajÅ bazy morskiej w porcie
baÅtyckim oraz lotniczej na wyspach estoÅskich. Sztab generalny poleciÅ
przyjÅÅ te ÅÅdania, gdyÅ pomoc niemiecka jest wÅtpliwa i sytuacja moÅe siÅ
jedynie pogorszyÅ. 25 i 26 wrzeÅnia samolot rosyjski dokonaÅ lotdw nad
terytorium estoÅskim. Sztab generalny wydaÅ rozkaz nie strzelaÅ do samolotu,
Åeby nie komplikowaÅ sytuacji. Reussin³. Froch-wein⁴.
Brucklmeier⁵

¹Ribbentrop w owych dniach przebywaÅ w Moskwie.
-- Przyp. J. F.
²GeneraÅ major N. Reeck. -- Przyp. red. wyd. niem.
³Niemiecki attache wojskowy w Estonii. -- Przyp. red. wyd.
niem.
⁴ WysÅannik niemiecki w Estonii. -- Przyp. red. wyd. niem.
⁵ UrzÅdnik MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.
121

2. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE
Telegram
Kancelaria MSZ 499 Berlin, 27 wrzeÅnia 1939 r.
Nr 436
Pilne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych!
Tekst telegramu nr 245 z dn. 26 z Helsinek
Minister spraw zagranicznych [Finlandii]¹ powiadomiÅ mnie o
ÅÅdaniach stawianych Estonii przez RosjÅ i zauwaÅyÅ, Åe Finlandia gotowa
jest polepszyÅ swe stosunki z RosjÅ, lecz nigdy nie zgodzi siÅ na podobne
ÅÅdania, nawet jeÅli dojdzie do gorszego².
WskazaÅem na raÅnice w sytuacji Estonii oraz Finlandii i poradziÅem
Ministrowi spraw zagranicznych, by zapewniÅ bezpieczeÅstwo swego kraju
poprzez polepszenie stosunkaw z Niemcami i RosjÅ.
Minister spraw zagranicznych z tym siÅ zgodziÅ; wskazaÅ na caÅkowite
znikniÅcie wpÅywaw brytyjskich na BaÅtyku. Blu-cher³.
Brucklmeier
¹J. Eicco. -- Przyp. red. wyd. niem.
²To jest do wojny. -- Przyp. J. F.
³Dr von Blticher, wysÅannik niemiecki w Finlandii. --
Przyp. red. wyd.
niem.
3. RIBBENTROP DO MOÅOTOWA
List
Moskwa, 28 wrzeÅnia 1939 r Poufnie!
Panie PrzewodniczÅcy!
Mam zaszczyt potwierdziÅ odbiar Waszego dzisiejszego listu, w ktarym
donosicie mi co nastÅpuje:
122

„W celu speÅnienia mego dzisiejszego listu odnos'nie stworzenia
wspalnego programu gospodarczego¹ RzÅd ZSRR podejmuje siÅ
okazywania pod wszystkimi wzglÅdami wspaÅdziaÅania niemieckim tranzytowym
przewozom z Rumunii i do Rumunii kolejÅ Garny ÅlÅsk - Lemberg [Lwaw] -
KoÅomyja. Obydwa rzÅdy w ramach planowanych pertraktacji 'handlowych
zamierzajÅ niezwÅocznie porozumieÅ siÅ co do realizacji tranzytowych
przewozaw. To samo dotyczy niemieckiej komunikacji tranzytowej z Iranem,
Afganistanem oraz krajami Dalekiego Wschodu.
RzÅd ZSRR oÅwiadcza poza tym, ze gotaw jest dostarczaÅ [Niemcom] pracz
ustalonej iloÅci ropy naftowej, o jakiej siÅ umo'wiono wczes'niej lub o
ktarej toczÅ siÅ wstÅpne rozmowy, dodatkowÅ iloÅÅ opy naftowej, odpowiednio
do przetwarstwa ropy naftowej rocznie w rejonach Drohobycza i BorysÅawa z
zastrzeÅeniem, Åe jedna poÅowa tej iloÅci bÅdzie dostarczana do Niemiec z
wyÅej wspomnianych kopalni ropy naftowej, druga zaÅ czÅÅÅ z innych kopalni
ropy naftowej ZSRR. Za te dodatkowe dostawy ropy naftowej ZSRR zgadza siÅ
otrzymywaÅ w charakterze kompensaty antracyt i rury stalowe".
W imieniu rzÅdu Cesarstwa Niemieckiego zawiadomienie to przyjmujÅ z
zadowoleniem i zgodÅ.
Przyjmijcie, Panie PrzewodniczÅcy, nowe zapewnienia o mym jak
najwyÅszym dla Was szacunku.
von Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. 1. F.
4. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 3 dn. paÅdziernika 1939 - 12.04. Otrzymany 3 paÅdziernika 1939
- 23.10
Nr 463 z dn. 3 paÅdziernika Bardzo pilne! ÅciÅle tajne!
MoÅotow o godzinie 14 wezwaÅ mnie dziÅ do siebie, Åeby zakomunikowaÅ co
nastÅpuje:
RzÅd radziecki oÅwiadczy Ministrowi spraw zagranicznych Litwy, ktary
przybywa dziÅ [do Moskwy],Åe w ramach przyja-
123

cielskiego uregulowania stosunkaw wzajemnych, byÅ moÅe podobnego do
wariantu estoÅskiego, rzÅd radziecki chce przekazaÅ miasto Wilno i jego
okolice Litwie, rawnoczeÅnie zaÅ rzÅd radziecki wskaÅe Litwie, Åe powinna
przekazaÅ "Niemcom dobrze znanÅ czÅÅÅ swych terenaw. MoÅotow ciekawiÅ siÅ,
jakÅ mamy na wzglÅdzie formalnÅ procedurÅ. Idea jego polega na jednoczesnym
podpisaniu protokoÅu radziecko-litewskiego o Wilnie i protokoÅu
niemiecko-litewskiego o terytorium litewskim, ktare jest nam przekazywane.
OdpowiedziaÅem, Åe ta propozycja nie wydaje mi siÅ ciekawÅ. Logiczniej
by byÅo, Åeby rzÅd radziecki z poczÅtku wymieniÅ Wilno na ten pas ziemi,
ktary jest nam przeznaczony, a potem przekazaÅ go nam. ZdawaÅo siÅ, Åe
MoÅotow nie zgadzaÅ siÅ z mojÅ propozycjÅ, ale pozwoliÅ mi przekonsultowaÅ
siÅ z moim rzÅdem i daÅ mu odpowiedÅ jutro przed poÅudniem.
Propozycja MoÅotowa wydaje mi siÅ zgubna, gdyÅ w oczach caÅego s'wiata
bÅdziemy wyglÅdali „grabieÅcami" terytorium litewskiego, gdy rzÅd
radziecki tymczasem uwaÅany bÅdzie za ofiarodawcÅ. Wydaje mi siÅ, Åe warto
wziÅÅ pod uwagÅ maj plan tej akcji. Poza tym prosiÅbym Was rozwaÅyÅ celowoÅÅ
udokumentowania oddzielnym tajnym protokoÅem radziecko-niemiec-kim
przekazania nam tego terytorium litewskiego przed tym, zanim ZwiÅzek
Radziecki faktycznie przyÅÅczy LitwÅ - myÅl, na kto'rej jak rozumiem,
poczÅtkowo opieraÅy siÅ porozumienia odnos'nie Litwy.
Schulenburg
5. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 4 paÅdziernika 1939 r.
ÅciÅle tajne!
Nr 488
Na Wasz telegram nr 463
Sposab przekazania strefy terytorium litewskiego zaproponowany przez
MoÅotowa teÅ uwaÅam za nie do przyjÅcia. PoproÅcie, proszÅ, MoÅotowa, by w
danym momencie nie omawiaÅ z Litwinami tej kwestii terytorialnej. Lepiej
niech rzÅd radziecki na wypadek wprowadzenia wojsk radzieckich do
124

Litwy, co prawdopodobnie jest oczekiwane, zobowiÅÅe siÅ wzglÅdem
Niemiec pozostawiÅ tÅ strefÅ terytorium litewskiego nie okupowanÅ i udzieli
Niemcom prawa ustalenia swego terminu, kiedy zostanie dokonane formalne
przekazanie terytorium. Zrozumienie wzajemne w tej kwestii ma byÅ osiÅgniÅte
w przyszÅoÅci poprzez wymianÅ tajnych listaw miÅdzy Wami a MoÅotowem.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy
Zgodnie ze wskazawkÅ Ministra spraw zagranicznych Rzeszy telegram ten
za jego podpisem zostaÅ nadany od razu. Haus, 4 paÅdziernika¹.
O godzinie 11 treÅÅ tego telegramu przekazaÅem w postaci zawoalowanej
telefonicznie hrabiemu Schulenburgowi. DokÅadnie zrozumiaÅ instrukcjÅ. Hans,
4 paÅdziernika¹.

* Notatki zrobione na telegramie przez pomocnika sekretarza stanu
Hausa. - Przyp. J. F.
6. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 paÅdziernika 1939 - 00.30
ÅciÅle tajne!
Pilne!
Nr 470 z dn. 4 paÅdziernika
UzupeÅnienie do mego telegramu nr 463 z dn. 3 paÅdziernika
Tego ranka od razu po pierwszym telefonie pomocnika sekretarza stanu
Hausa przekazaÅem MoÅotowowi proÅbÅ nieroz-gÅaszania litewskiemu Ministrowi
spraw zagranicznych niczego, co siÅ tyczy porozumienia
niemiecko-radzieckiego odnoÅnie Litwy. MoÅotow poprosiÅ mnie o spotkanie o
godzinie 17 i powiedziaÅ, Åe niestety wczoraj wypadÅo poinformowaÅ Ministra
spraw zagranicznych Litwy o tym porozumieniu, poniewaÅ mimo caÅej lojalnoÅci
wzglÅdem nas nie magÅ postÅpiÅ inaczej. CzÅonkowie delegacji litewskiej byli
niezwykle podnieceni i zasmuceni; oÅwiadczyli, Åe strata wÅaÅnie tego
regionu bÅdzie
125

szczegalnie dotkliwa, poniewaÅ liczni wybitni dziaÅacze narodu
litewskiego pochodzÅ z tej czÅÅci Litwy. Tego ranka o godzinie 8 litewski
Minister spraw zagranicznych odleciaÅ do Kowna. Do Moskwy ma zamiar
powro'cic po jednym - dwach dniach.
PowiedziaÅem, Åe niezwÅocznie zawiadomiÅ o tym telefonicznie maj rzÅd;
po tym zatelefonowaÅem do pana Hausa. Po godzinie MoÅotow zakomunikowaÅ mi,
Åe Stalin osobiÅcie prosi rzÅd niemiecki, by w danym momencie nie nalegaÅ na
przekazanie strefy terytorium litewskiego [Niemcom].
Schulenburg
7. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 5 paÅdziernika 1939 - 3.43 Moskwa, 5 paÅdziernika 1939 - 11.55
Pilne! ÅcisÅe tajne!
Nr 497 z dn. 4 paÅdziernika
Na dzisiejsze doniesienie telefoniczne ambasadora
Misja dyplomatyczna w Kownie otrzymaÅa nastÅpujÅce instrukcje:
1. WyÅÅcznie Was osobiÅcie zawiadamiam o tym, Åo nastÅpuje: w toku
podpisania 23 sierpnia paktu niemiecko-rosyjskiego o nieagresji zostaÅ
dokonany ÅcisÅe tajny podziaÅ sfer wpÅywaw w Europie Wschodniej. Zgodnie z
tym podziaÅem Litwa byÅa wÅÅczona do sfery wpÅywaw niemieckich, gdy
tymczasem na terenach byÅego PaÅstwa Polskiego granica zostaÅa ustalona na
tak zwanej linii czterech rzek (Pisa - Narew -WisÅa - San). JuÅ wtedy
ÅÅdaÅem, Åeby WileÅszczyzna i Wilno zostaÅy przyÅÅczone do Litwy, na co rzÅd
radziecki wyraziÅ zgodzÅ. 28 wrzeÅnia, podczas omawiania umowy o przyjaÅni i
granicy, porozumienie ulegÅo zmianie w tym sensie, Åe Litwa i WileÅszczyzna
zostaÅy wÅÅczone do rosyjskiej sfery wpÅywaw, a za to w zamian z terenaw
polskich do sfery wpÅywaw Niemiec przeszÅy wojewadztwo lubelskie oraz
znaczna czÅs'Å wojewadztwa warszawskiego, a takÅe rejon miasta SuwaÅk.
PoniewaÅ wÅÅczenie Suwalszczyzny do niemieckiej sfery wpÅywaw spowodowaÅo
komplikacje w przeprowadzeniu linii granicznej, zgodziliÅmy siÅ, Åe na
wypadek, jeÅeli Sowieci poczyniÅ wzglÅdem Litwy
126

specjalne kroki, wiÅc nieduÅa strefa terytorium poÅudniowo-za-chodniego
Litwy, dokÅadnie zaznaczona na mapie, przejdzie do Niemiec.
2. Hrabia von Schulenburg dzisiaj doniasÅ, Åe MoÅotow wbrew naszym
Åyczeniom minionego wieczoru powiadomiÅ litewskiego Ministra spraw
zagranicznych o tym poufnym porozumieniu. ProszÅ teraz ze swej strony
poinformowaÅ rzÅd litewski w danej kwestii ustnie i ÅciÅle poufnie w takim
duchu:
Od razu po podpisaniu 23 sierpnia radziecko-niemieckiego paktu o
nieagresji celem unikniÅcia komplikacji miÅdzy nami a rzÅdem radzieckim
prowadzone byÅy pertraktacje o rozgraniczeniu sfer wpÅywaw niemieckich i
radzieckich w Europie Wschodniej. W czasie tych pertraktacji poleciÅem
zwraciÅ Litwie WileÅszczyznÅ, na co rzÅd radziecki udzieliÅ mnie swej zgody.
Zgodnie z UkÅadem o przyjaÅni i granicy z dn. 28 wrzes'nia, jak wynika z
opublikowanej radziecko-niemieckiej linii demarka-cyjnej, terytorium
Suwalszczyzny wysuniÅte w kierunku Niemiec przyÅÅcza siÅ do Niemiec.
PoniewaÅ granica ta byÅa zagmatwana i nienaturalna, zachowaÅem za Niemcami
prawo do jej zmian w tym sensie, Åe do nas odejdzie dodatkowo nieduÅa strefa
terytorium litewskiego. Oddanie Litwie Wilna teÅ byÅo omawiane podczas tych
pertraktacji. Teraz jestes'cie upowaÅnieni zawiadomiÅ rzÅd litewski, Åe rzÅd
Rzeszy dany moment nie uwaÅa za odpowiedni do rozwiÅzania kwestii zmiany
granic. Stawiamy jednak warunek, Åeby rzÅd litewski rozpatrywaÅ tÅ kwestiÅ
jako ÅciÅle poufnÅ. (Koniec instrukcji dla Kowna.)
ProszÅ zawiadomiÅ pana MoÅotowa o naszym doniesieniu rzÅdowi
litewskiemu. NastÅpnie proszÅ poprosiÅ go, jak juÅ byÅa mowa w poprzednim
telegramie, Åeby wskazana strefa graniczna terytorium litewskiego na wypadek
posÅania wojsk radzieckich do Litwy nie byÅa przez me zajmowana i Åeby
Niemcom pozostawiono prawo do wyznaczenia daty wykonania porozumienia o
oddaniu dla Niemiec wymienionego terytorium. Oba punkty tej kwestii w
przyszÅos'ci powinny znalez'Å odbicie w tajnej wymianie listaw miÅdzy Wami a
MoÅotowem.
Ribbentrop
127

Z PRZEMaWIENIA HITLERA WREICHSTAGU

7 paÅdziernika 1939 r.
Berlin, 6 paÅdziernika (TASS). Dzisiaj o godzinie drugiej po poÅudniu
odbyÅo siÅ posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Po kro'tkim sÅowie wstÅpnym
Goeringa, ktary zÅoÅyÅ hoÅd pamiÅci polegÅym na froncie polskim, wystÅpiÅ z
deklaracjÅ Hitler.
Przemawienie Hitlera trwaÅo paÅtorej godziny.
Hitler na poczÅtku swego przemawienia podsumowaÅ wyniki wojny z PolskÅ.
W ciÅgu dwach tygodni, powiedziaÅ, przestaÅo istnieÅ paÅstwo liczÅce 36
milionaw ludnoÅci, majÅce armiÅ przeszÅo z 50 dywizji... Zdaniem Hitlera
przyczyna zwyciÅstwa armii niemieckiej tkwi nie tylko w bohaterstwie i
ofiarnoÅci ÅoÅnierzy, udoskonaleniu techniki bojowej oraz wysokich
kwalifikacjach dowadztwa, lecz, co jest rzeczÅ gÅawnÅ, w braku zdolnoÅci
Åyciowej paÅstwa polskiego. Na koÅciach oraz krwi Niemcaw i Rosjan,
oÅwiadczyÅ Hitler, bez jakiegokolwiek uwzglÅdnienia warunkaw historycznych,
etnograficznych i gospodarczych byÅo stworzone paÅstwo, ktare nie miaÅo
Åadnego prawa do istnienia...
W zwiÅzku z wynikami dziaÅaÅ wojennych w Polsce Hitler zatrzy-mat siÅ
przy kwestii wspaÅpracy Niemiec i ZSRR. Rosja, oÅwiadczyÅ, nie widzi Åadnych
przyczyn przeszkadzajÅcych ustaleniu ÅcisÅej wspaÅpracy miÅdzy naszymi
paÅstwami. RaÅnice w reÅimach nie mogÅ stanowiÅ przeszkody we wspalnej
aktywnej walce o pokaj. Pakt z ZSRR jest punktem zwrotnym w rozwoju
niemieckiej polityki zagranicznej, podstawÅ dÅugofalowej i szczÅÅliwej
wspaÅpracy Niemiec z ZSRR w sprawie likwidacji zarzewi wojny i zapewnienia
bezpieczeÅstwa narodaw. Zawarte porozumienie doÅÅ przejrzyÅcie wskazuje, Åe
twierdzenie o niemieckich planach ekspansji na UkrainÅ, Ural, RumuniÅ itp.
sÅ wymysÅem. Na Wschodzie Europy dziÅki wysiÅkom Niemiec i Rosji ustala siÅ
spokaj oraz pokaj. Interesy Niemiec i Rosji w tym caÅkowicie sÅ zbieÅne.
KaÅdy na swym odcinku bÅdzie dbaÅ o swe interesy i budowaÅ pokojowe Åycie...
128

Z ROZMOWY RIBBENTROPA Z KORESPONDENTEM JAPOÅSKIM

7 paÅdziernika 1939r.
Berlin, 6 paÅdziernika (TASS)... Jestem bardzo zadowolony z przebiegu i
wynikaw pertraktacji miÅdzy Niemcami a ZSRR, ktare doprowadziÅy do
wyjaÅnienia sytuacji w byÅym obwodzie polskim, a tym samym i w Europie
Wschodniej. Jestem przekonany, Åe ustalenie siÅ spokoju i Åadu w tych
obwodach bÅdzie nie tylko korzystne i przyniesie szczÅÅcie raÅnym
narodowoÅciom, zamieszkaÅym na tym terytorium, lecz po zlikwidowaniu tego
zarzewia niepokoju w Europie poczyniony zostanie znaczny krok zmierzajÅcy do
uporzÅdkowania powszechnego pokoju. UwaÅam, Åe takie uregulowanie kwestii
jest nauczkÅ dla wszystkich podÅegaczy do wojny i zostanie szczerze powitane
przez wszystkie pokaj mifujÅce narody. Niemcy i Rosja Radziecka w swym
wspalnym oÅwiadczeniu zaproponowaÅy Anglii i Francji wybar: czy chcÅ one
wojny czy pokoju. Decyzja naleÅy do mocarstw zachodnich...
Niemcy zawsze pragnÅÅy pokoju, a nie wojny. Wojna z PolskÅ zostaÅa nam
narzucona wbrew wszystkim rozwaÅnym propozycjom Fiihrera. Tak samo na
Zachodzie wojnÅ wypowiedziaÅy nie Niemcy, lecz Anglia i Francja. Niemcy
wciÅÅ gotowe sÅ zawrzeÅ pokaj, co wcale nie jest nowos'ciÅ. W kaÅdym bÅdÅ
razie mocarstwa zachodnie w prÅdkim czasie muszÅ podjÅÅ decyzjÅ. BezmyÅlnej
groÅbie angielskich podÅegaczy do wojny „zniszczenia hitleryzmu" -- co
nie oznacza nic innego jak zniszczenie narodu niemieckiego -- z powodzeniem
moÅe byÅ przeciwstawione takie hasÅo niemieckie, jak na przykÅad
„zniszczenie demokracji angielskiej"...
JeÅeli zajrzeÅ do prasy, w szczegalnoÅci po opublikowaniu pokojowego
oÅwiadczenia niemiecko-radzieckiego, moÅna siÅ przekonaÅ, jak dziaÅajÅ
podÅegacze do wojny. MiÅdzynarodowi podÅegacze wojenni dziÅ nie bÅdÅ siÅ
bali podjudzania narodaw angielskiego i francuskiego przeciwko Niemcom,
jutro natomiast nie bÅdÅ siÅ bali poszczuÅ jeden na drugiego narody
amerykaÅski i japoÅski...
129

8. MOÅOTOW DO AMBASADORA SCHULENBURGA
List
Moskwa, 8 paÅdziernika 1939 r. Tajne!
Panie Ambasadorze!
Mam zaszczyt potwierdziÅ, Åe w realizacji dodatkowego poufnego
protokoÅu o Litwie podpisanego przez ZSRR i Niemcy 28 wrzeÅnia 1939 r.
zostaÅo osiÅgniÅte zrozumienie wzajemne w nastÅpujÅcych kwestiach:
Terytorium litewskie, wymienione w protokole i zazna
czone na mapie zaÅÅczonej do protokoÅu, na wypadek rozloko
wania [w Litwie] siÅ Armii Czerwonej nie bÅdzie okupowane.
Niemcom zastrzeÅone bÅdzie prawo wyznaczenia daty
realizacji porozumienia o przekazaniu im wspomnianego
terytorium Litwy.
Panie Ambasadorze, proszÅ przyjÅÅ moje zapewnienia o jak najgÅÅbszym
dla Was szacunku.
W. MoÅotow
9. MEMORANDUM DR.SCHNURRE, MSZ NIEMIEC
Tezy do mych pertraktacji w Moskwie
PaÅdziernik, 1939 r.
Nie moÅemy samowolnie wprowadzaÅ zmian do porozu
mienia kredytowo-handlowego z dn. 19 sierpnia bieÅÅcego
roku. PoÅyteczne jednak byÅoby osiÅgniÅcie przyspieszenia
dostaw surowcaw (180 milionaw marek).
GÅawnym mym zadaniem podczas pertraktacji bÅdzie
ustalenie, czy Rosja moÅe i czy bÅdzie pokrywaÅ [nam] ponad
umowÅ z dn. 19 sierpnia straty importu morskiego oraz w jakim
stopniu potrafi to zrobiÅ. Organizacje wojskowe i cywilne
wrÅczyÅy mi spisy pilnie potrzebnych dostaw dodatkowych,
ogaÅem na 70 milionaw marek. ÅÅdania, jakie zgÅoszÅ w
Moskwie, siÅgajÅ dalej poza te spisy, gdyÅ niemieckie potrzeby
130

na cele wojenne sÅ kilkakrotnie wiÅksze od zaproponowanych przez
wydziaÅy na pertraktacje. Stosunkowo skromne wymagania wydziaÅaw wskazujÅ na
niedocenianie moÅliwoÅci Rosji w dostawach surowcaw. PrzyczynÅ tego jest
system transportu, organizacja, metodyka produkcji itp. [w ZSRR] nie
odpowiadajÅce standardom.
3. Proponowany Rosjanom plan zawiera co nastÅpuje:
ZwiÅzek Radziecki niezaleÅnie od umowy z dn. 19 sierpnia
1939 r. powinien dostarczyÅ nam surowcaw (zarawno wytwarzanych w Rosji,
jak teÅ kupowanych dla nas przez RosjÅ w krajach neutralnych) na sumÅ 10
milionaw marek. Niemiecka kompensata za ten surowiec nie zostanie spÅacona
niezwÅocznie. BÅdzie musiaÅa przyjÅÅ postaÅ programaw dostaw oraz inwestycji
rozÅoÅonych na okres okoÅo piÅciu lat. W ciÅgu tego czasu gotowi bÅdziemy do
wywiÅzania siÅ ze swych zobowiÅzaÅ wypÅywajÅcych z rosyjskich dostaw
surowcaw, w zakresie budowy w Rosji zakÅadaw przemysÅowych zgodnie z szeroko
zakrojonym programem, jaki zostanie uzgodniony.
W ramach ÅciÅle gospodarczych pertraktacji realne
trudnoÅci istniejÅce w stosunku do Rosji nie mogÅ byÅ przezwy
ciÅÅone miÅdzy innymi dlatego, Åe prosimy Rosjan, by dziaÅali
z wyprzedzeniem. Faktycznie pozytywny wynik moÅe byÅ
osiÅgniÅty wyÅÅcznie wtedy, kiedy wyÅsze kierownictwo
rosyjskie wyda odpowiednie dyrektywy oparte na pozycji
politycznej zajmowanej wzglÅdem nas. Pertraktacje te w tym
sensie posÅuÅÅ sprawdzianem tego, czy Stalin gotaw jesi¹ do
wyciÅgania daleko posuniÅtych wnioskaw z nowego kursu
politycznego. Dostawy ÅÅdanych przez nas surowcaw mogÅ byÅ
wykonane wyÅÅcznie kosztem wÅasnego uÅytkowania Rosjan,
poniewaÅ sytuacja zaopatrzeniowa w Rosji jest niezadowalajÅ
ca.
W zaleÅnoÅci od wynikaw moich pertraktacji moÅe siÅ
okazaÅ niezbÅdne ponowne rozpatrzenie przez osoby kompe
tentne programaw dotyczÅcych surowcaw z wybitnie politycz
nego punktu widzenia.
Pracz tego podczas rozmaw w Moskwie naleÅy ustaliÅ
skalÅ tranzytowego dostarczania naszego dawnego importu z
Iranu, Afganistanu, MandÅurii i Japonii.
Schnurre¹

¹ Kierownik sektora wschodnioeuropejskiego dziaÅu
gospodarczego MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.
131

9 paÅdziernika 1939 r.
PRZYJÅCIE PRZEZ W. MOÅOTOWA
PRZEDSTAWICIELI GOSPODARCZYCH
NIEMIEC PANaW
RITTERA I SCHNURRE

Specjfilny peÅnomocnik rzÅdu niemieckiego do spraw gospodarczych pan
Ritter oraz szef niemieckiej delegacji gospodarczej pan Schnurre 8
paÅdziernika zostali przyjÅci przez PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych
ZSRR tow. MoÅotowa.
W toku rozmowy porozumiano siÅ o tym, Åe program gospodarczy, co do
ktarego zawarto porozumienie podczas ostatniego pobytu w Moskwie Ministra
spraw zagranicznych pana von Ribbent-ropa, bÅdzie realizowany przez obydwie
strony w trybie przyspieszonym i na szerokÅ skalÅ. MiÅdzy innymi zawarte
zostaÅo przy tym porozumienie o tym, Åe ZSRR przystÅpi niezwÅocznie do
zaopatrywania Niemiec w surowce, Niemcy zaÅ --do realizacji dostaw dla ZSRR.
10. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 9 paÅdziernika 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 793
PoseÅ fiÅski poprosiÅ o wizytÅ u Ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Zgodnie ze wskazawkÅ tego ostatniego przyjÅÅem pana Vuorimaa dziÅ we dnie.
DoniasÅ on co nastÅpuje:
W wyniku wydarzeÅ zachodzÅcych w paÅstwach nadbaÅtyckich Rosja posunÅÅa
siÅ obecnie na BaÅtyku tak daleko, Åe bilans siÅ zostaÅ tam zakÅacony i
istnieje zagroÅenie przewagi Rosji. Brak zainteresowania ze strony Niemiec
tÅ kwestiÅ zwraciÅo uwagÅ Finlandij, gdyÅ sÅ podstawy do przypuszczeÅ, Åe
Rosja wysunie Finlandii ÅÅdania analogiczne do przedstawionych republikom
nadbaÅtyckim.
RzÅd fiÅski poleciÅ, aby Vuorimaa ustaliÅ, czy Niemcy pozostanÅ
obojÅtne wobec posuwania siÅ. Rosjan w tym regionie, natomiast jeÅeli znajdÅ
siÅ potwierdzenia, Åe tak nie jest, wiÅc siÅ dowiedzieÅ, jakÅ pozycjÅ
zamierzajÅ zajÅÅ Niemcy.
132

PoseÅ dodaÅ:, Åe w ciÅgu ostatnich kilku tygodni Finlandia ze swej
strony prabowaÅa uczyniÅ wszystko, co jest moÅliwe, w celu uregulowania z
Niemcami swych stosunkaw handlowych, utrzymywania ich na normalnej podstawie
i prowadzenia polityki neutralnoÅci, czego pragnÅ rawnieÅ Niemcy.
OdpowiedziaÅem posÅowi w duchu zaÅÅczonych instrukcji, wysÅanych do
Helsinek. Vuorimaa prosiÅ mnie, bym wezwaÅ go paÅniej, jeÅeli bÅdziemy mieli
co dodaÅ.
Ze sÅaw posÅa moÅna wnioskowaÅ, Åe rzÅd fiÅski najprawdopodobniej
sprzeciwi siÅ ÅÅdaniom Rosjan i nie ulegnie presji podobnie, jak ulegÅy
Estonia i Åotwa. PowiedziaÅem tylko, Åe mam nadziejÅ, iÅ Finlandia potrafi
uregulowaÅ, stosunki z RosjÅ drogÅ pokojowÅ.
Weizsacker
11. AMBASADOR W FINLANDH BLUCHER DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Helsinki, 10 paÅdziernika 1939-21.30 Otrzymany 10 paÅdziernika 1939 -
24.00
Nr 287 z dn. 10 paÅdziernika Pilne!
Wszystko Åwiadczy o tym, Åe jeÅeli Rosja nie ograniczy swych roszczeÅ
do wysp w Zatoce FiÅskiej, Finlandia bÅdzie stawiaÅ opar zbrojny. Dla naszej
gospodarki wojennej bÅdzie to miaÅo nader powaÅne skutki. Z Finlandii do
Niemiec przerwany bÅdzie nie tylko eksport ÅywnoÅci i drewna, lecz teÅ
niezastÅpiony eksport miedzi oraz molibdenu. Z tych to przyczyn proponujÅ
poprosiÅ rzÅd rosyjski, by jego roszczenia nie siÅgaÅy poza wyspy.
Blucher
133

12. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 18 paÅdziernika 1939 - 00.40 Moskwa, 18 paÅdziernika 1939 -
10.05
Nr 594 z dn. 17 paÅdziernika
Do rÅk wfasnych pana ambasadora
Przy okazji, ktara wkratce siÅ nadarzy, zamierzam publicznie siÅ
wypowiedzieÅ o sytuacji w polityce zagranicznej, a nastÅpnie powoÅujÅc siÅ
na ostatnie prremdwienie Chamberlaina¹poruszyÅ przyszÅe obiekty
kÅamliwej propagandy angielsko-francuskiej. W zwiÅzku z tym chciaÅbym
rawnieÅ wykazaÅ bezpodstawnoÅÅ krÅÅÅcych od niedawna kÅamliwych pogÅosek
rozpowszechnianych w dosc osobliwej postaci przez, wrogÅ prasÅ twierdzÅcÅ,
Åe podczas mego pobytu w Moskwie poprosiÅem ZwiÅzek Radziecki o pomoc
wojennÅ, ale spotkaÅem siÅ ze zdecydowanÅ odmowÅ. W zwiÅzku z tym zamierzam
powiedzieÅ mniej wiÅcej co nastÅpuje: _
„Propaganda brytyjska mocno rozczarowana zmianami, jakie zaszÅy
niedawno w sytuacji miÅdzynarodowej, na ktare duÅy wpÅyw miaÅo nawiÅzanie
przyjaznych stosunkaw miÅdzy Niemcami a ZwiÅzkiem Radzieckim, podejmowaÅa
najprzeraÅniejsze praby zdyskredytowania i okrycia mrokiem stosunkaw
niemiecko-radzieckich. We wÅaÅciwej sobie postaci ona przed niczym siÅ nie
powstrzymywaÅa, uciekaÅa do jak najwiÅkszego i najbardziej absurdalnego
kÅamstwa. Na przykÅad sfabrykowaÅa oÅwiadczenie o tym, Åe podczas
pertraktacji moskiewskich poprosiÅem pana Stalina o pomoc wojennÅ do walki z
PolskÅ, FrancjÅ i. AngliÅ. Stalin na proÅbÅ odpowiedziaÅ niby to ostrÅ
replikÅ: „Ani jednego ÅoÅnierza". Co jednak rzeczywiÅcie zaszÅo w
czasie tych pertraktacji moskiewskich? Pozwoli Pan, Åe przypomnÅ o tym.
Do Moskwy przybyÅem 23 sierpnia na pertraktacje i dla zawarcia w
imieniu Fiihrera paktu o nieagresji ze ZwiÅzkiem Radzieckim. Rozmowy ze
Stalinem i MoÅotowem rozpoczÅÅem od oÅwiadczenia, Åe nie przybyÅem do
Moskwy, jak to swego czasu uczynili delegaci Anglii i Francji, by prosiÅ
ZwiÅzek Radziecki o pomoc zbrojnÅ na wypadek, jeÅeli Anglia zmusi rzÅd
niemiecki do przystÅpienia do wojny. RzÅd niemiecki w takim wypadku nie
bÅdzie potrzebowaÅ pomocy, ale bÅdzie dysponowaÅ wystarczajÅcymi siÅami
wojennymi, by stanÅÅ do walki przeciwko Polsce oraz swym zachodnim
nieprzyjacioÅom i
134

doprowadziÅ jÅ [walkÅ] do zwyciÅstwa. Stalin z wÅaÅciwÅ sobie jasnoÅciÅ
i ÅcisÅoÅciÅ szczerze na to odpowiedziaÅ: „Przez odrzucenie na samym
poczÅtku [pertraktacji] jakiejkolwiek pomocy wojennej ZwiÅzku Radzieckiego
Niemcy zajÅÅy dumnÅ pozycjÅ. JednakÅe ZwiÅzek Radziecki jest zainteresowany
w tym, by Niemcy bÅdÅce jego sÅsiadem byÅy silne i w wypadku praby siÅ
wojennych miÅdzy Niemcami a demokracjami zachodnimi interesy ZSRR i Niemiec
bÅdÅ naturalnie zbieÅne. ZwiÅzek Radziecki nigdy nie bÅdzie chciaÅ widzieÅ
Niemcy w skomplikowanej sytuacji". PodziÅkowaÅem wtedy Stalinowi za jego
niedwuznaczne oÅwiadczenie i powiedziaÅem mu, Åe zakomunikujÅ Fiihrerowi o
szerokim podejs'ciu rzÅdu radzieckiego do sprawy. Tak rozpoczÅÅy siÅ
pertraktacje niemiecko-radzieckie i ta wymiana zdaÅ od samego poczÅtku
rozmaw stworzyÅa atmosferÅ szczeroÅci oraz przyjaz'ni; w ciÅgu 24 godzin
zostaÅ zawarty pakt o nieagresji, w toku zaÅ dalszego biegu wydarzeÅ, w
koÅcu wrzes'nia - umowa o przyjaÅni i granicy. Po zaÅoÅeniu podstaw
politycznych postanowiono rawnieÅ nakreÅliÅ wszechogarniajÅcy program
gospodarczy, ktarego drogi realizacji sÅ omawiane wÅaÅnie teraz w Moskwie.
Niemcy potrzebujÅ surowcaw radzieckich, ZwiÅzek Radziecki zaÅ - towaraw
przemysÅowych. Nie ma powodaw, by kwitnÅce w przeszÅoÅci stosunki handlowe
miÅdzy dwoma narodami nie zostaÅy wkratce odrodzone. Odwrotnie - jestem
gÅÅboko przekonany, Åe istniejÅce dawniej tradycyjne stosunki przyjaÅni
miÅdzy Niemcami a RosjÅ, zostaÅy teraz przywracone, bÅdÅ siÅ nieustannie
pogÅÅbiaÅ i pogÅÅbiaÅ, Åe wymiana towarowa bÅdÅca naturalnym czynnikiem
dodatkowym przyprowadzi w przyszÅoÅci oba narody do dobrobytu, o jakim nawet
nie marzyÅy. WychodzÅc ze wspalnej platformy politycznej - deklaracji
niemiecko-radzieckiej z dnia 28 wrzes'nia 1939 r. - postanowiono rawnieÅ, Åe
pozakoriczeniu kampanii polskiej oba rzÅdy.bÅdÅ pracowaÅ nad przywraceniem
pokoju. W wypadku, gdyby praby te nie uwieÅczyÅy siÅ sukcesem (co ma
miejsce), odpowiedzialnoÅÅ za kontynuowanie wojny spadnie na AngliÅ i
FrancjÅ; rawnoczeÅnie rzÅd Rzeszy i rzÅd radziecki bÅdÅ siÅ naradzaÅy o tych
niezbÅdnych krokach, jakie majÅ byÅ poczynione w razie koniecznoÅci. Narady
te obecnie juÅ siÅ odbywajÅ, przebiegajÅ w atmosferze przyjaÅni. Podobnie
jak pertraktacje moskiewskie, opierajÅ siÅ na trwaÅym fundamencie zbieÅnoÅci
interesaw. W zwiÅzku z tym oczekujemy w szybkim czasie wizyty pana MoÅotowa
w Berlinie. Jestem przekonany, Åe wystarcza tak pobieÅny przeglÅd, by raz i
na zawsze odrzuciÅ tÅ kupÅ kÅamstwa sfabrykowanego przez Brytyjskie
Ministerstwo Oszustwa oraz inne niezdarne oÅrodki propagandowe naszych
wrogaw o toczÅcych siÅ pertraktacjach niemiecko-rosyjskich oraz o rozwoju w
przyszÅoÅci stosunkaw migdzy dwoma najwiÅkszymi paÅstwami europejskimi".
135

ProszÅ jak najszybciej zawiadomiÅ pana Stalina o wyÅej wspomnianej
ocenie pertraktacji moskiewskich danej przeze mnie i zadepeszowaÅ mi o jego
zgodzie.
Ribbentrop

¹ Przemo'wienie Chamberlaina w Izbie Gmin, wygÅoszone 12
paÅdziernika 1939 r., byÅo odpowiedziÅ na przemawienie Hitlera w Reichstagu,
wygÅoszone 6 paÅdziernika. - Przyp. red. viyd. niem.
13. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
¦
Telegram
Moskwa, 19 paÅdziernika 1939 r.
Pilne!
Nr 568 z dn. 19 paÅdziernika
Na Wasz telegram nr 594 z dn. 17 paÅdziernika
MoÅotow doniasÅ mi dzisiaj, Åe Stalin zaaprobowaÅ ocenÅ pertraktacji w
Moskwie, jakÅ zamierza daÅ w swym przemawieniu Minister spraw zagranicznych
Rzeszy. ProsiÅ jedynie, Åeby zamiast zdania przytaczanego jako oÅwiadczenie
Stalina od sÅo'w „Niemcy zajÅÅy dumnÅ pozycjÅ..." do „widzieÅ
Niemcy w skomplikowanej sytuacji" zostaÅa przyjÅta nastÅpujÅca wersja:
„Pozycja Niemiec, kto're odrzuciÅy pomoc wojennÅ, godna jest szacunku.
Silne Niemcy jednak - to niezbÅdna przesÅanka pokoju w Europie, z tego zaÅ
wynika, Åe ZwiÅzek Radziecki zainteresowany jest w istnieniu silnych
Niemiec. Dlatego ZwiÅzek Radziecki nie moÅe aprobowaÅ dziaÅaÅ mocarstw
zachodnich, ktare stwarzajÅ warunki do osÅabienia Niemiec i stawiajÅ je w
ciÅÅkiej sytuacji. Na tym polega wspalne zainteresowanie Niemiec i ZwiÅzku
Radzieckiego".
Schulenburg
136

14. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 1 listopada 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 864
FeldmarszaÅek Garing, admiraÅ Reder oraz generaÅ puÅkownik Keitel
niezaleÅnie jeden od drugiego donieÅli mi, Åe delegacja rosyjska w Berlinie
zbyt duÅo siÅ spodziewa obejrzeÅ i nabyÅ niemieckich materiaÅaw wojskowych.
GeneraÅ puÅkownik Keitel zakomunikowaÅ mi o opinii Fiihrera o tym, Åe
Rosjanom trzeba pokazywaÅ wyÅÅcznie zwykle materiaÅy wytwarzane dla wojsk. O
tym, co moÅe zostaÅ sprzedane, sami zadecydujemy. Produkcja bÅdÅca w stadium
wyprobowywania lub zastrzeÅona jako tajna nie powinna byÅ pokazywana dla
Rosjan.
Weizsacker

Z ROZKAZU KOMISARZA LUDOWEGO
OBRONY ZSRR
Nr 199

7 listopada 1939 r.
...JaskrawÅ kartÅ dziejaw roku minionego w Åyciu narodu radzieckiego
byto wyzwolenie przez ArmiÅ CzerwonÅ naszych braci UkraiÅcaw i BiaÅorusinaw
od ciÅÅkiego jarzma „jasniewielmoÅ-nych" panaw. PaÅstwo polskie,
ktarego wÅadcy zawsze byli tak bardzo wynioÅli i cheÅpliwi, podczas
pierwszego powaÅnego zderzenia wojennego rozpadto siÅ niczym stary zgnity
woz. W ciÅgu jakichÅ 15 dni wojny z Niemcami paÅska Polska przestaÅa istnieÅ
jako paÅstwo, rzÅd jej i dowadztwo naczelne wojska polskiego haniebnie
uciekli za granicÅ.
Na mocy rozporzÅdzenia RzÅdu Radzieckiego wojska Frontu UkraiÅskiego i
BiaÅoruskiego, wykonujÅce rozkaz Dowo'dztwa Naczelnego, 17 wrzeÅnia
przekroczyÅy granicÅ byÅego paÅstwa polskiego... Armia Czerwona gwaÅtownym
atakiem rozbiÅa wojska polskie, w kratkim terminie speÅniÅa swaj obowiÅzek
wobec Ojczyzny Radzieckiej...
137

...ZwiÅzek Radziecki w ostatnich miesiÅcach zawarÅ z Niemcami ukÅad o
nieagresji oraz ukÅad o przyjaÅni i granicy... UkÅad o przyjaÅni i granicy
miÅdzy ZSRR a Niemcami jak najbardziej odpowiada interesom narodaw dwo'ch
najwiÅkszych w Europie paÅstw. Zbudowany jest na trwaÅej podstawie interesaw
wzajemnych ZwiÅzku Radzieckiego oraz Niemiec i na tym polega jego olbrzymia
siÅa. UkÅad ten staÅ siÅ punktem zwrotnym nie tylko w stosunkach dwach
wielkich krajaw, lecz istotnie, wpÅynÅÅ rawnieÅ na sytuacjÅ miÅdzynarodowÅ w
caÅoÅci...
Wojna europejska, w ktarej Anglia i Francja wystÅpujÅ w roli jej
inicjatoraw oraz gorliwych kontynuatoraw, jeszcze nie rozgorzaÅa w szalejÅcy
poÅar, lecz agresorzy angielsko-francuscy nie przejawiajÅ woli ku pokojowi,
czyniÅ wszystko w celu nasilenia wojny, rozprzestrzenienia jej na inne
kraje. RzÅd Radziecki, prowadzÅcy politykÅ neutralnÅ, przyczynia siÅ ze
wszech miar do ustalenia pokoju, ktarego tak bardzo potrzebujÅ, narody
wszystkich krajaw...
Niech Åyje nasz wielki Stalin!
Komisarz Ludowy Obrony ZSRR
MarszaÅek ZwiÅzku Radzieckiego
K. WoroszyÅow
7 listopada 1939r. Moskwa

27 listopada 1939 r.
NOTA RZÅDU RADZIECKIEGO
Z POWODU OBSTRZAÅU
PROWOKACYJNEGO WOJSK
RADZIECKICH PRZEZ ODDZIAÅY
WOJSK FIÅSKICH

Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Mototow 26 listopada
wieczorem przyjÅÅ posÅa Finlandii pana Yrja-Koskinen i wrÅczyÅ mu notÅ RzÅdu
ZSRR z powodu obstrzaÅu prowokacyjnego wojsk radzieckich przez oddziaÅy
wojsk fiÅskich skupione na Przesmyku Karelskim.
PrzyjmujÅc notÅ, pan Yrjo-Koskinen oÅwiadczy)-, Åe niezwÅocznie siÅ
skomunikuje ze swym rzÅdem i da odpowiedÅ.
NiÅej podany jest tekst noty.
138

„Panie poÅle!
Jak donosi Sztab Generalny Armii Czerwonej dzisiaj -- 25 listopada -- o
godzinie 15 minut 45 nasze wojska rozlokowane na Przesmyku Karelskim przy
granicy Finlandii koÅo wsi MainiÅa niespodziewanie zostaÅy ostrzelane ogniem
artyleryjskim z terytorium fiÅskiego. Dokonano ogaÅem siedmiu strzaÅaw z
dziaÅ, w wyniku czego ponieÅli s'mierc trzej szeregowi ÅoÅnierze i jeden
mÅodszy dowadca, siedmiu ÅoÅnierzy i dwach dowadcaw zostaÅo rannych. Wojska
radzieckie majÅce surowy rozkaz nie ulegaÅ prowokacjom powstrzymaÅy siÅ od
obstrzaÅu odwetowego.
RzÅd Radziecki zawiadamia Was o tym i uwaÅa za konieczne podkreÅliÅ, Åe
juÅ w czasie odbytych niedawno pertraktacji z panami Tannerem i Paasikivi
wskazywaÅ na niebezpieczeÅstwo, jakie stwarza skupienie duÅej liczby
regularnych wojsk fiÅskich przy samej granicy pod Leningradem. Teraz w
zwiÅzku z faktem prowokacyjnego obstrzaÅu artyleryjskiego wojsk radzieckich
z terytorium fiÅskiego RzÅd Radziecki zmuszony jest stwierdziÅ, Åe skupienie
wojsk fiÅskich pod Leningradem nie tylko stwarza zagroÅenie dla Leningradu,
ale teÅ jest faktycznie wrogim aktem przeciwko ZSRR, ktary doprowadziÅ juÅ
do napadu na wojska radzieckie i spowodowaÅ ofiary.
RzÅd Radziecki nie zamierza rozdmuchiwaÅ tego oburzajÅcego faktu napadu
ze strony oddziaÅaw armii fiÅskiej, byÅ moÅe Åle kierowanych przez dowadztwo
fiÅskie. PragnÅÅby jednak, Åeby takie oburzajÅce fakty odtÅd nie miaÅy
miejsca.
W zwiÅzku z tym RzÅd Radziecki, wyraÅajÅc zdecydowany pro
test z powodu tego, co siÅ wydarzyÅo, proponuje RzÅdowi FiÅs
kiemu niezwÅocznie wycofaÅ swe wojska dalej od granicy na Przes
myku Karelskim -- o 20--25 kilometraw i zapobiec przez to moÅ
liwoÅci powtarnych prowokacji. „
Panie poÅle, proszÅ przyjÅÅ zapewnienia o jak najwiÅkszym wobec Was
szacunku.
Komisarz Ludowy
Spraw Zagranicznych ZSRR
W. MoÅotow
26 listopada 1939 r."
139

NOTA RZÅDU FIÅSKIEGO

29 listopada 1939 r.
„Panie Komisarzu Ludowy!
W odpowiedzi na Wasz list z dnia 26 bm. mam zaszczyt Was zawiadomiÅ,
zgodnie z rozporzÅdzeniem mego rzÅdu, o tym co nastÅpuje:
W zwiÅzku z rzekomym naruszeniem granicy rzÅd fiÅski w trybie pilnym
przeprowadziÅ niezbÅdne Åledztwo. Åledztwo to ustaliÅo, Åe wystrzaÅy
armatnie, o ktarych wspomina Wasz list, zostaÅy dokonane nie ze strony
fiÅskiej. Odwrotnie, z danych Åledztwa wynika, Åe wspomniane wystrzaÅy
zostaÅy dokonane 26 listopada miÅdzy godzinÅ 15 minut 45 a godzinÅ 16 minut
5 czasu radzieckiego z radzieckiej strefy granicznej, w pobliÅu wymienionej
przez Was wsi MainiÅa. Ze strony fiÅskiej moÅna byÅo nawet widzieÅ miejsce,
gdzie wybuchaÅy pociski, gdyÅ wieÅ MainiÅa leÅy w odlegÅoÅci 800 metraw do
granicy, za otwartÅ przestrzeniÅ.
Na podstawie obliczeÅ prÅdkoÅci rozchodzenia siÅ dzwigku z siedmiu
strzaÅaw moÅna wnioskowaÅ, Åe dziaÅa, z ktarych strzelano, znajdowaÅy siÅ w
odlegÅoÅci mniej wiÅcej paÅtora-dwach kilometraw na poÅudniowy wschad od
miejsca wybuchu pociskaw. Obserwacje, dotyczÅce wspomnianych strzaÅo'w,
zanotowane byÅy w dzienniku straÅy pogranicza w chwili wydarzenia. W takich
okolicznoÅciach moÅliwe wydaje siÅ przypuszczenie o nieszczÅÅliwym wypadku,
jaki miaÅ miejsce podczas ÅwiczeÅ szkoleniowych po stronie radzieckiej i
ktary spowodowaÅ, zgodnie z Waszym doniesieniem, ofiary w ludziach. W wyniku
tego uwaÅam za swaj obowiÅzek uchylenie protestu, przedstawionego w Waszym
liÅcie, i stwierdzenie, Åe wrogi akt przeciw ZSRR, o ktarym mawiliÅcie, byÅ
dokonany nie ze strony fiÅskiej.
W Waszym liÅcie powoÅywaliÅcie siÅ rawnieÅ na oÅwiadczenie zÅoÅone dla
panaw Paasikivi i Tanneru w czasie ich pobytu w Moskwie odnoÅnie
niebezpieczeÅstwa skupienia wojsk regularnych w bezpoÅredniej bliskoÅci do
granicy, w pobliÅu Leningradu. Z tego powodu chciaÅbym zwraciÅ WaszÅ uwagÅ
na tÅ okolicznoÅÅ, Åe w bezpoÅredniej bliskoÅci do granicy ze strony
fiÅskiej zasadniczo rozlokowane sÅ wojska straÅy pogranicza; w strefie tej w
ogale nie byÅo dziaÅ dalekosiÅÅnych, ktarych pociski spadaÅyby po tamtej
stronie granicy.
Mimo Åe, zgodnie z WaszÅ propozycjÅ, nie ma konkretnych motywaw
wycofania wojsk ze strefy granicznej, jednak rzÅd maj go-
140

taw jest rozpoczÅÅ pertraktacje w sprawie obustronnego cofniÅcia wojsk
na okreÅlonÅ od granicy odlegÅoÅÅ.
Z zadowoleniem przyjÅÅem Wasze zawiadomienie, z ktarego wynika, Åe rzÅd
ZSRR nie zamierza przesadnie oceniaÅ znaczenia incydentu granicznego, ktary
rzekomo miaÅ miejsce, jak twierdzi Wasz list. Jestem szczÅÅliwy, Åe miaÅem
moÅnoÅÅ rozwiaÅ to nieporozumienie juÅ nazajutrz po otrzymaniu Waszej
propozycji. Jednak, iÅby w tej kwestii nie pozostaÅo jakichÅ niejasnoÅci,
rzÅd maj proponuje, by komisarze graniczni obu stron wspalnie przeprowadzili
na Przesmyku Karelskim Åledztwo odnoÅnie danego incydentu zgodnie z
KonwencjÅ o komisarzach granicznych zawartÅ 24 wrzeÅnia 1928 roku.
Przyjmijcie, panie Komisarzu Ludowy, zapewnienia mego jak najgÅÅbszego
szacunku.
A. S. Yrjo-Koskinen

30 listopada 1939 r.
Z PRZEMaWIENIA W RADIU PRZEWODNICZÅCEGO RADY KOMISARZY
LUDOWYCH ZSRR W. MOÅOTOWA

29 listopada 1939r.
Obywatele i obywatelki ZwiÅzku Radzieckiego!.
Ostatnio na granicy radziecko-fiÅskiej rozpoczÅÅy siÅ oburzajÅce
prowokacje soldateski fiÅskiej aÅ do obstrzaÅu artyleryjskiego wÅÅcznie
naszych jednostek wojskowych pod Leningradem, co doprowadziÅo do ciÅÅkich
ofiar w oddziaÅach czerwonoarmistaw. Praby naszego rzÅdu zapobieÅenia
powtarzeniu siÅ tych prowokacji poprzez praktyczne propozycje skierowane do
rzÅdu fiÅskiego nie tylko siÅ nie spotkaÅy z poparciem, lecz znaw siÅ
zetknÅÅy z wrogÅ politykÅ kaÅ rzÅdzÅcych Finlandii. Na nasze propozycje, jak
wiecie z wczorajszej noty RzÅdu Radzieckiego, odpowiedziaÅy one wrogÅ odmowÅ
i aroganckim negowaniem faktaw, szyderczym stosunkiem do poniesionych przez
nas ofiar, jawnym dÅÅeniem do dalszego utrzymywania Leningradu pod
bezpoÅredniÅ groÅbÅ swych wojsk...
Dlatego RzÅd Radziecki zmuszony byÅ wczoraj oÅwiadczyÅ, Åe uwaÅa siebie
odtÅd za zwolnionego od zobowiÅzaÅ, zaciÅgniÅtych w wyniku paktu o
nieagresji zawartego miÅdzy ZSRR a FinlandiÅ i lekkomyÅlnie naruszonego
przez rzÅd Finlandii...
141

RzÅd doszedÅ do wniosku, Åe nie moÅe nadal utrzymywaÅ normalnych
stosunkaw z rzÅdem Finlandii i uznaÅ dlatego za konieczne niezwÅoczne
odwoÅanie z Finlandii swych przedstawicieli politycznych oraz gospodarczych.
RzÅd wydaÅ rawnoczeÅnie rozporzÅdzenie Dowadztwu Naczelnemu Armii
Czerwonej i Marynarki Wojennej, by byÅo gotowe do wszelakich niespodzianek i
niezwÅocznego zapobiegania moÅliwym wypadom soldateski fiÅskiej.
Wroga nam prasa zagraniczna twierdzi, Åe czynione przez nas kroki majÅ
na celu zagarniÅcie lub przyÅÅczenie do ZSRR terytorium fiÅskiego. Jest to
zÅoÅliwe oszczerstwo. RzÅd Radziecki nie miaÅ i nie ma takich zamiaraw.
Ponadto przy istnieniu przyjacielskiej polityki ze strony Finlandii w
stosunku do ZwiÅzku Radzieckiego RzÅd Radziecki, ktary zawsze dÅÅyÅ do
przyjacielskich stosunkaw z FinlandiÅ, gotaw jest pajÅÅ jej na spotkanie w
kwestii ustÅpstw terytorialnych ze strony ZSRR. RzÅd Radziecki pod tym
warunkiem gotaw by byÅ pozytywnie omawiÅ nawet takÅ kwestiÅ, jak kwestia
poÅÅczenia siÅ narodu karelskiego zamieszkujÅcego podstawowe rejony obecnej
Karelii Radzieckiej z spokrewnionym z nim narodem fiÅskim w jednolitym i
niezaleÅnym paÅstwie fiÅskim. W tym celu niezbÅdne jest jednak to, Åeby rzÅd
Finlandii zajmowaÅ wzglÅdem ZSRR nie wrogÅ, lecz przyjacielskÅ pozycjÅ, co
odpowiadaÅoby istotnym interesom obu paÅstw.
Inni twierdzÅ, Åe stosowane przez nas s'rodki skierowane sÅ przeciw
niezawisÅoÅci Finlandii lub ku ingerencji do jej spraw wewnÅtrznych i
zagranicznych. To rawnieÅ zÅoÅliwe oszczerstwo. FinlandiÅ uwaÅamy za paÅstwo
niezaleÅne i suwerenne w caÅej' jej polityce wewnÅtrznej i zagranicznej
niezaleÅnie od istniejÅcego w niej reÅimu. Zdecydowanie jesteÅmy za tym, by
narad fiÅski sam rozstrzygaÅ swe sprawy wewnÅtrzne i zagraniczne, tak,-jak
to uwaÅa za sÅuszne. Narody ZwiÅzku Radzieckiego swego czasu zrobiÅy to, co
byÅo niezbÅdne do stworzenia niezaleÅnej Finlandii. Narody naszego kraju
rawnieÅ w przyszÅoÅci gotowe sÅ pomac narodowi fiÅskiemu w zapewnieniu mu
swobodnego i niezaleÅnego rozwoju...
142

N. CHRUSZCZOW O POCZÅTKU WOJNY FIÅSKIEJ

Fotokopia dwach stronic ,WspomnieÅ" Chruszczowa przechowywanych na
Uniwersytecie Kolumbijskim, Nowy Jork, USA

Pewnego razu, gdy przyjechaÅem do Moskwy, a byÅa to, moim zdaniem,
paÅna jesieÅ 1939 roku, Stalin zaprosiÅ mnie do swego mieszkania:
„PrzyjeÅdÅajcie do mnie, zjemy. BÅdzie MoÅotow i Kuusinen".
Kuusinen pracowaÅ wtedy w Kominternie.
PrzyjechaÅem na Kreml, do mieszkania Stalina. WywiÅzaÅa siÅ rozmowa, w
ktarej toku zrozumiaÅem, Åe jest ona kontynuacjÅ poprzedniej, a faktycznie
juÅ realizacjÅ podjÅtej decyzji o tym, Åeby postawie ultimatum Finlandii.
Ustalono juÅ z Kuusinenem, Åe stanie na czele RzÅdu powstajÅcej
KarelofiÅskiej SRR (Karelia byÅa dotychczas republikÅ autonomiczny wchodzÅcÅ
w skÅad Federacji Rosyjskiej. Wtedy rozstrzygano kwestiÅ zostania jej
republikÅ zwiÅzkowÅ).
ByÅo takie nastawienie, Åe Finlandii postawi siÅ ultimatum o
charakterze terytorialnym, ktare ona odrzuciÅa podczas pertraktacji, a
jeÅeli siÅ nie zgodzi na to ultimatum, to rozpocznie siÅ. dziaÅania wojenne.
Takiego zdania byÅ Stalin. Nie zaoponowaÅem wtedy naturalnie Stalinowi. TeÅ
uwaÅaÅem to za sÅuszne, Åe wystarczy gÅoÅno powiedzieÅ, a jeÅeli nie uwierzÅ
sÅowu, to wystrzeliÅ z dziaÅa i Finowie podniosÅ rÅce do gary, zgodzÅ siÅ na
te ÅÅdania, jakie postawione byÅy przez nasze paÅstwo.
Powtarzam ponownie, Åe teraz nie pamiÅtam jakie byÅy wyraÅone
konkretnie pretensje terytorialne, jakie postawione wymagania
143

polityczne, jak miaÅy siÅ uÅoÅyÅ stosunki wzajemne, lecz byÅy widocznie
postawione pewne warunki, Åeby Finlandia zostaÅa przyjaznym krajem. Cel ten
byÅ stawiany, lecz w czym siÅ wyraÅaÅ, jak byÅ formuÅowany, tego nie wiem.
Nawet owych dokumentaw nie czytaÅem i nie widziaÅem.
Stalin wtedy mawiÅ: „OtaÅ dzisiaj zaczniemy sprawÅ".
SiedzieliÅmy doÅÅ dÅugo, gdyÅ wyznaczona byÅa godzina. Po upÅywie
ustalonego czasu wysÅano Kulika -- marszaÅka artylerii, ktdry praktycznie
miaÅ zorganizowaÅ obstrzaÅ artyleryjski granicy Finlandii.
Oczekiwano i Stalin byÅ przekonany, a myÅmy teÅ wierzyli, Åe wojny nie
bÅdzie, Åe Finowie przyjmÅ nasze propozycje i w ten sposab osiÅgniemy swaj
cel bez wojny. Celem byÅo zapewnienie nam bezpieczeÅstwa z PaÅnocy.
Finlandia -- jej terytorium i bogactwa naturalne -- w nieduÅym stopniu
uzupeÅniaÅa nasze nieogarnione moÅliwoÅci terytorialne i nasze bogactwa.
Finlandia bogata jest lasami, ale nie moÅe sig rawnaÅ z nami. Nie ten aspekt
nas przyciÅgaÅ. Na pierwszym "planie staÅy tu kwestie bezpieczeÅstwa, gdyÅ
Leningrad byÅ zagroÅony. Powtarzam to juÅ kilkakrotnie. ChciaÅbym, Åeby
sÅusznie zrozumiano awczesnÅ, sytuacjÅ, to, jak rozumiaÅem Stalina, z czym
nie zgadzaÅem w zupeÅnoÅci ze Stalinem.
Nagle zatelefonowano, Åe dokonano wystrzaÅu. Finowie odpowiedzieli
odwetowym ogniem artyleryjskim. Faktycznie zaczÅÅa siÅ wojna. MawiÅ to,
poniewaÅ istnieje inna wersja: Finowie pierwsi otworzyli ogieÅ i dlatego
byliÅmy jakoby zmuszeni odpowiedzieÅ. Lecz zawsze tak jest, gdy rozpoczyna
siÅ wojnÅ. Mawi siÅ, Åe ty wystrzeliÅeÅ pierwszy lub Åe pierwszy wymierzyÅeÅ
mi policzek, a moje uderzenie byÅo odwetem.
Dawniej panowaÅ porzÅdek: widzimy to w operach -- rzucano rÅkawicÅ,
podnoszono jÅ, a potem stawano do pojedynku. Ale to sÅ, minione czasy, w
obecnych juÅ czasach wojny rozpoczynano niestety w taki oto sposab.
Kwestia polega na tym, czy mieliÅmy prawo i podstawy moralne do takich
dziaÅaÅ? Prawa niewÅtpliwie nie mieliÅmy. Z punktu widzenia moralnego
pragnienie zapewnienia sobie bezpieczeÅstwa, porozumienia z sÅsiadem, jak to
uczyniÅ, usprawiedliwia nas we wÅasnych oczach.
Zatem wojna siÅ rozpoczÅÅa. Po kilku dniach wyjechaÅem na UkrainÅ.
ByliÅmy przekonani, Åe jeÅeli Finowie przyjÅli nasze wyzwanie i rozpÅtaÅa
siÅ wojna, wiÅc na skutek nie dajÅcych siÅ porawnaÅ wielkoÅci kwestia ta
bÅdzie rozwiÅzana i rozwiÅzana szybko, przynoszÅc nam nieduÅe straty. Tak
rozumieliÅmy i tak chcieliÅmy, lecz dzieje tej wojny pokazaÅy caÅkiem co
innego.
Wojna staÅa siÅ doÅÅ uporczywa. Finowie wykazali niezwykÅÅ walecznoÅÅ,
duÅe zdolnoÅci wojenne. Mieli dobrze
144

zorganizowanÅ obronÅ i nasze praby przedostania siÅ do Przesmyku
Karelskiego (to najdogodniejsza z punktu widzenia strategicznego droga) byÅy
bezskuteczne. Nie mogliÅmy tego dokonaÅ. NatykaliÅmy sig na mocne forty
Åelbetowe, dobrze rozlokowanÅ artyleriÅ. NapotkaliÅmy na niedostÅpnÅ dla
naszych wojsk dobrze umocnionÅ twierdzg.

O KÅAMLIWYM KOMUNIKACIE AGENCJI HAVAS

30 listopada 1939 r.
Redaktor „Prawdy" zwraciÅ siÅ do tow. Stalina z pytaniem: jak
tow. Stalin odnosi siÅ do komunikatu agencji Havas o „przemawieniu
Stalina", wygÅoszonym rzekomo przez niego „w Biurze Politycznym 19
sierpnia", w ktarym wypowiedziana byÅa jakoby myÅl o tym, Åe „wojna
powinna trwaÅ jak najdÅuÅej, Åeby wycieÅczyÅ strony walczÅce".
Tow. Stalin nadesÅaÅ nastÅpujÅcÅ odpowiedÅ:
„Ten komunikat agencji Havas, jak i wiele innych jej komunikataw,
jest kÅamstwem. Naturalnie nie mogÅ wiedzieÅ w jakiej kawiarni kabaretowej
sfabrykowane zostaÅo to kÅamstwo. Jednak jakkolwiek by ktamaK panowie z
agencji Havas, nie mogÅ negowaÅ, Åe:
nie Niemcy napadÅy na FrancjÅ i AngliÅ, lecz Francja i Anglia
napadÅy na Niemcy, biorÅc na siebie odpowiedzialnoÅÅ za obecnÅ
wojnÅ;
po rozpoczÅciu dziaÅaÅ wojennych Niemcy siÅ zwraciÅy do
Anglii i Francji z pokojowymi propozycjami. ZwiÅzek Radziecki
zaÅ otwarcie poparÅ pokojowe propozycje Niemiec, poniewaÅ uwa
ÅaÅ i nadal uwaÅa, Åe jak najszybsze zakoÅczenie wojny w sposab
istotny uÅatwiÅoby sytuacjÅ wszystkich krajo'w i narodaw;
koÅa rzÅdzÅce Anglii ir Francji ordynarnie odrzuciÅy zarawno
pokojowe propozycje Niemiec, jak teÅ praby ZwiÅzku Radzieckie
go osiÅgniÅcia moÅliwie szybkiego zakoÅczenia wojny.
Takie sÅ fakty.
Co tym faktom mogÅ przeciwstawiÅ politycy kawiarni kabaretowej z
agencji Havas ?"¹

¹Havas -- francuska agencja informacyjna. --
Przyp. J. F.
145

TWORZENIE RZÅDU LUDOWEGO FINLANDII

2 grudnia 1939 r.
Leningrad, 1 grudnia (TASS). Dzisiaj w mieÅcie Terioki po porozumieniu
siÅ przedstawicieli szeregu partii lewicowych oraz zbuntowanych ÅoÅnierzy
fiÅskich zostaÅ" utworzony nowy rzÅd Finlandii -- RzÅd Ludowy Republiki
Demokratycznej Finlandii¹. W skÅad RzÅdu Ludowego weszli: Otto
Kuusinen-- przewad ni czapy RzÅdu i minister spraw zagranicznych, Mauri
Rosenberg -- minister finanso'w, Aksel Anttila -- minister obrony, Tuure
Lechen -- minister spraw wewnÅtrznych, Aramas Eikia -- minister rolnictwa,
Inkeri Lechtinen -- minister oÅwiaty, Paavo Prokkonen -- minister do
spraw.Karelii.
RzÅd Ludowy wydaÅ DeklaracjÅ, w ktarej przedstawiÅ swaj program.

¹Tak zwany rzÅd ludowy Finlandii pod
przewodnictwem czfonka KC WKP(b) O. Kuusinena zostaÅ' sformowany przez rzÅd
radziecki w.Moskwie, nie zas przez Finaw w Teriokach. -- Przyp. J. F,

NAWIÅZANIE
STOSUNKaW DYPLOMATYCZNYCH
MIÅDZY ZWIÅZKIEM RADZIECKIM A
DEMOKRATYCZNÅ REPUBLIKÅ FINLANDII

2 grudnia 1939 r.
1 grudnia roku bieÅÅcego przewodniczÅcy RzÅdu Ludowego i minister spraw
zagranicznych Finlandii pan Kuusinen zwraciÅ siÅ do Prezydium Rady
NajwyÅszej ZSRR z oficjalnym oÅwiadczeniem o utworzeniu w Finlandii RzÅdu
Ludowego oraz zaproponowaÅ nawiÅzanie stosunkaw dyplomatycznych miÅdzy
DemokratycznÅ RepublikÅ Finlandii a ZwiÅzkiem Radzieckim.
Prezydium Rady NajwyÅszej ZSRR postanowiÅo uznaÅ RzÅd Ludowy Finlandii
i nawiÅzaÅ stosunki dyplomatyczne miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a
DemokratycznÅ RepublikÅ Finlandii (TASS).
146

15. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO NIEMIECKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH
Telegram
Berlin, 2 grudnia 1939 r.
Do wszystkich misji zaznaczonych [w spisie] niebieskim
krzyÅykiem¹
W waszych rozmowach o konflikcie fiÅsko-radzieckim proszÅ unikaÅ tonu
antyrosyjskiego.
W zaleÅnoÅci od tego, z kim rozmawiacie, moÅecie zastosowaÅ nastÅpujÅce
argumenty. Nieunikniony rozwaj wydarzeÅ w kierunku rewizji umdw zawartych po
[pierwszej] wojnie Åwiatowej. Naturalna koniecznoÅÅ dla Rosji umocnienia
bezpieczeÅstwa Leningradu oraz wejÅcia do Zatoki FiÅskiej.
Polityka zagraniczna Finlandii opieraÅa siÅ w latach ostatnich na idei
neutralnoÅci. ByÅa zorientowana na kraje skandynawskie i niemiecko-rosyjskie
przeciwstawianie siÅ temu rozpatrywaÅa jako samo przez siÅ oczywiste. W
wyniku tego Finlandia unikaÅa zbliÅenia z Niemcami i nawet odrzuciÅa jako
kompromitujÅcÅ, propozycjÅ zawarcia paktu o nieagresji z Niemcami, mimo Åe z
RosjÅ taki pakt miaÅa. Poza tym Finlandia nigdy nie broniÅa interesaw
Niemiec w Lidze Narodaw, chociaÅ musiaÅa byÅ im wdziÅczna za pomoc udzielonÅ
w 1918 r.²PoglÅdy Ministra spraw zagranicznych
Holstiego³, w szczegalnoÅci jego wrogoÅÅ do Niemiec sÅ typowe
[dla rzÅdu fiÅskiego]. Szerokie warstwy ludnoÅci Finlandii skÅaniajÅ siÅ pod
wzglÅdem ekonomicznym i ideologicznym ku demokratycznej Anglii. Odpowiednio
wiÅc znaczna czÅÅÅ prasy ustosunkowana jest do nas wyraÅnie nieprzychylnie.
Sympatie platoniczne Anglii utrwaliÅy FinlandiÅ na jej dawnych pozycjach i
nic dobrego nie daÅy krajowi.
Weizsacker

¹Spisu sig nie zamieszcza. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Prawdopodobnie ma siÅ na wzglÅdzie natarcie niemieckie
oraz wkroczenie
wojsk niemieckich do Finlandii w lutym 1918 roku i paÅniejsze zawarcie
traktatu pokojowego w BrzeÅciu Litewskim miÅdzy RFSRR a Niemcami, ktare
spowodowano wycofanie siÅ z Finlandii oddziaÅo'w czerwonoarmistow i w
wyniku utrwalenie niezaleÅnej Finlandii. -- Przyp. J. F.
³ Dr Rudolf Holsti -- Minister spraw zagranicznych Finlandii
od 7 paÅdziernika 1936 r. do 16 listopada 1938 r. - Przyp. red. wyd. niem.
147

O ZAWARCIU UKÅADU O POMOCY
WZAJEMNEJ I PRZYJAÅNI MIÅDZY ZSRR
A DEMOKRATYCZNÅ REPUBLIKÅ FINLANDII

3 grudnia 1939 r.
2 grudnia w Moskwie odbywaÅy sig rozmowy miÅdzy Komisarzem Ludowym
Spraw Zagranicznych tow. MoÅotowem W. a PrzewodniczÅcym RzÅdu Ludowego i
Ministrem spraw zagranicznych Finlandii Kuusinenem O. w kwestii zawarcia
ukÅadu o pomocy wzajemnej miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a DemokratycznÅ
RepublikÅ Finlandii. W rozmowach uczestniczyli tt. Stalin, WoroszyÅow,
Ådanow.
Pertraktacje siÅ zakoÅczyÅy podpisaniem uktadu o pomocy wzajemnej i
przyjaÅni miÅdzy ZSRR a DemokratycznÅ RepublikÅ Finlandii.

W. MOÅOTOW PRZYJÅÅ POSÅA SZWEDZKIEGO P. WINTERA

5 grudnia 1939 r.
PoseÅ szwedzki p. Winter przyjÅty przez tow. Mototowa w dniu 4 grudnia
zakomunikowaÅ o Åyczeniu tak zwanego „rzÅdu fiÅskiego" przystÅpienia
do nowych pertraktacji o porozumieniu ze ZwiÅzkiem Radzieckim.
Tow. MoÅotow wytÅumaczyÅ p. Winterowi, Åe RzÅd Radziecki nie uznaje tak
zwanego „rzÅdu fiÅskiego", ktary opuÅciÅ juÅ Helsinki i udaÅ sig w
nieznanym kierunku, toteÅ nie moÅe byÅ mowy o pertraktacjach z tym
„rzÅdem". RzÅd Radziecki uznaje wyÅÅcznie RzÅd Ludowy Demokratycznej
Republiki Finlandii, zawarÅ z nim uktad o pomocy wzajemnej i przyjaÅni i to
jest niezawodnÅ podstawÅ rozwoju stosunkaw pokojowych i pozytywnych miÅdzy
ZSRR a FinlandiÅ.
148

16. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 5 grudnia 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 949
GeneraÅ puÅkownik Keitel doniasÅ mi dzisiaj telefonicznie co nastÅpuje:
Niedawno na granicy Rosji i Generalnej Guberni¹ znowu miaÅy
miejsce spory, w ktarych braÅa udziaÅ ro'wnieÅ armia. Wysiedlenie Zydow na
terytorium rosyjskie odbywaÅo siÅ nie tak gÅadko, jak siÅ prawdopodobnie
spodziewano. W rzeczywistoÅci sprawy miaÅy siÅ na przykÅad nastÅpujÅco: w
cichym zakÅtku w lesie wydalono tysiÅc Åydaw poza rosyjskÅ granicÅ; w
odlegfos'ci 15 kilometraw [od tego miejsca] ponownie wracili na granicÅ
razem z oficerem rosyjskim, ktary prabowaÅ zmusiÅ [oficera] niemieckiego do
przyjÅcia ich z powrotem. PoniewaÅ dany wypadek ma zwiÅzek z politykÅ,
zagranicznÅ, OKW² nie moÅe wydaÅ odnoÅnie jego dyrektywy w
Generalnej Guberni. Kapitan marynarki Biirckner poÅÅczy siÅ z oficerem
dyÅurnym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. GeneraÅ puÅkownik Keitel prosiÅ
mnie o pomoc, by rozmowa ta miaÅa pozytywny wynik.
Weizsacker

¹Tak rzÅdy niemiecki i radziecki nazywaÅy czÅsc Polski
Zachodniej okupo
wanej przez Niemcy, lecz formalnie nie anektowanej przez rzÅd
hitlerowski i
nie wÅÅczonej do granic Rzeszy Niemieckiej. -- Przyp. J. F.
²Niemieckie Dowo'dztwo Naczelne. -- Przyp. J. F.
17. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 5 grudnia 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 950
GeneraÅ puÅkownik Keitel wezwaÅ mnie dzisiaj telefonicznie i
powiedziaÅ, Åe spis ÅÅdaÅ rosyjskich rozszerza siÅ niezmiernie i
bezpodstawnie; dlatego pertraktacje z Rosjanami bÅdÅ siÅ stawaÅy coraz
trudniejsze. Na przykÅad Rosjanie chcÅ obrabiarek do produkcji amunicji, gdy
tymczasem OKW w Åadnym
149

wypadku nie moÅe podzieliÅ siÅ takimi obrabiarkami z powodu obecnej
sytuacji wojennej. Dotyczy to rawnieÅ dostaw materiaÅaw dla lotnictwa i
marynarki wojennej.
PotwierdziÅem generaÅowi puÅkownikowi Keitelowi, Åe Ministerstwo Spraw
Zagranicznych rawnieÅ zamierza ograniczaÅ ÅÅdania Rosjan. Jeszcze nie wiemy
dokÅadnie, jak to zrobiÅ -przez MoskwÅ czy stÅd, przez rosyjskiego posÅa
peÅnomocnego. Powinien byÅ rawnieÅ poinformowany pan Minister spraw
zagranicznych Rzeszy.
GeneraÅ puÅkownik Keitel powiedziaÅ na zakoÅczenie, Åe chce albo
poprzez generaÅa Thomasa, albo osobiÅcie zwoÅaÅ naradÅ, jeÅeli to jest
niezbÅdne.
Weizsacker
18. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO AMBASADORA SCHULENBURGA

Nr 1003
Telegram
Berlin, 6 grudnia 1939 r.

Dzisiaj jako dodatek do instrukcji telegraficznej z dn. 2 grudnia
wysÅana zostaÅa do wszystkich najwaÅniejszych misji dyplomatycznych
dodatkowa instrukcja nastÅpujÅcej treÅci:
Zaledwie tydzieÅ temu Finlandia byÅa prawie gotowa dojsc do
porozumienia wzajemnego z RosjÅ, co moÅna byÅo osiÅgnÅÅ dziÅki mÅdrej
polityce Finaw. Zwracenie siÅ rzÅdu fiÅskiego do Ligi Narodaw - to najmniej
odpowiedni sposab wyjÅcia z kryzysu.
Nie ulega wÅtpliwoÅci, Åe wpÅyw brytyjski na rzÅd fiÅski wywierany
czÅÅciowo przez stolice krajo'w skandynawskich, zmusiÅ rzÅd fiÅski do
odrzucenia propozycji Rosjan, co spowodowaÅo obecny konflikt. Trzeba
szczegalnie zaakcentowaÅ winÅ Anglikaw w konflikcie rosyjsko-firiskim.
Niemcy nie majÅ, nic wspalnego z tymi wydarzeniami. W waszych wypowiedziach
ma siÅ wyraÅaÅ sympatia do punktu widzenia Rosjan. ProszÅ siÅ powstrzymywaÅ
od wyraÅania jakiejkolwiek sympatii do propozycji zajmowanej przez Fino'w.
Koniec dodatkowej instrukcji.
Weizsacker
150

Stalin na froncie fiÅskim
Komisarze w taki oto sposab przywiÅzywali do pni drzew portrety Wodza i
wzywali czerwonoarmistaw, by nie uciekali, nie zostawiali go
„biafofiÅskim bandytom "

Teraz on jÅ... „finlandyzuje"

151

OSTATNIA DECYZJA LIGI NARODaW. KOMUNIKAT TASS

16 grudnia 1939 r.
TASS upowaÅniony jest do przekazania nastÅpujÅcej oceny rezolucji Rady
Ligi Narodaw z dnia 14 grudnia o „wykluczeniu" ZSRR z Ligi Narodo'w,
jakÅ daÅy autorytatywne kota radzieckie.
Rada Ligi Narodaw 14 grudnia powziÅÅa rezolucjÅ o „wykluczeniu"
ZSRR z Ligi Narodaw z potÅpieniem „dziaÅaÅ ZSRR zmierzajÅcych
przeciwko paÅstwu finlandzkiemu"...
Przede wszystkim trzeba podkreÅliÅ, Åe kota rzÅdzÅce Anglii i Francji,
pod ktarych dyktando zostaÅa przyjÅta rezolucja Rady Ligi Narodaw, nie majÅ
ani moralnego, ani formalnego prawa mawiÅ o „agresji" ZSRR i o
potÅpieniu tej „agresji"... CaÅkiem niedawno odrzuciÅy zdecydowanie
pokojowe propozycje Niemiec skÅaniajÅce do szybkiego zakoÅczenia wojny.
BudujÅ swojÅ politykÅ na kontynuacji wojny „do zwyciÅskiego koÅca".
JuÅ te okolicznoÅci demaskujÅ zaborczÅ politykÅ kaÅ rzÅdzÅcych Anglii i
Francji, musieliby byÅ skromniejsi w sprawie okreÅlenia agresji i zrozumieÅ
wreszcie, Åe kota rzÅdzÅce Anglii i Francji straciÅy prawo i moralne, i
formalne mawiÅ o czyjejkolwiek „agresji", a tym bardziej o ,.agresji"
ze strony ZSRR.
Dalej trzeba zaznaczyÅ, Åe stosunki miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a
FinlandiÅ reguluje ukÅad o pomocy wzajemnej i przyjaÅni zawarty 2 grudnia
br. miÅdzy RzÅdem Ludowym Demokratycznej Republiki Finlandii a RzÅdem ZSRR.
UkÅad ten caÅkowicie zapewnia stosunki pokojowe miÅdzy ZSRR a FinlandiÅ i w
sposab przyjacielski rozwiÅzuje je ku zadowoleniu obydwu stron...
...Liga Narodaw z winy jej obecnych reÅyseraw przeistoczyÅa siÅ z
niejakiego „narzÅdzia pokoju", jakim by mogÅa byÅ, w prawdziwe
narzÅdzie angielsko-francuskiego bloku wojennego do popierania i rozpalania
wojny w Europie.
Przy takiej haÅbiÅcej ewolucji Ligi Narodaw caÅkowicie zrozumiaÅÅ
rzeczÅ staje siÅ jej decyzja o „wykluczeniu" ZSRR... CoÅ, tym gorzej
dla Ligi Narodaw i jej podwaÅonego autorytetu. W ostatecznym wyniku ZSRR
moÅe osiÅgnÅÅ swoje... Obecnie ZSRR nie krÅpuje pakt z LigÅ Narodaw i odtÅd
ma wolne rÅce.
152

23 grudnia 1939 r.
Do pana Jazefa Stalina Moskwa
Z okazji Waszego szescdziesiÅciolecia proszÅ przyjÅÅ moje jak
najserdeczniejsze gratulacje. ÅÅczÅ najlepsze Åyczenia dobrego zdrowia Warn
osobiÅcie, a takÅe szczÅÅliwej przyszÅoÅci narodom zaprzyjaÅnionego ZwiÅzku
Radzieckiego.
Adolf Hitler
Do pana Jazefa Stalina Moskwa
PamiÅtajÅc o zegarze historycznym na Kremlu, ktary zapoczÅtkowaÅ
decydujÅcy zwrot w stosunkach miÅdzy obu wielkimi narodami i zaÅoÅyÅ przez
to podwaliny dÅugotrwaÅej przyjaÅni miÅdzy nimi, proszÅ przyjÅÅ z okazji
Waszego szescdziesiÅciolecia moje jak najgorÅtsze Åyczenia.
Joachim von Ribbentrop Minister Snraw Zagranicznych

25 grudnia 1939 r.
Do gÅowy PaÅstwa Niemieckiego pana Adolfa Hitlera Berlin
ProszÅ przyjÅÅ wyrazy mego uznania za gratulacje i podziÅkowanie za
Wasze dobre Åyczenia pod adresem narodaw ZwiÅzku Radzieckiego.
J. Stalin 153

Do Ministra spraw zagranicznych Niemiec pana Joachima von
Ribbentropa
Berlin
DziÅkujÅ Warn, panie ministrze, za gratulacje. PrzyjaÅÅ narodaw Niemiec
i ZwiÅzku Radzieckiego przypieczÅtowana krwiÅ ma wszelakie podstawy, by byÅ
dÅugotrwaÅÅ i mocnÅ.
J. Stalin

KOMUNIKAT O ZAWARCIU
POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
MIÅDZY NIEMCAMI A ZSRR

13 lutego 1940 r.
11 lutego br. w Moskwie po pomyÅlnie zakoÅczonych pertraktacjach
zostaÅo zawarte Porozumienie Gospodarcze miÅdzy ZSRR a Niemcami.
Porozumienie to odpowiada Åyczeniu RzÅdaw obu krajaw o opracowaniu programu
gospodarczego wymiany towaraw miÅdzy Niemcami a ZSRR wyraÅonemu w listach,
jakie 28 wrzeÅnia 1939 roku wymienili PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych
i Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. MoÅotow W. oraz Minister
spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentrop.
Porozumienie gospodarcze przewiduje wywo'z z ZSRR do Niemiec surowcaw,
ktare kompensujÅ dostawy niemieckie do ZSRR wyrobaw przemysÅowych.
Obrat towaraw miÅdzy Niemcami a ZSRR juÅ w pierwszym roku wejÅcia w
Åycie Porozumienia osiÅgnÅÅ skalÅ przekraczajÅcÅ najwiÅksze wielkoÅci, jakie
kiedykolwiek byÅy uzyskane od czasu wojny Åwiatowej.
Istnieje zamiar dalszego zwiÅkszania w przyszÅoÅci wzajemnych dostaw
towaraw.
Ze strony radzieckiej Porozumienie podpisali -- Komisarz Ludowy Handlu
Zagranicznego'ZSRR tow. Mikojan A. oraz Przedstawiciel Hadlowy ZSRR w
Niemczech tow. Babarin J., ze strony niemieckiej -- PeÅnomocnik Nadzwyczajny
RzÅdu Niemieckiego do _spraw gospodarczych pan Ritter i PrzewodniczÅcy
delegacji gospodarczej Niemiec pan Schnurre.
154

19. MEMORANDUM DR. SCHNURRE.MSZ NIEMIEC
Memorandum o niemiecko-radzieckim porozumieniu handlowym zawartym 11
lutego 1940 r.
Tajemnica paÅstwowa
Berlin, 26 lutego 1940 r.
Porozumienie opiera siÅ na wspomnianych we wstÅpie [porozumienia]
listach Ministra spraw zagranicznych Rzeszy i PrzewodniczÅcego Rady
Komisarzy Ludowych Morotowa z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. Porozumienie stanowi
pierwszy waÅny szczebel na drodze do programu gospodarczego nakreÅlonego
przez obie strony i przewidujÅcego udziaÅ innych [paÅstw].
Porozumienie obejmuje okres 27 miesiÅcy, w tym dostawy
radzieckie, jakie majÅbyc wykonane w ciÅgu 18 miesiÅcy, bÅdÅ
zrekompensowane dostawami niemieckimi realizowanymi w
ciÅgu 27 miesiÅcy. Najbardziej skomplikowany punkt kores
pondencji z dnia 28 wrzeÅnia 1939 r., a mianowicie, Åe dostawy
surowcaw radzieckich winny byc kompensowane dostawami
niemieckich towaraw przemysÅowych w ciÅgu dÅuÅszego okresu,
zostaÅ uregulowany zatem zgodnie z naszymi Åyczeniami. Stato
siÅ to moÅliwe jedynie po uporczywej walce. Tylko osobiste
orÅdzie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy do Stalina
doprowadzifo do ostatecznego uregulowania kwestii. Porozu
mienie o 18 i 27 miesiÅcach jest decyzjÅ kompromisowÅ, gdyÅ w
ustalonych okresach, a mianowicie co 6 miesiÅcy, wzajemne
dostawy towaraw powinny^ siÅ bilansowaÅ na zasadzie ÅciÅle
okreÅlonych wspaÅczynnikaw. JeÅeli bilans ten ulega zakÅace
niu, tj. jeÅeli dostawy niemieckie nie nadÅÅajÅ na przykÅad za
wspaÅczynnikiem dostaw radzieckich zanotowanych w Porozu
mieniu, druga strona ma prawo powstrzymaÅ' czasowo swe
dostawy do momentu, aÅ zostanÅ przywracone te dokÅadne
proporcje. Warunek ten jest dos'Å irytujÅcy, lecz nie moÅemy go
wyeliminowaÅ, gdyÅ podczas rozmaw koÅcowych omawiÅ go sam
Stalin.
Dostawy radzieckie.
ZwiÅzek Radziecki zgodnie z Porozumieniem w ,ciÅgu pierwszych 12
miesiÅcy dostarczy mniej wiÅcej surowcaw na sumÅ 500 min marek.
Jako uzupeÅnienie tego w tym samym okresie Sowieci dostarczÅ surowcaw
na konto porozumienia kredytowego z dn. 19 sierpnia 1939 r. w przybliÅeniu
na sumÅ 100 min marek.
NajwaÅniejszymi surowcami sÅ:
1.000.000 ton traw pastewnych i roÅlin strÅczkowych na sumÅ 120 min
marek.
155

900.000 ton ropy naftowej w przybliÅeniu na sumÅ 115 min marek.
100.000 ton baweÅny mniej wiÅcej na sumÅ 90 min marek.
500.000 ton fosforano'w.
100.000 ton rudy chromu.
500.000 ton rudy Åelaza.
300.000 ton zÅomu Åelaznego i Åeliwa.
2.400 kg platyny.
Rudy manganowe, metale, drewno i inne surowce. Do tego trzeba dodaÅ
rawnieÅ eksport radziecki do Protektoratu¹, ktary nie wchodzi do
Porozumienia, na sumÅ 50 min marek, co doprowadzi dostawy ZwiÅzku
Radzieckiego w ciÅgu pierwszego roku Porozumienia do ogo'lnej sumy 650 min
marek.
UzupeÅnieniem tego sÅ inne waÅne korzyÅci. ZwiÅzek Radziecki opierajÅc
siÅ na korespondencji z dn. 28 wrzeÅnia udziela prawa do tranzytu do
Rumunii, Iranu, Afganistanu oraz krajaw Dalekiego Wschodu i z powrotem, co
ma wyjÅtkowÅ wagÅ z powodu zakupu przez Niemcy w MandÅurii soi. Taryfy
przewozu soi KolejÅ TranssyberyjskÅ zmniejszono o 50 %. Taryfy przewozaw
tranzytowych zostanÅ uregulowane za pomocÅ rozliczeÅ
kliringowych² i wyniosÅ w przybliÅeniu 100 min marek.
Po dodaniu niektarych innych partii towaraw (udziaÅy kliringowe podczas
zakupu przez ZwiÅzek Radziecki surowcaw w krajach trzecich) moÅna zaÅoÅyÅ,
Åe w ciÅgu pierwszych 12 miesiÅcy dostawy i ustugi radzieckie obliczane bÅdÅ
na sumÅ mniej wiÅcej 800 miliono'w marek.
3. Na drugi rok prawomocnoÅci porozumienia ustalona
zostaÅa na razie jedynie czÅÅÅ dostaw radzieckich. W ciÅgu
pierwszych szeÅciu miesiÅcy drugiego roku obowiÅzywania
zrozumienia ZwiÅzek Radziecki dostarczy Niemcom surowce -go typu co i w
pierwszym roku na sumÅ 230 milionaw marek. Przypuszcza siÅ, Åe pertraktacje
zostanÅ przedÅuÅone przed upÅywem pierwszego roku prawomocnoÅci porozumienia
i iloÅÅ wymienionych towaraw przewidziana na drugi rok zostanie zwiÅkszona w
porawnaniu do objÅtos'ci dostaw w pierwszym roku waÅnos'ci porozumienia.
4. Dostawy niemieckie obejmujÅ towary przemysÅowe,
technologiÅ przemysÅowÅ i urzÅdzenia [sprzÅt] oraz materiaÅy
wojenne. Dostawy radzieckie pierwszych 12 miesiÅcy mamy
skompensowaÅ w ciÅgu 15 miesiÅcy. Dostawy radzieckie
pierwszych szes'ciu miesiÅcy drugiego roku prawomocnoÅci
porozumienia (miesiÅce 13-18) musimy wyrawnaÅ w ciÅgu 12
miesiÅcy (od 16 do 27 miesiÅca).
5. WÅrad dostaw radzieckich pierwszych 18 miesiÅcy znajduje
siÅ: 11.000 ton miedzi, 3.000 ton niklu, 950 ton cyny, 500 ton
molibdenu, 500 ton wolframu, 40 ton kobaltu. Te dostawy
156

metali potrzebne sÅ do realizacji dostaw do ZwiÅzku Radzieckiego.
PoniewaÅ teraz w Niemczech nie ma tych metali i nie zostanÅ, dostarczone do
czasu, zanim porozumienie stanie siÅ prawomocne, dlatego trzeba
przezwyciÅÅyÅ przeszkodÅ danego okresu przez wykorzystanie dla dostaw
niemieckich do ZwiÅzku Radzieckiego metali z naszych wÅasnych zapasaw i
zastÅpowaÅ je napÅywajÅcymi metalami z dostaw radzieckich. KaÅde inne
porozumienie w rodzaju wstÅpnych dostaw metali, czego ÅÅdaliÅmy na poczÅtku,
nie mogÅo byÅ osiÅgniÅte.
ZwiÅzek Radziecki z kolei wyraziÅ gotowoÅÅ do skupywania metali i
surowco'w w krajach trzecich. O tym, w jakim stopniu dana obietnica moÅe byÅ
zrealizowana, jeÅeli siÅ uwzglÅdni podejmowane przez Anglikaw intensywne
przeciwdziaÅania, trudno jest dziÅ' sÅdziÅ. PoniewaÅ sam Stalin
niejednokrotnie obiecaÅ swÅ szczodrÅ, pomoc w tej kwestii, wiÅc moÅna siÅ
spodziewaÅ, Åe ZwiÅzek Radziecki uczyni wszystko, co od niego zaleÅy.
6. Pertraktacje byÅy ciÅÅkie i dÅugotrwaÅe. ByÅy po temu zaro'wno
przyczyny rzeczowe jak teÅ psychologiczne. ZwiÅzek Radziecki niewÅtpliwie
obiecaÅ o wiele wiÅcej dostaw, niÅ to mogÅo byc speÅnione z wybitnie
gospodarczego punktu widzenia i tych dostaw dla Niemiec musi dokonywaÅ z
czÅs'ciowym uszczerbkiem wÅasnego zaopatrzenia. Z drugiej strony zrozumiaÅe
jest, Åe rzÅd radziecki w postaci kompensaty stara siÅ otrzymaÅ te wyroby,
jakich brakuje w ZwiÅzku Radzieckim. PoniewaÅ ZSRR nie importuje
jakichkolwiek towaraw uÅytku powszechnego, Åyczenia (jego dotyczÅ wyÅÅcznie
towaraw przemysÅowych i materiaÅaw wojennych. W wielu przypadkach sÅabe
punkty ZSRR pokrywajÅ siÅ przy tym ze sÅabymi punktami Niemiec jak na
przykÅad produkcja obrabiarek do wytwarzania pociskaw artyleryjskich.
NieÅatwo jest znalez'Å kompromis miÅdzy interesami obu stron. WaÅne
znaczenie psychologiczne miaÅa wszechobecna nieufnoÅÅ Rosjan, a takÅe obawa
jakiejkolwiek odpowiedzialnoÅci. I Komisarz Ludowy Mikojan w wielu kwestiach
musiaÅ siÅ zwracaÅ do Stalina osobiÅcie, poniewaÅ jego [Mikojana] autorytetu
nie wystarczaÅo.
Nie zwaÅajÅc na wszystkie te zawiÅos'ci w czasie dÅugotrwaÅych
pertraktacji, coraz wyraz'niej siÅ uwidoczniÅa chÅÅ rzÅdu radzieckiego
niesienia pomocy Niemcom oraz niezachwianego pogÅÅbienia politycznego
zrozumienia wzajemnego w rozwiÅzywaniu zagadnieÅ gospodarczych;
Porozumienie znaczy^ dla nas szeroko otwarte drzwi na Wscho'd. Zakup
surowcaw w ZSRR oraz krajach os'ciennych wciÅÅ jeszcze mogÅ byÅ istotnie
zwiÅkszone. Nader waÅne znaczenie ma realizacja zobowiÅzaÅ niemieckich w
ÅÅdanych granicach. Z powodu duÅego zakresu [handlu] wymaga to szczegalnych
wysiÅkaw. JeÅli poczynimy postÅpy w zwiÅkszeniu
157

i rozszerzeniu eksportu na Wschad do potrzebnej objÅtos'ci, to efekt
blokady angielskiej ulegnie istotnemu osÅabieniu dziÅki przyszÅemu napÅywowi
surowcaw [ze Wschodu do Niemiec].
Schnurre

¹OkupowanÅ, przez Niemcy CzechosÅowacjÅ. -- Przyp. J. F.
²Kliring -- system rozliczenia bezgoto'wkowego wzajemnych
zobowiÅzaÅ
pÅatniczych. -- Przyp. J. F.
³Ma siÅ na wzglÅdzie tajnie prowadzone przez ZwiÅzek
Radziecki dla
Niemiec zakupy w krajach, ktare odmawiÅy sprzedaÅy towaraw Niemcom,
albo
przewozy kupionych dla Niemiec towaraw radzieckimi statkami morskimi
zawijajÅcymi do portaw radzieckich i paÅniejszym dostarczeniem towaro'w
do
Niemiec. ZwiÅzek Radziecki w ten sposo'b z jednej strony bez przeszko'd
kupowaÅ dla Niemiec towary w takich krajach jak USA, z drugiej
zaÅ⁷ z
powodzeniem podwaÅaÅ ustalonÅ, przez WielkÅ, BrytaniÅ blokadÅ
antyniemie-
ckÅ, gdyÅ radzieckie statki morskie dostarczaÅy Åadunki do porto'w
radzieckich i
dopiero potem, drogÅ, lÅdowÅ,, przesyÅano je do Niemiec. - Przyp. J. F.

polityka zagraniczna zsrr.
z referatu w. moÅotowa
wygÅoszonego na posiedzeniu
rady najwyÅszej zsrr
29 marca 1940 roku

30 marca 1940 r.
Towarzysze deputowani!
Od ostatniej sesji Rady NajwyÅszej minÅÅo piÅÅ miesiÅcy. W ciÅgu tego
kratkiego okresu zaszÅy wydarzenia, ktare majÅ pierwszorzÅdne znaczenie w
rozwoju stosunkaw miÅdzynarodowych. W zwiÅzku z tym na naszej sesji Rady
NajwyÅszej naleÅy rozwaÅyÅ kwestie dotyczÅce naszej polityki zagranicznej.
Ostatnie wydarzenia w Åyciu miÅdzynarodowym naleÅy rozpatrywaÅ przede
wszystkim w Åwietle wojny rozpoczÅtej w Europie Årodkowej jesieniÅ roku
ubiegÅego... Wiadomo jednak, Åe dÅÅenie Niemiec do pokoju wyraÅone jeszcze w
koricu minionego roku byÅo odrzucone przez rzÅdy Anglii i Francji... Pod
pretekstem wywiÅzania siÅ ze swych zobowiÅzaÅ wobec Polski wypowiedziaÅy
wojnÅ Niemcom. Teraz bardzo wyraÅnie widaÅ, jak dalekie sÅ rzeczywiste cele
rzÅdo'w tych mocarstw od interesaw Polski lub CzechosÅowacji, ktare siÅ
rozpadÅy. WidaÅ to juÅ z tego, Åe rzÅdy Anglii i Francji obraÅy sobie za cel
rozgromienie i podziaÅ Niemiec, mimo Åe wobec
158

mas ludowych cel ten zasÅaniany jest hasÅami obrony krajaw
„demokratycznych" oraz „praw" maÅych narodaw.
PoniewaÅ ZwiÅzek Radziecki nie chciat zostaÅ poplecznikiem Anglii i
Francji w prowadzeniu tej polityki imperialistycznej wymierzonej przeciw
Niemcom, wrogoÅÅ ich pozycji w stosunku do ZwiÅzku Radzieckiego jeszcze siÅ
spotÅgowaÅa, co jawnie Åwiadczy o tym, jak gÅÅbokie ma korzenie klasowe
wroga polityka imperialistaw przeciw paÅstwu socjalistycznemu...
GwaÅtowny zwrot na lepsze w stosunkach miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a
Niemcami znalazÅ swaj wyraz w podpisanym w sierpniu ubiegÅego roku ukÅadzie
o nieagresji. Te nowe, dobre stosunki radziecko-niemieckie przeszÅy
praktycznÅ prabÅ w zwiÅzku z wydarzeniami w byÅej Polsce i w dostatecznym
stopniu wykazaÅy swÅ trwaÅoÅÅ. Rozwaj stosunkaw ekonomicznych przewidziany
jeszcze wtedy, jesieniÅ minionego roku, znalazÅ swaj konkretny wyraz juÅ w
sierpniowej (1939 r.), a potem lutowej (1940 r.) umowie handlowej. Obrat
towaraw miÅdzy Niemcami i ZSRR zaczÅÅ siÅ zwiÅkszaÅ na zasadzie wzajemnej
korzyÅci gospodarczej i istniejÅ podstawy do dalszego jego rozwoju.
Nasze stosunki z FrancjÅ oraz AngliÅ uÅoÅyÅy siÅ nieco inaczej.
PoniewaÅ ZwiÅzek Radziecki nie zechciaÅ byc narzÅdziem w rÅkach
imperialistaw angielsko-francuskich w ich walce o hegemoniÅ ÅwiatowÅ
przeciwko Niemcom, na kaÅdym kroku spotykaliÅmy siÅ z ostrÅ wrogoÅciÅ ich
polityki w^zglÅdem naszego kraju...
Podejmowane byÅy praby usprawiedliwienia tej wrogos'ci tym, Åe nasz
handel z Niemcami pomaga tym ostatnim w wojnie z AngliÅ, i FrancjÅ. Åatwo
moÅna siÅ przekonaÅ, Åe te argumenty nie sÅ warte zÅamanego szelÅga...
Wrogie akty w stosunku do ZwiÅzku Radzieckiego ze strony Anglii i Francji
majÅ swe wy-tfumaczenie nie w handlu ZSRR z Niemcami, lecz w tym, Åe rachuby
angielsko-francuskich kaÅ rzÅdzÅcych wykorzystania naszego kraju do wojny
przeciw Niemcom poniosÅy fiasko i z tego powodu prowadzÅ, one politykÅ
zemsty wzglÅdem ZwiÅzku Radzieckiego... Chodzi jednak o to, Åe prowadzona
przez ZwiÅzek Radziecki polityka neutralnoÅci nie podoba siÅ
angielsko-francuskim/ kotom rzÅdzÅcym. Poza tym majÅ widocznie kÅopoty z
nerwami (Åmiech). PragnÅ narzuciÅ nam innÅ politykÅ -- politykÅ wrogoÅci i
wojny z Niemcami, politykÅ, ktara pozwoliÅaby im uÅyÅ ZSRR do celaw
imperialistycznych...
PrzechodzÅ do sprawy fiÅskiej...
Åatwo jest spostrzec, Åe wojna w Finlandii nie byÅa zwykÅym zderzeniem
z wojskami fiÅskimi. Sprawy byÅy bardziej skomplikowane. NastÅpiÅo tu
zderzenie naszych wojsk nie po prostu z wojskami fiÅskimi, lecz z
poÅÅczonymi siÅami imperialistaw szeregu krajaw -- Anglii, Francji i innych
wÅÅcznie... NaleÅy dodaÅ, Åe we wÅciekÅym wyciu wrogaw ZwiÅzku Radzieckiego
nieustannie garo-
159

waÅy piskliwe gÅosy wszystkich tych sprostytuowanych
„socjalistaw" z II MiÅdzynarodawki (wesoÅe oÅywienie na sali)... --
sÅugusaw kapitaÅu, ktarzy bez reszty zaprzedali siÅ podÅegaczom do wojny...
Pomocy wojskowej Finlandii udzielaÅy rawnieÅ oddane „umiÅowaniu
pokoju" Stany Zjednoczone Ameryki (Ogalny Åmiech)...
Na poczÅtku lutego Finowie praktycznie wysunÅli kwestiÅ zakoÅczenia
wojny w Finlandii. Od rzÅdu szwedzkiego dowiedzieliÅmy siÅ, Åe rzÅd fiÅski
chciaÅby znaÅ nasze warunki, na jakich moÅna zakoÅczyÅ wojnÅ. Zanim
rozstrzygnÅÅ tÅ kwestiÅ, zwraciliÅmy siÅ do RzÅdu Ludowego Finlandii, Åeby
siÅ dowiedzieÅ o jego opinii co do tej kwestii. RzÅd Ludowy wypowiedziaÅ siÅ
za tym, by w celu zapobieÅenia przelewu krwi i uÅatwienia sytuacji narodu
fiÅskiego pajÅÅ na spotkanie propozycji zakoÅczenia wojny. ZgodziliÅmy sie
wtedy na warunki, na jakie przystaÅ wkratce rzÅd Finlandii. Powinienem
dodaÅ, Åe po tygodniu od rozpoczÅcia pertraktacji z Finami rzÅd angielski ze
swej strony rawnieÅ .wyraziÅ Åyczenie ustalenia moÅliwoÅci poÅrednictwa
jakoby w celu zakoÅczenia wojny w Finlandii (Åmiech). Jednak gdy nasz poseÅ
peÅnomocny w Anglii tow. Majski poinformowaÅ Londyn o odpowiednich naszych
propozycjach, przyjÅtych paÅniej przez FinlandiÅ w caÅoÅci, wtedy rzÅd
angielski nie zechciaÅ sprzyjaÅ zakoÅczeniu wojny i przywro'ceniu pokoju
miÅdzy ZSRR i FinlandiÅ. PoroÅu-' mienie miÅdzy ZSRR a FinlandiÅ mimo to
wkratce nastÅpiÅo... W zwiÅzku z tym wyÅoniÅa siÅ kwestia ^rnorozwiÅzania
RzÅdu Ludowego, co teÅ zostaÅo zrealizowane...
Prasa angielsko-francuska prabowaÅa umowÅ radziecko-fiÅskÅ, w tym
rawnieÅ odejÅcie Przesmyku Karelskiego do ZwiÅzku Radzieckiego przedstawiÅ
jako „zniszczenie" niezawisÅoÅci Finlandii. To naturalnie jest bzdura
i bujda na resorach!..
Zatem, wytyczony przez nas cel zostaÅ osiÅgniÅty i moÅemy wyraziÅ
caÅkowite zadowolenie z traktatu z FinlandiÅ (Oklaski)... Zawarcie z
FinlandiÅ traktatu pokojowego wieÅczy realizacjÅ zadania postawionego w roku
ubiegÅym w zakresie zapewnienia bezpieczeÅstwa ZwiÅzkowi Radzieckiemu od
strony Morza BaÅtyckiego. Traktat ten jest niezbÅdnym uzupetnieniem trzech
umaw o pomocy wzajemnej zawartych z EstoniÅ, ÅotwÅ i LitwÅ... Wbrew
zastraszaniu prowadzonemu przez wrogie ZwiÅzkowi Radzieckiemu kota
imperialistyczne niezaleÅnoÅÅ paÅstwowa i samodzielna polityka Estonii,
Åotwy i Litwy na niczym nie ucierpiaÅy, stosunki ekonomiczne zaÅ tych krajaw
ze ZwiÅzkiem Radzieckim zaczÅty wyraz'nie siÅ rozszerzaÅ. Realizacja umaw z
EstoniÅ, ÅotwÅ i LitwÅ przebiega zadowalajÅco i zradza przestanki dalszego
polepszenia stosunkaw miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a tymi paÅstwami.
160

20. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 29 marca 1940 - 4.44 Moskwa, 29 marca 1940 - 12.50
Nr 543 z dn. 28 marca
Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rÅk wÅasnych.
Poufnie. Powinien byÅ odszyfrowany osobiÅcie. ÅciÅle tajne!
Podczas mojej niedawnej wizyty w Rzymie¹, gdzie jak wiecie
wÅrdd innych spraw pracowaÅem nad polepszeniem stosunkaw wÅosko-rosyjskich,
piastowaÅem plan wizyty pana Morotowa w Berlinie. Mimo Åe tÅ mysiÅ, z nikim
siÅ nie dzieli-fem, propaganda angielsko-francuska trafnie odgadÅa moje
zamiary, wspomniaÅa o nich w nadziei, Åe przeszkodzi naszemu planowi, a tym
samym dalszemu zacieÅnianiu naszych stosunkaw z RosjÅ. Bez wiÅkszego wysiÅku
magÅbym obaliÅ doniesienie angielsko-francuskie, lecz tego nie uczyniÅem z
szacunku do Morotowa. Wtedy ze swej strony prasa rosyjska opublikowaÅa
dementi.
Z myÅlÅ o wizycie MoÅotowa do Berlina jednak siÅ nie rozstaÅem.
Odwrotnie, chciaÅem doprowadziÅ jÅ juÅ w najbliÅszej przyszÅos'ci do skutku.
Bez sÅaw jest zrozumiaÅe, Åe zaproszenie nie ogranicza siÅ tylko do
MoÅotowa. JeÅli sam Stalin przyjedzie do Berlina, jeszcze lepiej posÅuÅy to
naszym celom oraz naszym rzeczywiÅcie bliskim stosunkom z RosjÅ. Fiihrer
miÅdzy innymi nie tylko z radoÅciÅ powita Stalina w Berlinie, ale teÅ siÅ
postara, Åeby zgotowano mu [Stalinowi] godne przyjÅcie odpowiednie do jego
stanowiska i znaczenia, [Hitler] spotka go ze wszystkimi honorami, jakich
wymaga dana okazja. Jak wiecie, ustnie zapraszaÅem MoÅotowa i Stalina
jeszcze w Moskwie, obaj w zasadzie przyjÅli zaproszenie. W jakiej postaci
naleÅy teraz powtarzyÅ te zaproszenia i uzyskaÅ okreÅlonÅ zgodÅ oraz ich
realizacjÅ - zadecydujecie o tym lepiej ode mnie. Podczas rozmowy zaprosicie
pana MoÅotowa w sposab jasno okreÅlony, natomiast pana Stalina musicie
zaprosiÅ w imieniu Fiihrera w sposab mniej wyraÅny. Naturalnie musimy
uniknÅÅ wyraÅnej odmowy Stalina.
Przed rozpoczÅciem jakichkolwiek dziaÅaÅ proszÅ niezwÅocznie
zadepeszowaÅ mi o Waszym zdaniu co do formalnoÅci, jakie zamierzacie
stosowaÅ, i widokach na sukces.
Ribbentrop
¹10--11 marca 1940 r. --Przyp. red. wyd. niem.
161

21. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 30 marca 1940 - 22.40 Otrzymany 31 marca 1940 - 8.15
Bardzo pilne!
Nr 599 z dn. 30 marca.
Na Wasz telegram nr 543 z dn. 28 marca. Panu Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych! Scis'le tajne!
I. Osobis'cie jestem niezachwianie przekonany, jak juÅ ' donosiÅem z
okazji mej interpelacji w telegramie nr 554 * z dn. 17 paz'dziernika, Åe
MoÅDtow, Åwiadomy swego obowiÅzku, odwiedzi Berlin, gdy tylko dla rzÅdu
radzieckiego nastÅpi odpowiednia chwila i sprzyjajÅce okolicznoÅci. Po
uwaÅnym przestudiowaniu wszystkich znanych mi czynnikaw nie mogÅ ukrywaÅ
tego, Åe szansa przyjÅcia zaproszenia jest obecnie znikoma. Swoje zdanie
opieram na nastÅpujÅcych racjach:
Wszystkie nasze obserwacje oraz przemawienie MoÅotowa
w dniu 29 marca sÅ potwierdzeniem tego, Åe rzÅd radziecki
peÅen jest zdecydowania do zachowania w tej wojnie neutral
noÅci oraz unikania w miarÅ moÅnos'ci wszystkiego, co moÅe go
wciÅgnÅÅ do konfliktu z mocarstwami zachodnimi. Jest to
niewÅtpliwie jedna z przyczyn tego, Åe rzÅd radziecki nagle
zaprzestaÅ wojny przeciw Finlandii i rozwiÅzaÅ RzÅd Ludowy.
RzÅd radziecki, majÅcy taki poglÅd na sprawy, obawia siÅ
prawdopodobnie, Åe manifestowanie stosunkaw ÅÅczÅcych
ZwiÅzek Radziecki z Niemcami, takie jak wizyta MoÅotowa lub
samego Stalina zÅoÅona w Berlinie moÅe w dobie obecnej byÅ
czynnikiem ryzyka zerwania stosunkaw dyplomatycznych lub
nawet rozpoczÅcia dziaÅaÅ wojennych z mocarstwami zachod
nimi.

O podobnej sytuacji s'wiadczy wspomniane^ przez Was
sprostowanie TASS, kto're z zadziwiajÅcÅ szczeroÅciÅ i okru
cieÅstwem zdementowaÅo pogÅoski o przypuszczalnej zbliÅajÅcej
siÅ podraÅy MoÅotowa.
Znany jest fakt, Åe MoÅotow, ktary nigdy nie byÅ za
granicÅ, ma wielkie trudnos'ci, gdy siÅ znajdzie wÅrad obcokra
jowcaw. W tym samym, jeÅeli nawet nie wiÅkszym stopniu,
dotyczy to rawnieÅ Stalina. Dlatego tylko nader sprzyjajÅce
okolicznoÅci lub niezwykle wielki dla Sowietaw poÅytek mogÅ
nakÅoniÅ MoÅotowa lub Stalina do takiej podraÅy, nie zwaÅajÅc
na niechÅÅ i „ostroÅnoÅÅ". Poza tym MoÅotow, ktary nigdy nie
leci samolotem, bÅdzie potrzebowaÅ co najmniej tygodnia, a tu
162

rzeczywiÅcie [na ten okres] nie ma Åadnego odpowiedniego zastÅpcy.
II. Zatem szansÅ sukcesu wydajÅ siÅ znikome, jednak uczyniÅ wszystko co
w mej mocy, by sprabowaÅ realizacji planu na wypadek, jeÅeli ruszy z
miejsca. Dogodny punkt startu dla rozmowy nieoficjalnej na ten temat moÅe
byÅ znaleziony z wielkim trudem. . Przebieg rozmowy pokaÅe, czy potrafiÅ
poruszyÅ ten temat i go rozwiÅzaÅ. Co siÅ tyczy zaproszenia Stalina, wiÅc
poczÅtkowo moÅe byÅ rozpatrzona moÅliwoÅÅ spotkania w mieÅcie granicznym.
Schulenburg
¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
22. KANCELARIA MINISTRA DO SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 3 kwietnia 1940 - 13.32 Moskwa, 3 kwietnia 1940 - 17.50
Nr 570 z dn. 3 kwietnia
Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rÅk wÅasnych.
RozszyfrowaÅ osobiÅcie. Poufnie. ÅciÅle tajne.
Panu ambasadorowi osobiÅcie.
Na Wasz telegram nr 599 z dn. 30 marca
Minister spraw zagranicznych Rzeszy wydaÅ rozporzÅdzenie tymczasem nie
wykazywaÅ dalszej inicjatywy.
Schmidt 163

23. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 7 kwietnia 1940 r. Moskwa, 9 kwietnia 1940 r.
Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa
Do tej instrukcji zaÅÅczone sÅ dwie kopie memorandum¹, ktdre
zostanie wrÅczone przez naszych ambasadoraw w Oslo i Kopenhadze 9 kwietnia o
godz. 5 min. 20 rano niemieckiego czasu letniego zainteresowanym rzÅdom.
Dopo'ty, dopaki nie zostanÅ poczynione kroki, o ktarych niÅej podane sÅ Wam
instrukcje, w stosunku do memorandum oraz tych instrukcji musi byc zachowana
ÅcisÅa tajemnica, toteÅ inni pracownicy ambasady nie powinni o tym wiedzieÅ.
9 kwietnia o godzinie 7 rano niemieckiego czasu letniego nakazuje siÅ
Wam poprosiÅ o spotkanie z panem Mototowem i wrÅczyÅ mu kopiÅ memorandum.
ProszÅ uprzejmie przekazaÅ ustnie, Åe otrzymaliÅmy absolutnie prawdziwe
komunikaty o nieuniknionos'ci uderzenia angielsko-francuskich sit zbrojnych
na wybrzeÅu Danii i Norwegii, dlatego musieliÅmy dziaÅaÅ bezzwÅocznie. Jak
podkreÅla memorandum, to kwestia przedsiÅwziÅcia Årodkaw bezpieczeÅstwa.
Nasza akcja w Åadnym wypadku nie tknie terytorium Szwecji i Finlandii.
RzÅd Rzeszy jest zdania, Åe dziaÅamy rawnieÅ w interesie ZwiÅzku
Radzieckiego, poniewaÅ realizacja planu angielsko-francuskiego, o ktarym
dowiedzielis'my siÅ, spowodowaÅaby to, Åe Skandynawia zostaÅaby arenÅ wojny,
co z kolei doprowadziÅoby prawdopodobnie do poruszenia kwestii fiÅskiej.
ProszÅ o niezwÅoczne doniesienie telegraficzne, jak zostaÅ przyjÅty
Wasz komunikat.
Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. ]. F.
164

24. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Bardzo pilne!
Nr 653 z dn. 9 kwietnia
Tajne!
Na Wasz telegram z dn. 7 kwietnia (dostarczony przez radcÅ
misji dyplomatycznej von Sauckena) oraz jako uzupeÅnienie
mego telegramu nr 648 z dn. 9 kwietnia¹
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych!
Instrukcja w stosunku do MoÅotowa zostaÅa wykonana dzisiaj o godz. 10
min. 30 czasu europejskiego. MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd radziecki rozumie,
iÅ Niemcy byÅy zmuszone zastosowaÅ takie Årodki. Anglicy zaszli niewÅtpliwie
zbyt daleko. Absolutnie siÅ nie liczÅ z prawami krajaw neutralnych. Na
zakoÅczenie MoÅotow powiedziaÅ dosÅownie co nastÅpuje: „Åyczymy
Niemcom caÅkowitego zwyciÅstwa w ich przedsiÅwziÅciach obronnych".
Schulenburg
25. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Memorandum
Moskwa, 11 kwietnia 1940 r.
Przez pewien czas zauwaÅaliÅmy wyraÅnie negatywnÅ zmianÅ w stosunku do
nas ze strony rzÅdu radzieckiego. NapotkaliÅmy niespodziewanie na trudnoÅci,
ktdre w wielu wypadkach byÅy caÅkowicie nieuzasadnione we wszystkich
dziedzinach. Nawet w drobnostkach takich jak wizy [Sowieci] zaczÅli stwarzaÅ
przeszkody. Nie moÅna byÅo dopiÅÅ zwolnienia etnicznych Niemcaw
internowanych przez Polakow, mimo Åe obiecaÅa to umowa. Niespodziewanie siÅ
zakoÅczyÅa deportacja obywateli niemieckich, skazanych na dÅugie lata i
odbywajÅcych kary w wiÅzieniach radzieckich. RzÅd radziecki nagle cofnÅÅ
dane przez siebie obietnice dotyczÅce „bazy paÅnocnej"²,
ktarÅ zainteresowana jest nasza marynarka wojenna itd. Przeszkody te
czynione we wszystkich sferach osiÅgnÅÅy swaj szczyt podczas tymczasowego
zaprzestania dostaw dla nas ropy
165

naftowej i zboÅa. Dn. 5 bieÅÅcego miesiÅca odbyta siÅ dÅugotrwaÅa
rozmowa z panem Mikojanem, w czasie ktarej pozycja Komisarza Ludowego byÅa
skrajnie nieprzychylna. MusiaÅem doÅoÅyÅ bardzo duÅo wysiÅkaw, Åeby uzyskaÅ
od niego chociaÅ niekto're ustÅpstwa.
Daremnie pytaliÅmy siebie o moÅliwÅ przyczynÅ niespodziewanej zmiany
pozycji wÅadz radzieckich. Ostatecznie wszak nic siÅ „nie staÅo"!
PodejrzewaÅem, Åe haÅas wszczÅty przez naszych nieprzyjaciaÅ oraz ich ostre
ataki na osoby zajmujÅce bezstronnÅ pozycjÅ, szczegalnie na ZwiÅzek
Radziecki, oraz na neutralnoÅÅ w ogdle zaowocowaÅy, poniewaÅ rzÅd radziecki
obawia siÅ wciÅgniÅcia przez EntentÅ, do wielkiej wojny (do kto'rej nie jest
przygotowany) i z tego powodu chce uniknÅÅ wszystkiego, co moÅe posÅuÅyÅ za
powo'd dla Anglikaw i Francuzaw do oskarÅenia ZSRR o postÅpowanie niezgodne
z neutralnoÅciÅ lub gorÅce popieranie Niemiec. WydawaÅo mi siÅ, Åe
niespodziewane zakoÅczenie wojny fiÅskiej nastÅpiÅo wÅas'nie z tych
wzglÅdo'w. Naturalnie tych podejrzeÅ nie moÅna udowodniÅ. Sytuacja jednak
staÅa siÅ tak nieznoÅna, Åe postanowiÅem zwraciÅ siÅ do pana MoÅotowa, Åeby
omawiÅ z nim te kwestie i po tym zawiadomiÅ [niemieckie] Ministerstwo Spraw
Zagranicznych. W tym celu dnia 8 bieÅÅcego miesiÅca, tj. przed wydarzeniami
skandynawskimi poprosiÅem o pozwolenie zobaczyÅ siÅ z MoÅoto-wem. Faktycznie
wizyta u pana MoÅotowa nie nastÅpiÅa do dnia 9 w godzinach porannych, tzn.
miaÅa ona miejsce juÅ po naszych operacjach skandynawskich. Podczas tej
rozmowy staÅo siÅ zrozumiaÅe, Åe rzÅd radziecki znaw dokonaÅ caÅkowitego
zwrotu w tyÅ. Niespodziewane zatrzymanie dostaw ropy naftowej i zbaÅ zostaÅo
nazwane „nadgorliwoÅciÅ podlegÅych instancji", kto'ra bÅdzie
niezwÅocznie odwoÅana. (Pan Mikojan jest zastÅpcÅ PrzewodniczÅcego Rady
Komisarzy Ludowych, tzn. po panu MoÅotowie jest najwyÅszym oficjalnym
urzÅdnikiem radzieckim!) Pan MoÅotow przeÅcigaÅ siÅ w uprzejmoÅciach, z
gotowos'ciÅ wysÅuchaÅ wszystkie nasze skargi i obiecaÅ naprawiÅ sytuacjÅ. Z
wÅasnej inicjatywy poruszyÅ szereg interesujÅcych nas kwestii i os'wiadczyÅ
o ich pozytywnym [dla nas] rozwiÅzaniu. MuszÅ siÅ przyznaÅ, Åe bytem
zdumiony takÅ zmianÅ.
Z mego punktu widzenia istnieje tylko jedna przyczyna takiego toku
wydarzeÅ: nasze operacje skandynawskie powinny byÅy przynieÅÅ rzÅdowi
radzieckiemu znacznÅ ulgÅ - zdjÅÅ z jego bark brzemiÅ niepokoju. To, na czym
polegaÅy ich obawy nie sposab jest dokÅadnie ustaliÅ. Podejrzewam, Åe RzÅd
Radziecki zawsze jest niezwykle dobrze poinformowany. JeÅeli Anglicy i
Francuzi zamierzali zagarnÅÅ NorwegiÅ oraz SzwecjÅ, wiÅc z caÅÅ pewnoÅciÅ
moÅna zaÅoÅyÅ, Åe rzÅd radziecki wiedziaÅ o tych planach i prawdopodobnie
byÅ nimi wystraszony. RzÅdowi Radzieckiemu zwidywaÅo siÅ zjawienie Anglikaw
i
166

Francuzaw na wybrzeÅu Morza BaÅtyckiego, przypuszczaÅ, Åe znowu
zostanie otwarta kwestia fiÅska, jak oÅwiadczaÅ lord Halifax; najwiÅksze
wreszcie obawy budziÅo niebezpieczeÅstwo wciÅgniÅcia do wojny z dwoma
wielkimi mocarstwami. Obawy te prawdopodobnie zmniejszyliÅmy. Jedynie tym
moÅna wytÅumaczyÅ caÅkowitÅ zmianÅ pozycji pana MoÅotowa. DuÅy i rzucajÅcy
siÅ w oczy dzisiejszy artykuÅ w dzienniku „Izwiesti-ja" o naszej
kampanii skandynawskiej (przekazany juÅ Warn telegraficznie) robi wraÅenie
gÅÅbokiego westchnienia ulgi. BÅdÅ co bÅdÅ w danej chwili ostatecznie tutaj
znaw jest „wszystko w porzÅdku" i nasze sprawy majÅ naleÅyty przebieg.
Schulenburg
¹ Ma siÅ na wzglÅdzie port w MurmaÅsku. -- Przyp. J. F.
26. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Instrukcja
Berlin, 7 maja 1940 r. Moskwa, 10 maja 1940 r.
Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa
Otrzymacie dwa egzemplarze memorandum¹, kto're bÅdzie
wrÅczone przez nasze misje dyplomatyczne w Hadze, Brukseli i Luksemburgu
rzÅdom tych krajaw w dniu i o godzinie wskazanych ustnie przez
kuriera². Dopaty, dopaki nie zostanie wykonane to, o czym jest
mowa niÅej, memorandum oraz te instrukcje muszÅ byÅ zachowane w tajemnicy.
Nie naleÅy wspominaÅ o nich nikomu nawet z pracowniko'w ambasady.
ProszÅ po otrzymaniu tych instrukcji o postawienie na zaÅÅczonych
egzemplarzach memorandum - na ostatniej stronie pod tekstem - daty,
najlepiej na maszynie lub atramentem, poprzedzajÅcej dzieÅ, w ktarym
wrÅczycie te memoranda rzÅdowi radzieckiemu.
OkoÅo godziny 7 rano niemieckiego czasu letniego w dniu wskazanym przez
kuriera, popros'cie proszÅ o spotkanie z MoÅotowem, a potem, rano, o
najbardziej dogodnej dla niego wczesnej porze wrÅczcie mu egzemplarz
memorandum. ProszÅ powiedzieÅ panu MoÅotowowi, Åe RzÅd Rzeszy na skutek
167

naszych przyjacielskich stosunko'w pragnie zawiadomiÅ rzÅd radziecki o
tych operacjach na Zachodzie, do ktarych Niemcy byÅy zmuszone w wyniku
posuwania siÅ angielsko-francuskiego przez BelgiÅ i HolandiÅ do regionu
Ruhry.
Co do reszty, proszÅ zastosowaÅ wyjas'nienia i dowody, jakie
znajdziecie w teks'cie memorandum.
ProszÅ niezwÅocznie zadepeszowaÅ o reakcji na WaszÅ misjÅ.
Ribbentrop

¹Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
²MiÅdzy 2 i 3 wierszem notatka rÅczna oÅawkiem, zrobiona
przez hrabiego
von Schulenburga: ,10.5.40, godz 5 min. 45 niemieckiego czasu
letniego". -
Przyp. red. wyd. niem.
27. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 10 maja 1949 - 18.00
Bardzo pilne!
Nr 874 z dn. 10 maja
Na WaszÅ instrukcjÅ z dn. 7 maja
Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Przepis odnos'nie MoÅotowa zostaÅ wykonany. ZÅoÅyÅem mu wizytÅ. MoÅotow
naleÅycie oceniÅ doniesienie i powiedziaÅ, Åe rozumie, iÅ Niemcy musiaÅy siÅ
broniÅ od napas'ci angielsko-francuskiej. Nie wÅtpi w nasz sukces.
Schulenburg
168

Fotokopia dokumentu nr 27
169

28. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 29 maja 1940 - 19.10 Otrzymany 29 maja 1940 - 22.10
Nr 1006 z dn. 29 maja
Pilne!
Na telegram nr 877 z dn. 28 maja¹
Doniesienie o zgodzie rzÅdu radzieckiego na wysÅanie (w charakterze
ambasadora brytyjskiego w Moskwie) Crippsa wydaje mi siÅ prawdopodobne,
poniewaÅ rzÅd radziecki zawsze . zajmowaÅ takie stanowisko, Åe ciekawi go
to, co zamierza zakomunikowaÅ mu rzÅd brytyjski, porozumienie gospodarcze
zas' z AngliÅ nie jest sprzeczne z neutralnÅ pozycjÅ ZwiÅzku Radzieckiego.
Poza tym ZSRR jest zainteresowany otrzymaÅ kauczuk i cynÅ z Anglii w zamian
za budulec.
Nie ma przyczyn doobaw z powodu misji Crippsa, poniewaÅ nie ma powodaw
wÅtpiÅ w lojalnoÅÅ wobec nas ZwiÅzku Radzieckiego, poniewaÅ niezmienny
stosunek rzÅdu radzieckiego do Anglii wyklucza wyrzÅdzenie szkody Niemcom
lub ich interesom Åyciowym. Nie istniejÅ Åadne dowody popierajÅce
podejrzenia Åe ostatnie sukcesy niemieckie wzbudziÅy niepokaj rzÅdu
radzieckiego lub strach wobec Niemiec. Wszystkie twierdzenia prasy
zagranicznej, w szczegalnoÅci wrogiej, stanowiÅ jedynie rozpaczliwe praby
zasiania nieufnoÅci miÅdzy Niemcami a ZwiÅzkiem Radzieckim, podjÅcia za
wszelkÅ cenÅ natarcia dyplomatycznego na Niemcy wskutek wÅtpliwej sytuacji
sprzymierzeÅcaw² i wyzyskania tego jako Årodka propagandy wÅrad
spoÅecznoÅci swych krajaw.
Obranie Crippsa jako peÅnomocnego przedstawiciela brytyjskiego na
skutek zajmowanej przez MoskwÅ pozycji wydaje siÅ nieudane, poniewaÅ rzÅd
radziecki preferuje prowadzenie rozmaw w waÅnych sprawach z wybitniejszymi
przedstawicielami rzÅdaw zagranicznych.
StÅd wynika, Åe podro'Å Rittera³ i (...)⁴ w danej
chwili nie powinna zakrawaÅ na wspaÅzawodnictwo z Crippsem. Zamiar podro'Åy
ro'wnieÅ powinien byÅ zanalizowany z tego punktu widzenia, czy bÅdziemy
(...)⁵ cokolwiek nowego dla zaproponowania rzÅdowi radzieckiemu.
Schulenburg
¹Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
²Ma siÅ na wzglÅdzie AngliÅ i FrancjÅ. - Przyp. J. F.
170'

³ Dr Ritter -- ambasador do zleceÅ specjalnych przy
Ministerstwie Spraw Zagranicznych Niemiec. -- Przyp. red. wyd. niem.
^Å Opuszczenie w tekÅcie. -- Przyp. red. wyd. niem.
⁵ Opuszczenie w tekÅcie. -- Przyp. red. wyd. niem.
Prawdopodobnie „mieÅ". -- Przyp. J. F.
29. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 4 czerwca 1940 - 12.25 Otrzymany 4 czerwca 1940 - 5.15
Pilne!
Nr 1063 z dn. 3 czerwca
Moiotow zakomunikowaÅ mi dzisiaj, Åe mniej wiÅcej 25 maja
w zwiÅzku z nieuniknionym prawdopodobnie przystÅpieniem
WÅoch do wojny, ambasador [niemiecki] Mackensen os'wiadczyÅ
radzieckiemu charge d'affaires^Å w Rzymie, Åe wszystkie
kwestie baÅkaÅskie bÅdÅ rozstrzygniÅte bez wojny, tzn. poprzez
wzajemnÅ wspaÅpracÅ miÅdzy Niemcami, ZwiÅzkiem Radzie
ckim i WÅochami. -
MoÅotow prosiÅ o informacjÅ dotyczÅcÅ tego, czy oÅwiadczenie Mackensena
wyraÅa poglÅdy rzÅdu Rzeszy i rzÅdu wÅoskiego.
ProszÅ o instrukcje telegraficznie.
Schulenburg ¹ J. Helfand. - Przyp. red. wyd. niem.
30. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 czerwca 1940 - 15.55 Otrzymany 6 czerwca 1940 - 18.30
Pilne!
Nr 1079 z dn. 6 czerwca
Na telegram nr 938 z dn. 5 czerwca¹
171

W rozmowie dn. 3 czerwca MoÅotow prosiÅ wyÅÅcznie o informacjÅ, nie
wyraziÅ chÅci otrzymania zapewnienia rzÅdu niemieckiego czy wÅoskiego
odnoÅnie jakiegokolwiek punktu. Z drugiej strony, wyraz'nie daÅ do
zrozumienia? Åe rzÅd radziecki byÅby bardzo zadowolony, gdyby os'wiadczenie
pana von Mackensena wyraÅaÅo nie tylkp jego osobiste zdanie, ale faktyczny
punkt widzenia rzÅdaw niemieckiego i wÅoskiego. Kwestii, jak na BaÅkanach w
praktyce byÅaby uskuteczniona moÅliwa wspaÅpraca trajki [ZSRR, Niemiec,
WÅoch], Mototow nie poruszyÅ.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
31. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 11 czerwca 1940 r.
WysÅannik litewski [pan Skirpa] dzisiaj mnie odwiedziÅ, Åeby donieÅÅ o
dalszym toku pertraktacji ze ZwiÅzkiem Radzieckim. RzÅd Litwy po tym, gdy
ZwiÅzek Radziecki poruszyÅ kwestiÅ bezpieczeÅstwa garnizonaw radzieckich w
Litwie i odrzuciÅ propozycjÅ utworzenia mieszanej komisji do zbadania
incydentaw, z wÅasnej inicjatywy powziÅÅ szereg powaÅnych s'rodkaw, ktare
jak przypuszczaÅ zadowolÅ ZwiÅzek Radziecki. Prawdopodobnie moÅna siÅ
zgodzie z tym, Åe dotychczas zbyt maÅo uwagi poÅwiÅcano stosunkom miÅdzy
garnizonami radzieckimi a ludnoÅciÅ Litwy. Teraz powziÅto natomiast s'rodki
ograniczenia i kontroli, dokonano duÅo aresztowaÅ oraz rewizji itd. Wiadomo
byÅo, Åe na propozycjÅ litewskÅ wysÅania do Moskwy Ministra spraw
zagranicznych odpowiedz' nie nadeszÅa. Tym dziwniejsze byÅo, Åe do Moskwy
wezwano nie Ministra spraw zagranicznych, lecz PrzewodniczÅcego Rady
Ministraw Merky-sa.
7 lipca odbyÅa siÅ u Merkysa pierwsza jego rozmowa z MoÅotowem. Ten
ostatni czyniÅ ostre wymawki w zwiÅzku z problemem bezpieczeÅstwa garnizonaw
radzieckich, szczego'-Åowo opisaÅ wielkÅ liczbÅ incydentaw. MoÅotow
uporczywie staraÅ siÅ miÅdzy innymi udowodniÅ, Åe czerwonoarmista Butajew,
ktary zgodnie z oÅwiadczeniem litewskim popeÅniÅ
172 .

samobajstwo, zostaÅ zabity przez Litwinaw. On [MoÅotow] wyraziÅ
niedwuznacznie swe niezadowolenie i podkreÅliÅ, Åe Ministerstwo Spraw
WewnÅtrznych Litwy nie moÅe podoÅaÅ swym zadaniom.
Podczas nastÅpnej rozmowy, ktara siÅ odbyÅa 9 czerwca, MoÅotow poruszyÅ
kwestie polityki zagranicznej, co wzmogÅo obawy strony litewskiej o przebieg
pertraktacji. MoÅotow twierdziÅ, Åe miÅdzy trzema paÅstwami baÅtyckimi
istnieje sojusz wojenny i powoÅywaÅ siÅ w charakterze dowodu na czÅste
spotkania naczelnikaw sztabaw trzech krajaw oraz inne czÅste narady
oficjalnych osobistoÅci republik baÅtyckich. Merkys odpowiedziaÅ, Åe nie
istnieje ani tajne, ani otwarte porozumienie sprzeczne z duchem i literÅ
porozumienia z dn. 10 paÅdziernika 1939 r.¹ PaÅstwa baÅtyckie
ÅÅczy dawne porozumienie polityczne, nie zaÅ sojusz wojenny. NastÅpnie
Merkys wyraziÅ Åyczenie zaproszenia do udziaÅu w pertraktacjach ministra
spraw zagranicznych². Ten ostatni przybyÅ do Moskwy wczoraj we
dnie. Pan Skirpa nie otrzymaÅ jeszcze jakichkolwiek nowych wiadomoÅci. Z
punktu widzenia protokoÅu wszystko siÅ odbywa w bardzo grzecznej formie.
RzÅd Litwy wciÅÅ jeszcze nie wie, jakie mogÅ byÅ zamiary ZwiÅzku
Radzieckiego. W celu zapewnienia bezpieczeÅstwa garnizonaw radzieckich rzÅd
litewski gotaw jest uczyniÅ wiÅcej niÅ czyniÅ dotychczas. JeÅeli zaÅ ZwiÅzek
Radziecki postawi teraz wiÅksze wymagania polityczne lub wojskowe, rz;Åd
litewski nie weÅmie na siebie odpowiedzialnoÅci w kwestii przyjÅcia takich
ÅÅdaÅ. Temat stosunkaw litewsko-niemieclcich na razie nie byÅ poruszany
podczas pertraktacji w sprawie polityki zagranicznej. Nie ulega wÅtpliwoÅci,
Åe trzeba siÅ spodziewaÅ poruszenia przez ZwiÅzek Radziecki rawnieÅ tej
kwestii. DodaÅem tu, Åe w stosunkach miÅdzy Niemcami a LitwÅ nie ma nic
takiego, o czym by nie wiedziaÅ ZwiÅzek Radziecki lub nie naleÅaÅo mu
wiedzieÅ.
Pan Skirpa spytaÅ, czy naszemu ambasadorowi w Moskwie nie zlecilis'my
zgromadzenia informacji [o zamiarach radzieckich]. OdpowiedziaÅem przeczÅco
i unikaÅem dalszego omawiania kwestii. ZaznaczyÅem, Åe nasz ambasador
bezwarunkowo doniesie, jeÅeli cokolwiek siÅ dowie.
Woermann³

¹Ma siÅ, na wzglÅdzie ukÅad o pomocy wzajemnej miÅdzy ZSRR
a Litwa,--
Przyp. J. F.
²Ma siÅ na myÅli ministra spraw zagranicznych Litwy J.
Urbszysa. -- Przyp.
red. y/yd. niem.
³Pomocnik sekretarza stanu MSZ Niemiec. -- Przyp. J. F.
173

32. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
PociÅg specjalny Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Nr 1007 z dn. 16
czerwca 1940 r. Na telegram nr 1063 i nr 1094¹
Na interpelacjÅ pana MoÅotowa proszÅ odpowiedzieÅ ustnie co nastÅpuje:
Zgodnie z odpowiedziÅ Mackensena na interpelcjÅ, nie
skÅadaÅ on tak okreÅlonego os'wiadczenia, jak o tym doniasÅ
rzÅdowi radzieckiemu radziecki charge' d'affaires w Rzymie.
Podczas rozmowy z charge d'affaires rzeczywis'cie oÅwiadczyÅ, '
Åe jego zdaniem Niemcy oraz WÅochy uwaÅajÅ, iÅ na BaÅkanach
powinien byÅ' spokaj, uregulowanie zaÅ nie rozstrzygniÅtych
kwestii baÅkaÅskich moÅe siÅ odbyÅ w sposab bardziej prosty i
bez zastosowania przemocy po wojnie.
RzÅd Rzeszy jest zadowolony z tego, Åe wojna nie roz
przestrzeniÅa siÅ na BaÅkany. W zasadzie Niemcy nie sÅ zainte
resowane tymi krajami pod wzglÅdem terytorialnym, lecz tylko
pod wzglÅdem gospodarczym. NaszÅ pozycjÅ w stosunku do
ZwiÅzku Radzieckiego w tej kwestii okreÅla ostatecznie i
nieodwracalnie wyraÅne porozumienie moskiewskie.
Stanowisko WÅoch wzglÅdem BaÅkanaw wyraÅnie i niedwu
znacznie wyÅuszczyÅ Mussolini w swym przemo'wieniu z dn. 10
czerwca w tym sensie, Åe WÅochy nie majÅ zamiaru wplÅtania
BaÅkanaw w wojnÅ.
Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
33. MSZ NIEMIEC DO RIBBENTROPA
Dalekopis
Berlin, 17 czcerwca 1940 r.
Do Kancelarii MSZ, przekazaÅ telegraficznie do Baumschule¹Na telegram nr 57 z dn. 16 czerwca z Baumschule²
174

I. WspaÅpraca krajaw nadbaÅtyckich - Estonii, Åotwy i Litwy
- jest oparta na ukÅadzie o wzajemnym zrozumieniu i wspaÅpra
cy zawartym przez te paÅstwa 12 wrzeÅnia 1934 r. na okres
dziesiÅciu lat³. Pro'cz tego Åotwa i Estonia 1 listopada
1923 r.
podpisaÅy pakt o wzajemnej obronie. W praktyce wspaÅpraca
polityczna polega na odbywajÅcych siÅ raz na paÅ roku spotka
niach ministro'w spraw zagranicznych oraz wspalnych konfe
rencjach prasowych; rawnoczeÅnie wewnÅtrz Ententy BaÅty
ckiej jest pod dostatkiem nieporozumieÅ i rywalizacji. Åotwa i
Estonia wskazywaÅy niedwuznacznie, Åe nie sÅ zainteresowane
problemami Memla i Wilna, ktare byÅy waÅne dla Litwy.
Obecne twierdzenia Rosjan, Åe Litwa doÅÅczyÅa siÅ do estori-
sko-Åbtewskiego paktu wojennego, sÅ - zgodnie z posiadanÅ tu
informacjÅ - nieuzasadnione. Z powodu stosunkowo podobnej
struktury gospodarczej tych paÅstw [nadbaÅtyckich] wspaÅpraca
ekonomiczna miÅdzy nimi nie osiÅgnÅÅa wyraÅnego postÅpu
mimo licznych prab podejmowanych w ostatnich latach. Od
chwili zawarcia we wrzes'niu - paz'dzierniku 1939 r. paktaw
radzieckich o pomocy wzajemnej z paÅstwami nadbaÅtyckimi
miÅdzy krajami nadbaÅtyckimi nie zrodziÅa siÅ - w sensie
antysowietyzmu - ÅciÅlejsza wspaÅpraca. Z powodu okupacji
przez wojska radzieckie ich ^paÅstw wszystkie trzy rzÅdy zdajÅ
sobie sprawÅ z niebezpieczeÅstwa takiej polityki.
II. Z tego teÅ powodu nie moÅe byÅ nawet mowy - majÅc na
wzglÅdzie ostatnie miesiÅce - o zaleÅnos'ci polityki zagranicz
nej paÅstw nadbaÅtyckich od Niemiec. PaÅstwo litewskie, o
czym moÅna byc przekonanym, do ostatnich dni nie byÅo
ostatecznie pewne, czy zupeÅnie nie jesteÅmy zainteresowani
LitwÅ pod wzglÅdem politycznym czy nie. W wielu kotach jak
na przykÅad w obecnos'ci wysÅannika litewskiego tutaj tliÅa siÅ
prawdopodobnie jakaÅ nadzieja" na to, Åe Niemcy na wypadek
dalszych roszczeri Rosjan wstawiÅ siÅ za LitwÅ w Moskwie,
mimo Åe z naszej, strony ani razu nie daliÅmy powodu do
podobnych przypuszczeÅ.
Z drugiej strony nasze stosunki gospodarcze z krajami nadbaÅtyckimi od
chwili rozpoczÅcia wojny zacieÅniÅy siÅ. Co siÅ tyczy wagi paÅstw
nadbaÅtyckich dla ekonomiki wojennej Rzeszy Niemieckiej patrzcie zaÅÅczone
memorandum radcy Schnurre⁴.
Grundherr⁵

¹Baumschule -- skodyfikowana nazwa specjalnego pociÅgu
Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. -- Przyp. 1. F.
²Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
³Anulowany przez rzÅd radziecki Litwy 2 lipca 1940 r. --
Przyp. J. F.
⁴Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
⁵Kierownik referencji IV dziaÅu politycznego Ministerstwa
Spraw Zagra
nicznych Niemiec: Kraje Skandynawskie i limitrofy. -- Przyp. red. wyd.
niem.
175

34. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO WSZYSTKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH
NIEMIEC
Telegram okolnikowy
Berlin, 17 czerwca 1940 r.
IV oddziaÅ polityczny, nr 1673
Telegram okolnikowy do wszystkich misji dyplomatycznych w
celu informacji i kierowania siÅ w rozmowach
Swobodne umacnianie siÅ wojsk rosyjskich w Litwie, Åotwie i Estonii
oraz reorganizacja rzÅdo'w dokonywana przez rzÅd radziecki z zamiarem
zapewnienia s'cis'lejszej wspaÅpracy tych krajaw ze ZwiÅzkiem Radzieckim
dotyczy tylko Rosji i paÅstw nadbaÅtyckich. Dlatego ze wzglÅdu na nasze
niezmiennie przyjacielskie stosunki ze ZwiÅzkiem Rad 'ieckim nie manry
Åadnych powodaw do niepokoju, jaki nam zarzuca pewna-czÅsÅ prasy
zagranicznej.
ProszÅ unikaÅ w czasie rozmo'w jakichkolwiek wypowiedzi, ktare mogÅ byÅ
zinterpretowane jako stronniczoÅÅ.
ProszÅ o potwierdzenie odbioru telegramu.
Weizsacker
35. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 czerwca 1940 - 1.40 Otrzymany 18 czerwca 1940 - 4.00
Nr 1167 z dn. 17 czerwca Bardzo pilne!
MoÅotow zaprosiÅ mnie dzisiaj wieczorem do swego gabinetu i zÅoÅyÅ jak
najserdeczniejsze Åyczenia w imieniu rzÅdu radzieckiego z okazji wspaniaÅego
sukcesu niemieckich sil" zbrojnych¹. NastÅpnie poinformowaÅ miÅ o
dziaÅaniach radzieckich wobec paÅstw nadbaÅtyckich. PowoÅywaÅ siÅ na dowody
opublikowane w gazetach i dodaÅ, Åe zaszÅa koniecznoÅÅ poÅoÅenia kresu
wszystkim intrygom Anglii i Francji, ktare siÅ starajÅ zasiaÅ nieufnos'Å i
niezgodÅ miÅdzy Niemcami a ZwiÅzkiem Radzieckim w krajach nadbaÅtyckich.
176,

RzÅd radziecki w celu prowadzenia pertraktacji o formowaniu tam nowych
rzÅdaw posÅaÅ jako uzupeÅnienie akredytowanych tam postaw peÅnomocnych
nastÅpujÅce osoby majÅce wyjÅtkowe peÅnomocnictwa: do Litwy - zastÅpcÅ
Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych Dekanozowa; do Åotwy
-przewodniczÅcego Rady Ministraw² WyszyÅskiego; do Estonii
-lidera partyjnego Leningradu Ådanowa.
W zwiÅzku z ucieczkÅ Smetony³ oraz moÅliwos'ciÅ
przekroczenia granicy przez pododdziaÅy [byÅej] armii⁴
litewskiej, MoÅotow os'wiadczyÅ, Åe granice Litwy strzeÅone sÅ jawnie
niedostatecznie. Dlatego rzÅd radziecki, jeÅeli zajdzie potrzeba, udzieli
rzÅdowi litewskiemu pomocy w ochronie granic.
Schulenburg

¹Ma sie na myÅli rozgromienie Francji przez Niemcy. --
Przyp. J. F.
²Ma siÅ na wzglÅdzie Rade Komisarzy Ludowych ZSRR. - Przyp.
red. wyd.
niem.
³Prezydent Litwy. -- Przyp. J. F.
⁴ Litwa w odro'Ånieniu od Åotwy i Estonii graniczyÅa nie
tylko ze ZwiÅzkiem Radzieckim, lecz takÅe z Niemcami. W obliczu okupacji
sowieckiej wielu Litwino'w nie miaÅo innego wyjÅcia pro'cz ucieczki do
sÅsiednich Niemiec. Tak postÅpili nie tylko czÅonkowie rzÅdu Litwy, wyÅsi
urzÅdnicy wojskowi i dyplomaci, ale caÅe pododdziaÅy armii litewskiej, ktare
nielegalnie przekraczaÅy granicÅ niemiecko-litewskÅ i poddawaÅy siÅ Niemcom.
-- Przyp. J. F.
36. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 czerwca 1940 - 21.26 Otrzymany 23 czerwca 1940 - 23.20
Nr 1205 z dn. 23 czerwca
Pilne!
Na Wasz telegram nr 1065 z dn. 22 czerwca i jako uzupeÅnienie
mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca¹
Mofotow zÅoÅyÅ mi dzisiaj nastÅpujÅce oÅwiadczenie. RozstrzygniÅcie
kwestii besarabskiej nie moÅe byÅ odraczane. RzÅd radziecki wciÅÅ siÅ
jeszcze stara rozwiÅzaÅ kwestiÅ droga I kojowÅ, ale zamierza uÅyÅ siÅy,
jeÅeli rzÅd rumuÅski odrzuci porozumienie pokojowe. Roszczenia radzieckie
dotyczÅ teÅ Bukowiny, na kto'rej zamieszkuje ludnoÅÅ ukraiÅska.
177

MoÅotow na swe usprawiedliwienie oÅwiadczyÅ, Åe chociaÅ upÅynÅÅo sporo
czasu od dnia jego przemo'wienia w Radzie NajwyÅszej², Rumunia
nic nie zrobiÅa w celu rozstrzygniÅcia kwestii besarabskiej. NaleÅy zatem
cos' uczyniÅ.
PowiedziaÅem MoÅotowowi, Åe taka decyzja rzÅdu radzieckiego jest dla
mnie niespodziankÅ. UwaÅaÅem, Åe rzÅd radziecki bÅdzie dochodziÅ swych
roszczeÅ do Besarabii, czego nie kwestionujemy, ale nie podejmie
samodzielnych dziaÅaÅ do ich realizacji-^ Obawiam siÅ, Åe kÅopoty w zakresie
polityki zagranicznej Rumunii, ktara zaopatruje nas obecnie w znacznÅ iloÅÅ
surowcaw niezbÅdnych dla przemysÅu wojennego i cywilnego, powaÅnie zahaczÅ o
interesy Niemiec. Os'wiadczyÅem MoÅotowowi, Åe niezwÅocznie zameldujÅ o tym
swemu rzÅdowi i poprosiÅem o niepodejmowanie Åadnych zdecydowanych, krokaw
dopaty, dopaki rzÅd niemiecki nie zajmie okreÅlonej pozycji co do zamiaraw
rzÅdu radzieckiego.
MoÅotow obiecaÅ zawiadomiÅ rzÅd radziecki o mojej proÅbie, lecz
dobitnie przy tym zaznaczyÅ, Åe sprawa jest niezwykle pilna. MoÅotow dodaÅ,
Åe rzÅd radziecki siÅ spodziewa, iÅ Niemcy nie bÅdÅ przeszkadzaÅy
przeprowadzeniu akcji radzieckiej, ale jÅ poprÅ. Ze swej strony rzÅd
radziecki uczyni wszystko od niego zaleÅne w celu ochrony interesaw Niemiec
w Rumunii.
ProszÅ odpowiednie instrukcje nadaÅ pilnie telegraficznie. Åmiem
zwraciÅ WaszÅ uwagÅ na wielkÅ liczbÅ zamieszkaÅych w Besarabii i na
Bukowinie Niemcaw etnicznych [,,Volksdeut-sche"], ktarych losy naleÅaÅoby
omawiÅ.
Schulenburg

¹Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
²Ma siÅ na mys'li przemawienie Morotowa o polityce
zagranicznej ZwiÅzku
Radzieckiego wygÅoszone przed RadÅ, NajwyÅszÅ, ZSRR 29 marca 1940 roku.
-
Przyp. red. wyd. niem.
178

37. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.50 Otrzymany 25 czerwca 1940 - 1.00
Nr 1212 z dn. 24 czerwca
22 czerwca zostaÅ nadany przez radio, 23 czerwca zas' opublikowany w
prasie radzieckiej nastÅpujÅcy komunikat TASS:
„Ostatnio w zwiÅzku z wkroczeniem wojsk radzieckich do krajaw
nadbaÅtyckich usilnie rozpowszechnia siÅ pogÅoski o tym, Åe na granicy
litewsko-niemieckiej skoncentrowano czy to 100, czy 150 dywizji radzieckich,
Åe to skoncentrowanie wojsk radzieckich spowodowane jest niezadowoleniem
ZwiÅzku Radzieckiego z sukceso'w Niemiec na Zachodzie, iÅ jest wyrazem
pogorszenia siÅ stosunkaw radziecko-niemieckich i ma na celu wywrzeÅ presjÅ
na Niemcy. RaÅnorakie warianty tych pogÅosek powtarzajÅ siÅ ostatnio prawie
codziennie w prasie amerykaÅskiej, japoÅskiej, angielskiej, francuskiej,
tureckiej, szwedzkiej.
TASS upowaÅniony jest os'wiadczyc, Åe wszystkie te pogÅoski, ktarych
absurdalnoÅÅ i tak jest oczywista, caÅkowicie siÅ nie zgadzajÅ z
rzeczywistoÅciÅ. W krajach nadbaÅtyckich znajduje siÅ faktycznie nie 100 i
nie 150 dywizji radzieckich, lecz zaledwie nie wiÅcej 18-20 dywizji, przy
czym dywizje te sÅ skoncentrowane nie na granicy litewsko-niemieckiej, lecz
w raÅnych regionach trzech republik nadbaÅtyckich. Celem ich jest nie
„presja" na Niemcy, lecz stworzenie gwarancji do realizacji paktu o
pomocy wzajemnej ZSRR z tymi krajami.
W odpowiedzialnych koÅach radzieckich uwaÅa siÅ, Åe krzewiciele tych
absurdalnych pogÅosek majÅ specjalny cel -zaciemniÅ stosunki
radziecko-niemieckie. Panowie ci jednak swe najskrytsze Åyczenia przyjmujÅ
za rzeczywistoÅÅ. Nie sÅ zdolni prawdopodobnie zrozumieÅ tego oczywistego
faktu, Åe stosunkaw dobrosÅsiedzkich uksztaÅtowanych miÅdzy ZSRR a Niemcami
w wyniku zawarcia paktu o nieagresji nie sposab podwaÅyÅ jakimiÅ' pogÅoskami
oraz miernÅ propagandÅ, poniewaÅ stosunki te sÅ oparte nie na przemijajÅcych
motywach o charakterze koniunkturowym, lecz na istotnych interesach
paÅstwowych ZSRR i Niemiec".
Schulenburg
179

38. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.49 Otrzymany 24 czerwca 1940 - 20.45
Nr 1213 z dn. 24 czerwca
UzupeÅnienie mego telegramu nr 1212 z dn. 24 czerwca
Po zakoÅczeniu naszej wczorajszej rozmowy o Besarabii (patrz telegram
nr 1205 z dn. 23 czerwca) MoÅotow z wyraÅnÅ satysfakcjÅ zaczai mawiÅ o
komunikacie TASS z dn. 22 czerwca, za ktary wyraziÅem mu swojÅ wdziÅcznoÅÅ.
SÅdzÅc wedÅug sformuÅowali, przypuszczam, Åe autorem komunikatu jest
sam Stalin. Obalenie krÅÅÅcych pogÅosek o rozbieÅnoÅciach miÅdzy Niemcami, a
ZwiÅzkiem Radzieckim, o skoncentrowaniu wojsk w zwiÅzku z radzieckimi
operacjami wojennymi w rejonie BaÅtyku i niedwuznaczne wyjaÅnianie stosunkaw
niemiecko-radzieckich w caÅos'ci jest dla nas korzystne w obecnej sytuacji.
JednakÅe oczywiste sÅ rawnieÅ dalekosiÅÅne cele komunikatu: podkreÅlanie
solidarnoÅci niemiecko-radzieckiej - przygotowanie do rozwiÅzania kwestii
Besarabii.
Schulenburg
39. MEMORANDUM RIBBENTROPA DLA HITLERA
Baumschule, 24 czerwca 1940 r.
W tajnym protokole dodatkowym z dn. 23 sierpnia 1939 r. mawi siÅ:
„OdnoÅnie Europy PoÅudniowo-Wschodniej strona radziecka wykazaÅa swe
zainteresowanie BesarabiÅ. Strona niemiecka wyraz'nie oÅwiadczyÅa o zupeÅnym
braku zainteresowania politycznego tymi terytoriami".
O ile pamiÅtam, miaÅo wtedy miejsce co nastÅpuje: Podczas podziaÅu sfer
interesaw w Europie Wschodniej, gdy byÅa mowa o Europie
PoÅudniowo-Wschodniej, Sowieci podkreÅlili swe zainteresowanie BesarabiÅ. W
zwiÅzku z tym zÅoÅyÅem ustne oÅwiadczenie o braku naszego zainteresowania
kwestiÅ besarabskÅ. Jednak na skutek nieokreÅlonoÅci awczesnych stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, co musielis'my uwzglÅdniaÅ z ostroÅnoÅci, postanowiÅem
roszczeÅ Rosji do Besarabii nie uznawaÅ otwarcie, w postaci pisemnej i do
protokoÅu wybraÅem
180

sformuÅowanie o charakterze ogalnym: gdy omawiano kwestie Europy
Poiudniowo-Wschodniej, zÅoÅyÅem ogalnikowe oÅwiadczenie o tym, Åe Niemcy nie
sÅ zainteresowane pod wzglÅdem politycznym „tymi terytoriami", tzn.
EuropÅ, PoÅudniowo-WschodniÅ. Natomiast zainteresowanie ekonomiczne Niemiec
terytoriami Europy PoÅudniowo-Wschodniej podkreÅliÅem w sposdb naleÅyty.
ZgadzaÅo siÅ to z ogalnymi instrukcjami, ktare mi daÅ Fuhrer odnoÅnie Europy
PoÅudniowo-Wschodniej, a takÅe - o ile pamiÅtam - ze specjalnymi dyrektywami
Fiihrera, kto're otrzymaÅem przed wyjazdem do Moskwy. Fiihrer w nich
upeÅnomocniÅ mnie do oÅwiadczenia o braku zainteresowania Niemiec
terytoriami Europy PoÅudniowo-Wschodniej - aÅ do Konstantynopola i Cies'nin
wÅÅcznie, gdyby to byÅo niezbÅdne. Jednak tego ostatniego nie omawiano.
Ribbentrop
40. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Przekazany telefonicznie 25 czerwca 1940 r. o godzinie 6 po poÅudniu
Nr 1074 z dn. 25 czerwca Ambasadorowi do rÅk wÅasnych
ProszÅ odwiedziÅ MoÅotowa i oÅwiadczyÅ mu co nastÅpuje:
Niemcy pozostajÅ wierne porozumieniom moskiewskim.
Dlatego nie wykazujÅ zainteresowania kwestiÅ besarabskÅ. Na
tych terytoriach zamieszkuje jednak w przybliÅeniu 100.000
Niemcaw etnicznych. Naturalnie, Åe los ich nie moÅe byc
obojÅtny dla Rzeszy, spodziewa siÅ ona, Åe przyszÅoÅÅ ich
bÅdzie zagwarantowana. RzÅd Rzeszy zastrzega sobie prawo do
zrobienia w odpowiednim czasie rzÅdowi radzieckiemu okreÅlo
nych propozycji dotyczÅcych przesiedlenia tych „Volksdeut-
sche" za przykÅadem Niemcaw etnicznych z WoÅynia.
Pretensje rzÅdu radzieckiego do Bukowiny - to cos' nowe
go. Bukowina byÅa terenem korony Austrii i gÅsto zaludniona
Niemcami. Los tych Niemcaw etnicznych ro'wnieÅ bardzo
niepokoi RzeszÅ.
W innych regionach Rumunii Niemcy majÅ bardzo waÅne
interesy gospodarcze, ktare dotyczÅ pal kopalnianych ropy
181

naftowej oraz uÅytkaw rolnych. Dlatego, jak juÅ niejednokrotnie
informowaliÅmy rzÅd radziecki, Niemcy sÅ niezwykle zainteresowane tym, Åe te
regiony nie staÅy siÅ arenÅ dziaÅaÅ wojennych.
4. RzÅd Rzeszy jest przychylny uregulowaniu kwestii besarabskiej,
rawnoczeÅnie spodziewa siÅ, Åe ZwiÅzek Radziecki zgodnie z porozumieniami
moskiewskimi potrafi wspalnie z rzÅdem rumunskim rozwiÅzaÅ to zagadnienie
drogÅ pokojowÅ. Ze swej strony rzÅd Rzeszy gotaw jest poradziÅ Rumunii, w
duchu porozumieli moskiewskich - jeÅli zajdzie potrzeba - by osiÅgnÅÅa
uregulowanie kwestii besarabskiej w aspekcie odpowiadajÅcym Rosji.
ProszÅ raz jeszcze zaznaczyÅ panu MoÅotowowi nasze duÅe zainteresowanie
tym, aby Rumunia nie staÅa siÅ arenÅ dziaÅaÅ wojennych. Jestes'my zdania, Åe
w istniejÅcej sytuacji sÅuszne podejs'cie do sprawy moÅe przyczyniÅ siÅ do
pokojowego rozwiÅzania kwestii zgodnie z Åyczeniami Rosjan.
WdziÅczni bÅdziemy rzÅdowi radzieckiemu za zakomunikowanie o jego
opinii odnoÅnie dalszego toku wydarzeÅ.
Ribbentrop
41. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 26 czerwca 1940 - 0.59 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 12.25
Nr 1223 z dn. 25 czerwca
Pilne!
Na Wasz telegram nr 1074 z dn. 25 czerwca
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych
Instrukcje wykonaÅem. Z MoÅotowem spotkaÅem siÅ dzisiaj o godzinie 9
wieczorem. MoÅotow wyraziÅ uznanie rzÅdowi niemieckiemu za okazane
zrozumienie i gotowoÅÅ do popierania ÅÅdaÅ ZwiÅzku Radzieckiego. MoÅotow
oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd radziecki rawnieÅ pragnie pokojowego rozwiÅzania
zagadnienia, ale ponownie podkreÅliÅ fakt tego, Åe dana kwestia jest bardzo
pilna i wymaga natychmiastowego zaÅatwienia.
WskazaÅem MoÅotowowi na to, Åe rezygnacja Sowietaw z Bukowiny, ktara
nigdy nie naleÅaÅa nawet do Rosji carskiej, istotnie siÅ przyczyni do
pokojowego uregulowania. MoÅotow
182

zaoponowaÅ. PowiedziaÅ, Åe Bukowina jest ostatnim brakujÅcym ogniwem
caÅoÅci Ukrainy i Åe z tego powodu rzÅd radziecki przypisuje szczegalnÅ wagÅ
do rozstrzygniÅcia tej kwestii razem z besarabskÅ. OdniosÅem jednak
wraÅenie, Åe MoÅotow nie odrzuciÅ ostatecznie moÅliwos'ci rezygnacji rzÅdu
radzieckiego z Bukowiny podczas pertraktacji z RumuniÅ.
MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe niewÅtpliwie rzÅd radziecki bÅdzie mogÅ pajÅÅ na
spotkanie naszym pragnieniom dotyczÅcym Niemco'w etnicznych w postaci
analogicznej do porozumienia dotyczÅcego Polski.
MoÅotow obiecaÅ uwzglÅdniÅ nasze interesy gospodarcze w Rumunii w
sposab najbardziej dla nas przychylny.
Na zakoÅczenie MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe zawiadomi swaj rzÅd o niemieckim
punkcie widzenia i o wynikach poinformuje mnie w jak najszybszym czasie.
MoÅotow dodaÅ, Åe kwestia ta nie byÅa jeszcze omawiana ani w Moskwie, ani w
Bukareszcie. NastÅpnie wskazaÅ, Åe rzÅd radziecki troszczy siÅ wyÅÅcznie o
swe wÅasne interesy i nie zamierza skÅaniaÅ innych krajaw (WÅgry, BuÅgariÅ)
do stawiania Rumunii jakichkolwiek ÅÅdaÅ.
Schulenburg
42. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 26 czerwca 1940 - 15.36 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 22.35
Nr 1235 z dn. 26 czerwca
Cilne!
ÅciÅle tajne!
UzupeÅnienie mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca¹
Wczoraj w dzieÅ Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych MoÅotow zaprosiÅ
ambasadora wÅoskiego Rosso w celu kontynuacji rozmo'w jakÅ prowadzili 20
czerwca. MoÅotow wyjaÅniÅ, Åe punkt widzenia rzÅdu wÅoskiego przedstawiÅ
swemu rzÅdowi, ktary zaaprobowaÅ. RzÅd radziecki uwaÅa, Åe stosunki
wÅpsko-radzieckie muszÅ byÅ szybko i w sposab okreÅlony przywro'cone oraz
opieraÅ siÅ .ia tej samej podstawie, co stosunki miÅdzy Niemcami a ZSRR.
MoÅotow zaznaczyÅ w zwiÅzku z tym, iÅ Rosja Radziecka i Niemcy sÅ w bardzo
dobrych stosunkach i Åe rzÅdy ich Åwietnie '-'Å zgraÅy w pracy.
. 183

NastÅpnie MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe jego zdaniem wojna [w Europie] moÅe
potrwaÅ do nastÅpnej zimy, istniejÅ, jednak pewne kwestie polityczne
wymagajÅce niezwÅocznego rozstrzygniÅcia. MoÅe zwiÅÅle charakteryzowaÅ
stosunki rzÅdu radzieckiego z raÅnymi paÅstwami w sposab nastÅpujÅcy:
Z WÅgrami rzÅd radziecki utrzymuje dobre stosunki. Niektare ÅÅdania
wÅgierskie rzÅd radziecki uwaÅa za sÅuszne².
BuÅgaria i ZwiÅzek Radziecki sÅ dobrymi sÅsiadami. Stosunki
radziecko-buÅgarskie sÅ trwaÅe, ale jeszcze mogÅ siÅ zacieÅniÅ. Roszczenia
BuÅgarii do DobrudÅy i wyjÅcie do Morza Egejskiego rzÅd radziecki uwaÅa za
uzasadnione, uznaje je i nie sprzeciwia siÅ ich realizowaniu.
Stanowisko ZwiÅzku Radzieckiego wobec Rumunii jest znane. ZwiÅzek
Radziecki wolaÅby zrealizowaÅ swe wymagania wobec Besarabii (Bukowina nie
byÅa wspomniana) bez wojny, ale jeÅli bÅdzie to niemoÅliwe na skutek
nieugiÅtos'ci Rumunii, [ZSRR] zamierza zastosowaÅ siÅÅ. Co siÅ tyczy
przyszÅos'ci innych regionaw Rumunii rzÅd radziecki porozumie siÅ z
Niemcami.
Do Turcji rzÅd radziecki ustosunkowuje siÅ z wielkÅ podejrzliwoÅciÅ.
Jest to wynik nieprzyjaznej pozycji Turcji wobec Rosji i innych krajaw -
mawiÅc o innych krajach MoÅotow miaÅ na myÅli Niemcy i WÅochy. PodejrzliwoÅÅ
radziecka wobec Turcji wzrosÅa w zwiÅzku z zachowaniem siÅ tej ostatniej na
Morzu Czarnym, gdzie Turcja chce dominowaÅ, oraz w CieÅninach, gdzie Turcja
dÅÅy do wyÅÅcznego panowania. W celu zmniejszenia groÅby tureckiej wobec
Batumi rzÅd radziecki powinien obronie siÅ na poÅudniu i poÅudniowym
wschodzie, bÅdÅ przy tym uwzglÅdnione interesy niemieckie i wÅoskie.
Na Morzu Åradziemnym rzÅd radziecki uznaje hegemoniÅ WÅoch pod
warunkiem, Åe WÅochy uznajÅ hegemoniÅ ZwiÅzku Radzieckiego na Morzu Czarnym.
Ambasador Rosso przekazaÅ swemu rzÅdowi telegraficznie oÅwiadczenie
MoÅotowa, komentujÅc jako caÅkiem rozwaÅne i polecajÅc dziaÅaÅ jak
najszybciej.
Schulenburg

¹Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
²Ma siÅ na wzglÅdzie roszczenia WÅgier do szeregu
terytorio'w rumuÅskich.
- Przyp. J. F.
184

43. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
26 czerwca 1940 r.
Bardzo pilne!
Nr 1236 z dn. 26 czerwca
UzupeÅnienie mego telegramu nr 1223 z dn. 25 czerwca
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych
MoÅotow wezwaÅ mnie dzisiaj w dzieÅ i oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd radziecki
wziÅÅ za podstawÅ jego [MoÅotowa] wczorajszÅ rozmowÅ ze mnÅ i postanowiÅ
ograniczyÅ swe roszczenia do paÅnocnej czÅÅci Bukowiny z miastem Czernowice
[Czernowce]. Granica wedÅug zdania radzieckiego powinna przejÅÅ od najdalej
poÅoÅonego na poÅudnie punktu radzieckiej Ukrainy Zachodniej u podnaÅa gary
Kniatias na wschad wzdÅuÅ rzeki Suczawa, a dalej na paÅnocny wschdd od Hercu
nad rzekÅ Prut. W wyniku ZwiÅzek Radziecki uzyska bezpoÅredniÅ ÅÅcznoÅÅ
kolejowÅ z Besarabii przez Czernowice do Lwowa. MoÅotow dodaÅ, Åe rzÅd
radziecki oczekuje od Niemiec poparcia tych ÅÅdaÅ.
W odpowiedzi na moje os'wiadczenie, Åe Åatwiej bÅdzie osiÅgnÅÅ pokojowe
rozwiÅzanie kwestii, jeÅli rzÅd radziecki zwraci Rumunii zapas zÅota
RumuÅskiego Banku Narodowego przekazany do Moskwy w latach pierwszej wojny
Åwiatowej¹ na przechowanie, MoÅotow oznajmiÅ, Åe nie moÅe byÅ o
tym nawet mowy, gdyÅ Rumunia stosunkowo dÅugo wyzyskiwaÅa Besara-biÅ,
0 dalszym uregulowaniu kwestii MoÅotow wyraziÅ nastÅpujÅ
ce racje: rzÅd radziecki w ciÅgu najbliÅszych kilku dni przed
stawi posÅowi rumuÅskiemu w Moskwie³ swe postulaty i
spodziewa siÅ, Åe rzÅd Rzeszy Niemieckiej w tym czasie
niezwÅocznie poradzi rzÅdowi rumuÅskiemu w Bukareszcie, by
siÅ podporzÅdkowaÅ ÅÅdaniom radzieckim, w przeciwnym
bowiem wypadku wojna jest nieunikniona. MoÅotow obiecaÅ, Åe
mnie poinformuje od razu po rozmowie z posÅem rumuÅskim.
Co siÅ tyczy stosunku rzÅdu rumuÅskiego do nowego posÅa radzieckiego,
to siÅ zdawaÅo, Åe MoÅotow byÅ niezadowolony i zaznaczyÅ, Åe poseÅ nie miaÅ
jeszcze moÅnoÅci wrÅczenia swych listaw uwierzytelniajÅcych, mimo Åe minÅÅy
ustalone terminy ³.
Schulenburg
¹Zapas zfota RumuÅskiego Banku Narodowego wywieziony na
przechowanie
do Rosji w latach pierwszej wojny Åwiatowej zostaÅ zatrzymany przez
rzÅd
185

radziecki po tym, gdy wojska rumuÅskie zajÅty BesarabiÅ naleÅÅcÅ, wtedy
do Rosji. RzÅd radziecki niejednokrotnie oÅwiadczaÅ, Åe zÅoto zostanie
zwro'cone Rumunii dopiero po zwro'ceniu ZwiÅzkowi Radzieckiemu Besarabii. --
Przyp. J.F.
²G. Davidesco. -- Przyp. red. viyd. niem.
³PoseÅ -Åawrentiew wrÅczyÅ kralowi swe listy
uwierzytelniajÅce 8 lipca. --
Przyp. red. wyd. niem.
44. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 27 czerwca 1940 - 1.10 Otrzymany 27 czerwca 1940 - 6.30
Nr 1241 z dn. 26 czerwca
UzupeÅnienie mego telegramu nr 1236 z dn. 26 czerwca
Bardzo pilne!
MoÅotow dopiero co doniasÅ mi telefonicznie, Åe wezwaÅ posÅa
rumuÅskiego na godzinÅ 10 wieczorem [26 czerwca], zakomunikowaÅ mu o
radzieckich postulatach przekazania Besarabii i Bukowiny PaÅnocnej oraz
zaÅÅdaÅ odpowiedzi od rzÅdu rumuÅskiego nie paz'niej dnia jutrzejszego, tzn.
27 czerwca.
Schulenburg
45. RIBBENTROP DO RADCY SCHMIDTA Doniesienie telefoniczne
27 czerwca 1940 - 10.30
Z pociÅgu specjalnego Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Tajne!
PoniÅsza instrukcja ma byÅ niezwÅocznie przekazana otwartym tekstem
telefonicznie do Bukaresztu postowi Fabricijusowi:
„Nakazuje siÅ niezwÅocznie zÅoÅyÅ wizytÅ Ministrowi spraw
zagranicznych¹ i donieÅÅ mu co nastÅpuje:
186

RzÅd radziecki poinformowaÅ nas o tym, Åe wymaga od rzÅdu rumuÅskiego
przekazania ZSRR Besarabii oraz paÅnocnej czÅs'ci Bukowiny. W celu
unikniÅcia wojny miÅdzy RumuniÅ a ZwiÅzkiem Radzieckim moÅemy jedynie
poradzie rzÅdowi rumuÅskiemu, by ustÅpiÅ ÅÅdaniom rzÅdu radzieckiego. ProszÅ
zatelegrafowaÅ o wynikach wizyty".
Koniec instrukcji dla Bukaresztu.
Ribbentrop

¹ Minister spraw zagranicznych Rumunii I. DÅigurtu. --
Przyp. red. wyd. niem.
46. AMBASADOR SCHULENBURG DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Moskwa, 11 lipca 1940 r.
Wznowienie aktywnos'ci dyplomatycznej, jakÅ wykazaf w ostatnich
tygodniach ZwiÅzek Radziecki, staÅo siÅ naturalnie gÅawnym przedmiotem
rozmowy w Årodowisku tutejszego korpusu dyplomatycznego. Niektare sprawy sÅ
jeszcze niezupeÅnie jasne, jak na przykÅad dlaczego akurat teraz ZwiÅzek
Radziecki wystÅpiÅ i przypuszczalnie wystÅpi przeciwko szeregowi paÅstw.
WiÅkszoÅÅ moich kolegaw jest zdania, iÅ Sowieci, ktarzy zawsze sÅ Åwietnie
poinformowani, wiedzÅ lub przynajmniej przypuszczajÅ, Åe wojna [w Europie]
prÅdko siÅ zakoÅczy.
Co siÅ tyczy dziaÅaÅ przeciwko Rumunii, powszechne zdziwienie wzbudziÅo
to, Åe ZwiÅzek Radziecki zaÅÅdaÅ takÅe paÅnocnej czÅs'ci Bukowiny. Åadnych
os'wiadczeri o roszczeniach do tego regionu Sowieci nigdy nie skÅadali. RzÅd
radziecki usprawiedliwia swe roszczenia jak wiadomo tym, Åe na Bukowinie
zamieszkuje ludnos'Å ukraiÅska. PoniewaÅ dotyczy to wyÅÅcznie czÅÅci
paÅnocnej terytorium, wiÅc ZwiÅzek Radziecki zadowoliÅ siÅ ostatecznie tylko
tÅ czÅs'ciÅ. Nie mogÅ siÅ wyzbyÅ uczucia, Åe inspiratorami oraz autorami
postulataw o ustÅpieniu Bukowiny PaÅnocnej byÅy koÅa ukraiÅskie na Kremlu. W
kilku wypadkach, na przykÅad podczas negocjacji o uÅcis'leniu granicy
niemiecko-radzieckiej w Polsce, silny wpÅyw ukraiÅski na Kremlu byÅ
wyraz'nie widoczny. Pan Stalin
187

osobiÅcie mi mawiÅ w owym czasie, Åe goto'w pajÅÅ na ustÅpstwa odnoÅnie
paÅnocnej linii granicznej tam, gdzie przebiega ona przez BiaÅoruÅ', na
poÅudniu natomiast, gdzie mieszkajÅ UkraiÅcy, jest to niemoÅliwe. RzÅd
radziecki odmawiÅ w wyniku tego odstÅpienia nam miasta Siniaw, na co
poczÅtkowo siÅ zgodziÅ. WciÅÅ jeszcze nie ma moÅnoÅci ustalenia, skÅd
pochodzi ten silny wpÅyw ukraiÅski. Nie wiemy o Åadnych wyjÅtkowo wpÅywowych
UkraiÅcach naleÅÅcych do bliskiego otoczenia przywo'dcaw kremlowskich.
Klucza do rozwiÅzania zagadki trzeba byÅ moÅe szukaÅ w mÅodym PawÅowie
(obecnie w ambasadzie radzieckiej w Berlinie). Tego pupila panaw Stalina i
MoÅotowa pewnego razu Stalin nazwaÅ w mej obecnos'ci „naszym maleÅkim
Ukrairicem".
Interesy polityczne Moskwy skupione sÅ obecnie caÅkowicie na
wydarzeniach zachodzÅcych w paÅstwach nadbaÅtyckich oraz na stosunkach z
TurcjÅ i Iranem.
WiÅkszoÅÅ dyplomataw zachodnich uwaÅa, Åe wszystkie trzy paÅstwa
nadbaÅtyckie bÅdÅ przeistoczone w organizmy' caÅkowicie zaleÅne od Moskwy,
tzn. zostanÅ wÅÅczone w skÅad ZwiÅzku Radzieckiego. Misje dyplomatyczne tych
paÅstw w Moskwie zostanÅ- jak siÅ przypuszcza - rozwiÅzane i zniknÅ w
kratkim czasie. Wszyscy sÅ przekonani, Åe rzÅd radziecki zaÅÅda opuszczenia
Kowna, Rygi i Tallina przez wszystkie zagraniczne misje dyplomatyczne.
Niepokoje wÅrad Litwinaw, Åotyszaw i Estonczykaw sÅ bardzo silne. Zaczekamy
jednak na rozwaj wydarzeÅ.
Dotyczy to bez wÅtpienia takÅe Turcji i Iranu. Obaj ambasadorowie
oÅwiadczajÅ tu, Åe dotychczas nie wysuwano im Åadnych postulataw ani w
Moskwie, ani w Ankarze, ani Teheranie. Rzecz jasna, jednak, Åe sytuacja jest
nadzwyczaj powaÅna. MoÅna dodaÅ, Åe ostatecznie w tutejszych kotach
iraÅskich oburzenie na nas jest duÅe z powodu opublikowania szastej BiaÅej
KsiÅgi. Oni [Irariczycy] uwaÅajÅ, Åe BiaÅa KsiÅga pobudziÅa rzÅd radziecki
do podjÅcia akcji przeciw^ Iranowi. Ambasador iraÅski¹ jest zbyt
mÅdry, by nie widzieÅ tego, Åe dokumenty BiaÅej KsiÅgi sÅuÅÅ ZwiÅzkowi
Radzieckiemu jedynie za pretekst. Moskwa Åatwo potrafiÅaby znaleÅÅ inny
pretekst, gdyby ten siÅ nie trafiÅ.
Ciekawy wreszcie szczegaÅ. Miejscowy ambasador turecki²opowiada wszystkim swoim przyjacioÅom dyplomatom o tym, Åe 6 lipca
otrzymaÅ od SaradÅogÅy³ otwarty telegram (nawet go pokazuje), w
ktarym zaprzecza fakt swej rozmowy z Mas-sigly'm, ambasador powoÅuje siÅ
przy tym na swe interpelacje z tego powodu. RawnoczeÅnie ambasador turecki
wieloznacznie demonstruje rozdraÅnienie jawnoÅciÅ swej rozmowy z ambasadorem
amerykaÅskim Steinhardtem.
Hrabia von Schulenburg
188

¹Mochammed Sajed. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Ali Gajdar Aktaj. --Przyp. red. wyd. niem.
³Minister spraw zagranicznych Turcji. --Przyp. red. wyd.
niem.
⁴R. L. D. Massigly -- ambasador francuski w Turcji. --
Przyp. red. wyd.
niem.
47. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 lipca 1940 - 19.04 Otrzymany 13 lipca 1940 - 21.10
Nr 1363 z dn. 13 lipca
Bardzo pilne!
Na Wasz telegram nr 1164 z dn. 8 lipca i uzupeÅnienie mego
telegramu nr 1348 z dn. 12 lipca¹
Dzisiaj wezwaÅ mnie MoÅotow i oÅwiadczyÅ co nastÅpuje: Stalin raz
jeszcze uwaÅnie rozpatrzyÅ kwestiÅ strefy terytorium litewskiego i doszedÅ
do wniosku, Åe nasze roszczenia do tej strefy oraz radzieckie zobowiÅzanie
do ustÅpienia jej sÅ niezaprzeczone. W obecnej sytuacji jednak byÅoby bardzo
niedogodne i trudne rzÅdowi radzieckiemu przekazaÅ to terytorium; dlatego
Stalin i on [MoÅotow] usilnie proszÅ rzÅd niemiecki ze wzglÅdu na nadzwyczaj
przyjacielskie stosunki miÅdzy Niemcami a ZSRR o znalezienie moÅliwoÅci
pozostawienia Litwie tej strefy terytorium. MoÅotow dodaÅ, Åe moÅemy
naturalnie w kaÅdej chwili ewakuowaÅ z Litwy oraz z tego terytorium ludnoÅÅ
pochodzenia niemieckiego. MoÅotow jeszcze i jeszcze raz podkreÅlaÅ
trudnoÅci, jakie by napotkaÅ rzÅd radziecki w wyniku przekazania tego
terytorium w danej chwili; powtarnie wyraÅajÅc nadziejÅ na ustÅpstwo ze
strony Niemiec staraÅ siÅ przedstawiÅ swojÅ i Stalina proÅbÅ jako bardzo
pilnÅ. ProszÅ o instrukcje telegraficznie. MoÅliwe, Åe z tej proÅby
sowieckiej moÅna skorzystaÅ do realizacji naszych ÅÅdaÅ gospodarczych i
finansowych wobec paÅstw nadbaÅtyckich.
Schulenburg
¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
189

48. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 lipca 1940 - 21.17 Otrzymany 14 lipca 1940 - 9.15
Nr 1364 z dn. 13 lipca
Pilne!
Tajne!
MoÅotow doniasÅ mi dzisiaj, Åe miejscowy ambasador brytyjski Cripps
przed paru dniami byÅ przyjÅty przez Stalina na proÅbÅ rzÅdu brytyjskiego.
Zgodnie ze wskazawkÅ Stalina MoÅotow wrÅczyÅ mi memorandum o tej rozmowie.
Cripps interpelowaÅ w sprawie stanowiska rzÅdu radzieckiego odnoÅnie
nastÅpujÅcych kwestii:
RzÅd brytyjski jest przekonany o tym, Åe Niemcy walczÅ
o hegemoniÅ w Europie i chcÅ pochÅonÅÅ wszystkie kraje
europejskie. Zwiajzkowi Radzieckiemu jest to niebezpieczne na
rawni z AngliÅ. Dlatego oba kraje powinny dojsc do porozumie
nia w sprawie prowadzenia wspalnej polityki samoobrony
przeciwko Niemcom i przywracenia rawnowagi siÅ w Europie.
NiezaleÅnie od tego Anglia chciaÅaby prowadziÅ ze
ZwiÅzkiem Radzieckim handel pod warunkiem, Åe towary
angielskie nie bÅdÅ odsprzedawane Niemcom.
RzÅd brytyjski jest zdania, Åe zjednoczenie krajaw
baÅtyckich i kierownictwo nimi w celu zachowania status quo
jest sprawiedliwym celem ZwiÅzku Radzieckiego. W obecnych
warunkach tÅ waÅnÅ misjÅ moÅe speÅniÅ tylko ZSRR.
RzÅd brytyjski wie, Åe ZwiÅzek Radziecki nie jest
zadowolony z sytuacji w Åies'ninach oraz na Morzu Czarnym.
Cripps jest zdania, Åe interesy ZwiÅzku Radzieckiego w
CieÅninach muszÅ byÅ zabezpieczone.
Odpowiedzi Stalina:
1. RzÅd radziecki niewÅtpliwie bardzo siÅ interesuje wydarzeniami w
Europie, lecz on - Stalin - nie widzi tego, by Europie groziÅa hegemonia
jakiegokolwiek jednego kraju, i nie widzi zamiaru Niemiec pochÅoniÅcia
Europy. Stalin Åledzi politykÅ Niemiec i dobrze zna kilku czoÅowych
niemieckich dziaÅaczy paÅstwowych. Nie zauwaÅyÅ Åadnych chÅci z ich strony
do pochÅoniÅcia krajaw europejskich. Stalin uwaÅa, Åe sukcesy wojenne
Niemiec nie stanowiÅ Åadnego zagroÅenia ZSRR i jego przyjacielskim stosunkom
z Niemcami. Stosunki te majÅ za podstawÅ nie przemijajÅce okolicznoÅci, lecz
istotne interesy narodowe obu krajaw.
Tak zwana europejska rawnowaga byfa dotychczas wymierzona nie tylko
przeciw Niemcom, lecz teÅ przeciw ZwiÅzkowi
190

Radzieckiemu. ToteÅ ZwiÅzek Radziecki czyni wszelkie niezbÅdne kroki w
celu zapobieÅenia przywraceniu dawnej rawnowagi siÅ w Europie.
ZwiÅzek Radziecki nie jest przeciw prowadzeniu handlu z
AngliÅ, ale kwestionuje prawo Anglii lub dowolnego innego
kraju do wtrÅcania siÅ w niemiecko-radzieckie stosunki
handlowe. ZwiÅzek Radziecki zgodnie z warunkami umowy
bÅdzie eksportowaÅ do Niemiec czÅsc metali kolorowych
kupowanych za granicÅ, gdyÅ Niemcy potrzebujÅ tych metali
do produkcji materiataw wojennych, kto're dostarczajÅ do
ZwiÅzku Radzieckiego. JeÅli Anglia nie uznaje tych warunkaw,
wiÅc handel miÅdzy AngliÅ a ZwiÅzkiem Radzieckim jest
niemoÅliwy.
Zdaniem Stalina ani jedno mocarstwo nie ma prawa do
wyjÅtkowej roli w kwestii poÅÅczenia krajo'w baÅkaÅskich i nimi
kierowania. ZwiÅzek Radziecki nie pretenduje do takiej roli,
chociaÅ jest zainteresowany sytuacjÅ na BaÅkanach.
Co siÅ tyczy Turcji Stalin oÅwiadczyÅ, Åe ZwiÅzek Radzie
cki rzeczywiÅcie jest przeciw wyÅÅcznemu panowaniu Turcji
nad Cies'ninami oraz dyktatowi tureckiemu na Morzu Czarnym.
RzÅd turecki jest o tym poinformowany.
Schulenburg
49. AMBASADOR LITEWSKI DO RIBBENTROPA
Berlin, 21 lipca Ambasada litewska Nr 3991
Panie Ministrze Rzeszy!
Mam zaszczyt zwro'cic Jego Ekscelencji uwagÅ na poniÅsze: 14 czerwca
1940 r. ZwiÅzek Socjalistycznych Republik Radzieckich jak wiadomo pod
nieuzasadnionym i nieokreÅlonym pretekstem postawiÅ Litwie ultimatum, w
ktarym ÅÅdaÅ:
dymisji konstytucyjnego rzÅdu Litwy;
oddania pod sÅd Ministra spraw wewnÅtrznych oraz
naczelnika policji politycznej bez przedstawienia jakichkol
wiek oskarÅeÅ osnutych na prawie;
swobodnego oraz nieograniczonego wkroczenia do Litwy
radzieckich oddziaÅaw wojskowych.
NastÅpnego dnia rosyjska Armia Czerwona zaatakowaÅa litewskÅ straÅ
granicznÅ, przekroczyÅa granicÅ i okupowaÅa caÅÅ LitwÅ. Na dodatek byÅ
sformowany rzÅd marionetkowy narzu-

cony nam przez wysoko postawione radzieckie osobistos'ci oficjalne
przysÅane z Moskwy, caÅa zas' administracja znalazÅa siÅ pod kontrolÅ rzÅdu
ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
W celu ostatecznego wÅÅczenia Litwy w skÅad ZwiÅzku Socjalistycznych
Republik Radzieckich rozkazano nam przeprowadziÅ 14 czerwca wybory do Sejmu
(parlamentu), w ktarych wyniku zrealizowana zostaÅa niebywaÅa falsyfikacja
woli narodu litewskiego.
Celem zniszczenia dowolnego wyrazu nieustÅpliwoÅci jeszcze przed
wyborami zakazano wszelkÅ dziaÅalnoÅÅ klubaw i organizacji, na prasÅ
litewskÅ naÅoÅono areszt, zwolniono przemocÅ jej redaktoraw, mniej lub
wiÅcej wpÅywowe osoby na Åycie spoÅeczne aresztowano. Ludzie, ktarzy uwaÅani
byli przez nas za otwartych wrogaw paÅstwa litewskiego, otrzymali nominacje
do instytucji paÅstwowych, w tym paÅstwowej policji politycznej.
Partia komunistyczna staÅa siÅ jedynÅ organizacjÅ politycznÅ, ktarej
pozwolono funkcjonowaÅ legalnie. NastÅpnie wywarÅa ona decydujÅcy wpÅyw na
zaplanowane wybory. ByÅa dozwolona tylko jedna lista kandydato'w, a
mianowicie taka, ktara byÅa do przyjÅcia przez partiÅ komunistycznÅ.
Wszyscy musieli obowiÅzkowo braÅ udziaÅ w wyborach. ZagroÅono, Åe
ogÅosi siÅ wrogami narodu tych, ktarzy nie chcÅ gÅosowaÅ. UdziaÅ osobisty
natomiast w wyborach byÅ surowo sprawdzany.
OczywiÅcie Sejm wybrany w' takich warunkach byÅ jedynie Ålepym
narzÅdziem w rÅkach partii komunistycznej i tym samym rzÅdu ZwiÅzku
Socjalistycznych Republik Radzieckich. Dzisiaj, 21 lipca 1940 r. Sejm
powziÅÅ rezolucjÅ w ustaleniu wewnÅtrz kraju ustroju radzieckiego i o
wejs'ciu Litwy w skÅad ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Wszystkie te akcje rzÅdu ZSRR sÅ woÅajÅcym o pomstÅ pogwaÅceniem
wszystkich ukÅadaw zawartych miÅdzy RepublikÅ LitewskÅ a ZSRR, w tym:
1. Traktatu pokojowego z dn. 12 lipca 1920 r., na mocy
ktarego ZSRR - jako spadkobierca byÅego Imperium Rosyjskie
go - uznaÅ caÅkowitÅ niezaleÅnoÅÅ oraz suwerennoÅÅ Litwy i po
wsze czasy zrzekÅ siÅ wszystkich praw do wÅadania LitwÅ, jakie
dawniej miala Rosja (patrz artykuÅ 1);
2. Paktu o nieagresji z dn. 22 wrzeÅnia 1926 r.¹ i jego
prolongaty z dn. 6 maja 1931 r. oraz 3 kwietnia 1934 r. Na mocy
tego paktu ZwiÅzek Radziecki zobowiÅzaÅ siÅ w jakichkolwiek
warunkach szanowaÅ suwerennoÅÅ Litwy, a takÅe jej integral
noÅÅ i nietykalnoÅÅ (patrz artykuÅ 2) oraz powstrzymywaÅ od
jakichkolwiek bÅdÅ dziaÅaÅ przy uÅyciu siÅy (artykuÅ 3);
3. Paktu o pomocy wzajemnej z dn. 10 paÅdziernika 1939 r.,
na mocy ktarego ZSRR powto'rnie udziela Litwie uroczystych
192

gwarancji w Åaden sposab nie ÅamaÅ suwerennoÅci paÅstwa litewskiego,
jak teÅ jego ustroju wewnÅtrznego.
Ze wzglÅdu na te wszystkie okolicznoÅci jako poseÅ mianowany przez
instytucje konstytucyjne Republiki Litewskiej i akredytowany przy Rzeszy
Niemieckiej zmuszony jestem wyrazie oficjalny i zdecydowany protest
przeciwko agresji w stosunku do mojego kraju oraz pozbawieniu Litwy przez
ZwiÅzek Socjalistycznych Republik Radzieckich^ jej suwerennoÅci oraz
niezaleÅnoÅci narodowej. MuszÅ oÅwiadczyÅ, iÅ wspomniana wyÅej rezolucja
byÅa narzucona Sejmowi przez rosyjskie wÅadze okupacyjne, wiÅc nie jest
niczym innym jak skrajnie oburzajÅcym faÅszerstwem woli narodu litewskiego i
jest gÅÅboko sprzeczna z KonstytucjÅ oraz interesami paÅstwa litewskiego, a
takÅe z prawem narodaw do swobodnego samo-okreÅlenia i dlatego w Åadnym
wypadku nie moÅe byc uznana za prawomocnÅ.
PragnÅ skorzystaÅ z okazji do zÅoÅenia Jego Ekscelencji zapewnieÅ o mym
jak najgÅÅbszym szacunku.
K. Skirpa Nadzwyczajny i peÅnomocny ambasador Litwy
¹ Podpisany 28 wrzeÅnia 1926 r. -- Przyp. red. wyd. niem.
50. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 22 lipca 1940 r.
Dzisiaj zÅoÅyÅ mi wizytÅ poset litewski i oÅwiadczyÅ- co nastÅpuje:
Na skutek zachodzÅcych w jego kraju waÅnych wydarzeÅ uwaÅa za swaj
obowiÅzek nie dopus'ciÅ, by te wydarzenia odeszÅy do przeszÅos'ci bez
powziÅcia jakichkolwiek s'rodkaw. SwojÅ pozycjÅ w stosunku do wydarzeÅ w
Litwie podsumowaÅ w liÅcie do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. WrÅczenie
tego listu jest aktem jego osobistej decyzji, za kto'rÅ wyÅÅcznie on ponosi
odpowiedzialnoÅÅ. Aktem tym nie chce sprawiaÅ polityce niemieckiej
jakichkolwiek kÅopotaw.
Swoje starania tÅumaczy nastÅpujÅco. Nieco wczes'niej, w przededniu
wydarzeÅ Minister spraw zagranicznych [Litwy] Urbszys poinstruowaÅ
wszystkich postaw dyplomatycznych
193

Litwy o poczynieniu podobnego kroku na wypadek pogwaÅcenia przez
ZwiÅzek Radziecki suwerennoÅci. PozostajÅc w kontakcie z posÅami litewskimi,
jest przekonany, Åe analogiczna nota bÅdzie wrÅczona dziÅ we wszystkich
stolicach, w ktarych reprezentowana jest Litwa. Potem poseÅ wrÅczyÅ mii
list, kto'ry zafÅczam.Zawiera on „powaÅny i zdecydowany prote.st".
PowiedziaÅem panu Skirpie, Åe na pewien czas dokument ten chciaÅbym
zostawiÅ u siebie. Na podstawie jego [Skirpy] wypowiedzi doszedÅem do
wniosku, Åe nie oczekuje od nas jakich bÅdÅ komentarzy o tym. Nie mogÅem mu
jednak powiedzieÅ, czy rzÅd niemiecki w ogole gotaw jest przyjÅÅ podobnÅ
notÅ. Dlatego musimy zastrzec sobie prawo jej zwrotu.
PoseÅ oÅwiadczyÅ dalej, Åe miÅdzy innymi z powodu zneinej pozycji
Niemiec opus'ciÅ jeden punkt noty, wÅÅczony przez innych posÅaw litewskich
do not rzÅdom, przy ktarych sÅ akredytowani, a mianowicie proÅbÅ o to, by
wÅÅczenie [Litwy w skÅad ZSRR] nie byÅo uznane. Posef spytaÅ, czy nie moÅe
chociaÅby ustnie wyÅuszczyÅ mi tej proÅby. UchyliÅem to, po czym poseÅ
os'wiadczyf, Åe moÅna uwaÅaÅ, iÅ proÅby takiej nie byÅo. Wreszcie poseÅ
powiedziaÅ, Åe zamierza nadaÅ rozgÅosu swej akcji dziÅki pomocy
przedstawicielstwa berliÅskiego agencji ELTA. UwaÅa za konieczne oÅwiadczyÅ
o swym osobistym stanowisku wzglÅdem zachodzÅcych wydarzeÅ.
PoprosiÅem posÅa, by powstrzymaÅ siÅ od tego kroku. Zgod.ziÅ siÅ na
mojÅ proÅbÅ.
Przekazane Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy przez sekretarza stanu
z proÅbÅ o instrukcjÅ co do przyjÅcia noty. MoÅna oczekiwaÅ, Åe posÅowie
Åotwy i Estonii wrÅczÅ analogiczne noty. PoseÅ Åotewski umawiÅ siÅ juÅ ze
mnÅ na spotkanie dziÅ o godzinie 17.30.
Woermann
51. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 22 lipca 1940 r.
Dzisiaj zÅoÅyÅ mi wizytÅ poseÅ Åotewski i wrÅczyÅ do przekazania
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy zaÅÅczany list, w kto'rym on, jako
poseÅ „prawowitego rzÅdu Åotwy", protestuje przeciwko wÅÅczeniu Åotwy
w skÅad ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W zwiÅzku z tym poseÅ
zaznaczyÅ, Åe nie zamierza sprawiaÅ Niemcom jakichkolwiek kÅopotaw. Jego
zdaniem nic nie wyniknie z powodu wrÅczenia tego protestu.
194

PowiedziaÅem panu Krejewinszowi, Åe list na pewien czas zatrzymam. O
tym, czy list moÅe byÅ przyjÅty, czy nie, zawiadomiÅ go pozniej.
Przez sekretarza stanu posyÅam panu Ministrowi spraw zagranicznych
Rzeszy uzupeÅnienie memorandum o rozmowie z posÅem litewskim i pros'by o
powziÅcie decyzji.
Woermann
52. AMBASADOR ÅOTEWSKI DO RIBBENTROPA
Berlin, 22 lipca 1940 r. Ambasada Åotewska
Panie Ministrze Rzeszy!
Mam zaszczyt poinformowaÅ Jego EkscelencjÅ o tym, co
nastÅpuje:
Parlament zgromadzony w Rydze dn. 21 bieÅÅcego miesiÅca proklamowaÅ
ÅotwÅ republikÅ radzieckÅ i zwraciÅ siÅ do Moskwy z proÅbÅ o wÅÅczenie Åotwy
w skÅad ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rezolucja ta nie ma
Åadnych podstaw prawnych, poniewaÅ parlament zawdziÅcza swe istnienie
wyborom, ktare przeprowadzane byÅy pod terrorem okupacji rosyjskiej i ktare
w Åadnym wypadku nie mogÅ byc rozpatrywane jako swobodny wyraz woli narodu.
WczeÅniejsze wtargniÅcie wojsk radzieckich do Åotwy juÅ samo przez siÅ byÅo
pogwaÅceniem wszystkich istniejÅcych miÅdzy ÅotwÅ a ZSRR umaw.
Jako nadzwyczajny i peÅnomocny ambasador prawowitego rzÅdu Åotwy uwaÅam
za swo'j obowiÅzek zawiadomiÅ Jego EkscelencjÅ o swym protes'cie przeciw
wymienionym wyÅej dziaÅaniom.
Raz jeszcze proszÅ Jego EkscelencjÅ przyjÅÅ moje zapewnienia o jak
najgÅÅbszym do Was szacunku.
Edg. Krejewinsz Nadzwyczajny i peÅnomocny ambasador Åotwy
195

53. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 24 lipca 1940 r.
Dzisiaj ambasadorowi litewskiemu i Åotewskiemu po przyjacielsku
zwraciÅem ich noty dotyczÅce wÅÅczenia ich krajaw w skÅad ZSRR i
oÅwiadczyÅem na swe usprawiedliwienie, Åe moÅemy przyjmowaÅ od posÅaw tylko
te noty, ktare przedstawiajÅ w imieniu swych rzÅdaw. Zgodnie z instrukcjÅ
nie wskazaÅem, Åe noty zostaÅy im zwro'cone na rozporzÅdzenie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy.
PoseÅ estoÅski rawnieÅ chciaÅ mi wrÅczyÅ dziÅ analogiczny notÅ.
PoprosiÅem, by siÅ powstrzymaÅ od tego, podajÅc wspomniane juÅ przyczyny.
PoseÅ litewski doniasÅ mi, Åe z wÅasnej inicjatywy wysÅaÅ do
litewskiego [radzieckiego] rzÅdu telegram z protestem przeciwko wÅÅczeniu
[Litwy] w skÅad ZwiÅzku Radzieckiego, oÅwiadczajÅc miÅdzy innymi, Åe ludnoÅÅ
litewskÅ, narad i samego siebie nie uwaÅa za skrÅpowanych tÅ rezolucjÅ.
Ambasadorowie Åotwy i Estonii powiedzieli mi, Åe nie posyÅali podobnych
telegramaw i nie zamierzajÅ tego robiÅ.
NastÅpnie powiedziaÅem trzem ambasadorom, Åe oni, podobnie jak inni
czÅonkowie ich misji dyplomatycznych mogÅ razem z rodzinami zostaÅ w
Niemczech, jeÅli tego sobie ÅyczÅ. Trzej ambasadorowie wyrazili swe duÅe za
to uznanie i poprosili o podziÅkowanie Ministrowi spraw zagranicznych
Rzeszy.
Woermann
54. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 29 lipca 1940 - 19.10 Otrzymany 29 lipca 1940 - 20.20
Nr 1500 z dn. 29 lipca
Pilne!
UzupeÅnienie mego telegramu nr 1472 z dn. 16 lipca¹

MoÅotow wezwaÅ mnie dzisiaj i oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd radziecki jest nader
zainteresowany uzyskaniem informacji dotyczÅcych przedmiotu przeprowadzonych
niedawno negocjacji Niemiec i WÅoch z dziaÅaczami paÅstwowymi WÅgier,
Rumunii, BuÅgarii i
196

SÅowacji. OdpowiedziaÅem, Åe nie mam jeszcze Åadnych informacji o tym,
ale poproszÅ o nie.
ProszÅ o pilne instrukcje telegraficzne, miÅdzy innymi z powodu
spodziewanego w dniu 1 sierpnia przemawienia Mototowa o polityce
zagranicznej.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
55. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 2 sierpnia 1940 - 16.24 Moskwa, 2 sierpnia 1940 - 20.45
Moskwa
Nr 1339 z dn. 2 sierpnia
Na Wasz telegram nr 1363 z dn. 13 lipca
Poleca siÅ zawiadomiÅ pana MoÅotowa o tym, Åe rzÅd Rzeszy przyjÅÅ do
wiadomoÅci Åyczenie rzÅdu radzieckiego, by Niemcy zostawiÅy ZwiÅzkowi
Radzieckiemu czÅ^Å Litwy przydzielonÅ Niemcom na mocy porozumieÅ
moskiewskich. Wprowadza to istotnÅ zmianÅ do ukÅadu moskiewskiego na
niekorzys'Å strony niemieckiej. Dlatego teÅ przed szczego'Åo"wym
rozpatrzeniem tej kwestii przez rzÅd Rzeszy ciekawie by byÅo nam dowiedzieÅ
siÅ, co rzÅd radziecki zaproponuje w zamian.
Ribbentrop
197

POLITYKA ZAGRANICZNA ZSRR. Z REFERATU W. MOtOTOWA WYGÅOSZONEGO NA
POSIEDZENIU RADY NAJWYÅSZEJ ZSRR
1 SIERPNIA 1940 R.

2 sierpnia 1940 r.
...Nasze stosunki z Niemcami, w ktarych zwrot nastÅpiÅ prawie przed
rokiem, prawie siÅ nie zmieniÅy, gdyÅ jest to uwarunkowane porozumieniem
radziecko-niemieckim. Porozumienie to, ktarego ÅciÅle przestrzega nasz rzÅd,
wyeliminowaÅo moÅliwoÅÅ tarÅ w stosunkach radziecko-niemieckich, podczas
przeprowadzania radzieckich zamierzeÅ wzdfuÅ naszej granicy zachodniej i
rawnoczeÅnie zapewniÅo Niemcom caÅkowitÅ pewnoÅÅ na Wschodzie. Tok wydarzeÅ
w Europie nie tylko nie osÅabiÅ mocy porozumienia radziecko-niemieckiego o
nieagresji, ale odwrotnie -- podkreÅliÅ wagÅ jego istnienia i dalszego
rozwoju. Ostatnio w prasie zagranicznej, w szczegalnoÅci angielskiej i
przychylnej dla Anglii spekulowano na moÅliwos'ci ro'Ånicy zdaÅ miÅdzy
ZwiÅzkiem Radzieckim a Niemcami, prabowano zastraszyÅ nas perspektywÅ
wzrostu potÅgi Niemiec. Zarawno z naszej jak teÅ niemieckiej strony praby te
byÅy niejednokrotnie demaskowane i odrzucane, jako nikczemne. MoÅemy jedynie
poÅwiadczyÅ, Åe u podstaw uksztaÅtowanych dobrosÅ,-siedzkich i przyjaznych
stosunkaw radziecko-niemieckich leÅÅ naszym zdaniem nie wzglÅdy przypadkowe
o charakterze koniunkturalnym, lecz istotne interesy paÅstwowe zaro'wno ZSRR
jak teÅ Niemiec.
NaleÅy rawnieÅ podkreÅliÅ, Åe nasze stosunki z WÅochami polepszyÅy siÅ
ostatnio. Wymiana poglÅdaw z WÅochami wykazaÅa, Åe w dziedzinie polityki
zagranicznej nasze kraje majÅ caÅkowitÅ moÅnoÅÅ zapewnienia zrozumienia
wzajemnego. W zupeÅnoÅci sÅ, uzasadnione widoki na wzmoÅenie stosunkaw
handlowych...
PierwszorzÅdne znaczenie ma dla naszego kraju fakt, Åe odtÅd granice
ZwiÅzku Radzieckiego bÅdÅ przeniesione na wybrzeÅe Morza BaÅtyckiego.
Ro'wnoczes'nie kraj nasz bÅdzie miaÅ swe nie zamarzajÅce porty na Morzu
BaÅtyckim, ktarych tak bardzo potrzebujemy...
Na minionej sesji Rady NajwyÅszej referowaÅem o traktacie pokojowym z
FinlandiÅ... Rzecz zrozumiaÅa, Åe jeÅli poszczegalne elementy fiÅskich koÅ
rzÅdzÅcych nie zaprzestanÅ swych dziaÅaÅ represyjnych przeciw spoÅecznym
warstwom Finlandii, dÅÅÅcym do zacieÅniania dobrosÅsiedzkich stosunkaw z
ZSRR, wiÅc stosunki miÅdzy ZSRR i FinlandiÅ mogÅ, siÅ osÅabiÅ. (Åmiech.
Oklaski.)...
198

Nie bÅdÅ siÅ zatrzymywaÅ na naszych stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi
Ameryki juÅ jedynie z tego wzglÅdu, Åe nie moÅna powiedzieÅ o nich nic
dobrego. (Åmiech.). DowiedzieliÅmy siÅ, Åe w Stanach Zjednoczonych nie
podobajÅ poniektarym sukcesy radzieckiej polityki zagranicznej w krajach
nadbaÅtyckich. Trzeba przyznaÅ, Åe okolicznoÅÅ ta niewiele nas wzrusza
(Åmiech, oklaski), gdyÅ podoÅamy swym zadaniom bez pomocy tych
niezadowolonych panaw. (Åmiech, oklaski.). Jednak ta okolicznoÅÅ, Åe wÅadze
Stanaw Zjednoczonych bezprawnie zatrzymafy zÅoto, kupione niedawno przez
nasz Bank PaÅstwowy od bankaw Litwy, Åotwy i Estonii wywoÅuje jak
najenergiczniejszy z naszej strony protest. W danym wypadku moÅemy tylko
przypomnieÅ zarawno rzÅdowi Stanaw Zjednoczonych jak teÅ Anglii, ktary
stanÅÅ na podobnÅ, drogÅ, o ich odpowiedzialnoÅÅ za te bezprawne
dziaÅania...
ZwiÅzek Radziecki powinien w tych warunkach wykazaÅ wzmoÅonÅ czujnoÅÅ
odnos'nie swego bezpieczeÅstwa zewnÅtrznego, utrwalenia wszystkich swych
pozycji wewnÅtrznych i zagranicznych. PrzeszliÅmy z 7-godzinnego na
8-godzinny dzieÅ pracy oraz poczyniliÅmy inne kroki uwzglÅdniajÅc to, Åe
zobowiÅzani jesteÅmy do zapewnienia dalszego, jeszcze wiÅkszego wzrostu
potÅgi obronnej i gospodarczej kraju, zapewnienia powaÅnego wzmocnienia
dyscypliny wszystkich fudzi pracy, intensywnie pracowaÅ nad zwiÅkszeniem
wydajnoÅci pracy w naszym kraju. OsiÅgnÅlismy sporo nowych sukcesaw, ale nie
zamierzamy poprzestaÅ na osiÅgniÅtym. W celu zapewnienia niezbÅdnych nam
dalszych sukcesaw ZwiÅzku Radzieckiego zawsze musimy pamiÅtaÅ sÅowa
towarzysza Stalina o tym, Åe „cafy nasz naro'd trzeba trzymaÅ w stanie
gotowos'ci mobilizacyjnej w obliczu zagroÅenia napaÅci wojennej, Åeby Åaden
„przypadek" i Åadne sztuczki naszych wrogaw zewnÅtrznych nie zastaÅy
nas nieprzygotowanymi". (DÅugotrwaÅe oklaski.)... OsiÅgniemy nowe i jeszcze
chlubniejsze sukcesy ZwiÅzku Radzieckiego.
(Burzliwe, dÅugo nie milknÅce owacje. Wszyscy wstajÅ.)
199

56. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 sierpnia 1940 - 0.25 Otrzymany 13 sierpnia 1940 - 4.25
Nr 1368 z dn. 12 sierpnia
Pilne!
UzupeÅnienie mego telegramu nr 1590 z dn. 7 sierpnia¹
Tajne!
OdnoÅnie strefy terytorium litewskiego MoÅotow wrÅczyÅ mi dzisiaj
dÅugie memorandum. Os'wiadczyÅ, Åe kompensata terytorialna jest nie do
przyjÅcia dla ZwiÅzku Radzieckiego, wyraziÅ jednak gotowoÅÅ do zapÅacenia za
zatrzymanie tego terytorium przez ZwiÅzek Radziecki 3.860.000 dolaro'w w
zÅocie (tzn. poÅowÅ sumy, jakÅ USA zapÅaciÅy Rosji za odstawienie
Alaski²) w ciÅgu dwo'ch lat, na Åyczenie Niemiec zÅotem lub
towarami.
Tekst memorandum zostanie wysÅany przez kuriera w s'rodÅ samolotem.
Schulenbuirg

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
¹ UkÅad amerykaÅsko-rosyjski z dn. 30 marca 1867 r. Cena
zakupu -7.200.000 dolaraw. - Przyp. red. wyd. niem.

PRZYBYCIE DELEGACJI NIEMIECKIEJ

29 sierpnia 1940 r.
28 sierpnia przybyta do Moskwy delegacja niemiecka z PeÅnomocnym
Ministrem p. Schnurre na czele w celu omawienia wyni-ko'w realizacji
gospodarczego porozumienia radziecko-niemieckiego za pofrocze...
200

57. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 5 wrzeÅnia 1940 r.
Tajemnica paÅstwowa Nr 1604
Nasza marynarka wojenna ma zamiar zrezygnowania z udzielonej jej bazy
na wybrzeÅu murmaÅskim, poniewaÅ obecnie wystarcza jej baza w Norwegii.
ProszÅ zawiadomiÅ Rosjan o tej decyzji i w imieniu rzÅdu Rzeszy wyrazie im
wdziÅcznoÅÅ za nieocenionÅ, pomoc. GÅawnodowodzÅcy siÅ morskich¹
jako uzupeÅnienie oficjalnej^ noty zamierza wyraziÅ swe uznanie w liÅcie
osobistym do gÅawnodowodzÅcego marynarki radzieckiej². ProszÅ
niezwÅocznie zawiadomiÅ telegraficznie o tym powiadomieniu.
Woermann

¹AdmiraÅ Reder. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Komisarz Ludowy Marynarki Wojennej ZSRR N. Kuzniecow. -
Przyp.
J. F.

KOMUNIKAT TASS

7 wrzeÅnia 1940 r.
Gazeta japoÅska „Chosi" rozpowszechnia komunikat o toczÅcej siÅ
jakoby w koÅcu sierpnia rozmowie tow. Stalina z ambasadorem niemieckim
hrabiÅ von Schulenburgiem w kwestii zawarcia porozumienia miÅdzy ZSRR,
Niemcami, WÅochami i JaponiÅ, i o anulowaniu paktu antykominternowskiego.
TASS upowaÅniony jest oÅwiadczyÅ, Åe cafy ten komunikat gazety
„Chosi" jest wymysÅem od poczÅtku do koÅca, gdyÅ tow. Stalin w ciÅgu
ostatnich szesciu-siedmiu miesiÅcy nie miaÅ" Åadnego spotkania z p.
Schulenburgiem.
201

58. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 10 wrzeÅnia 1940 - 17.58 Otrzymany 11 wrzeÅnia 1940 - 20.00
Nr 1900 z dn. 1 wrzes'nia
Na Wasz telegram nr 1649¹ z dn. 10 wrzes'nia
Pilne!
MoÅotow wyraziÅ duÅe zainteresowanie i zmusiÅ mnie do kilkakrotnego
powtarzenia oÅwiadczenia o tym, Åe „RzÅd Rzeszy gotaw jest w zasadzie
zrzec siÅ za okreÅlone wynagrodzenie wczeÅniej odstÅpionej mu wedrug umowy
moskiewskiej strefy terytorium litewskiego". OdniosÅem wraÅenie, Åe MoÅotow
byÅ zadowolony. Os'wiadczenie o tym, iÅ zaproponowanej kompensaty wyraz'nie
nie moÅemy przyjÅÅ i Åe przystÅpiliÅmy do opracowania kontrpropozycji,
MoÅotow przyjÅÅ z zainteresowaniem, ale bez Åadnych komentarzy.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
59. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 17 wrzes'nia 1940 r. Ambasadorowi do rÅk wÅasnych!
ProszÅ zÅoÅyÅ wizytÅ panu MoÅotowowi 21 wrzeÅnia w dzieÅ. JeÅeli do
tego czasu nie otrzymacie innych wskazawek, zakomunikujcie mu ustnie, niby
miÅdzy innymi, najlepiej w czasie rozmowy na jakiÅ przypadkowy temat, co
nastÅpuje:
TrwajÅce nadal przedostawanie siÅ samolotaw angielskich do przestrzeni
powietrznej Niemiec i okupowanych przez nie terytoriaw zmusza do wzmocnienia
obrony poszczegalnych obiektaw, przede wszystkim na paÅnocy Norwegii. CzÅÅÅ
skÅadowÅ takiego wzmocnienia stanowi przerzucenie tam
202

dywizjonu artylerii zenitowej razem z jego zaopatrzeniem. Podczas
ustalania drag przerzucenia artylerii wyjaÅniÅo siÅ, Åe najmniej
skomplikowana droga do tego celu prowadzi przez FinlandiÅ. Dywizjon zostanie
wyÅadowany koÅo Chaparandy mniej wiÅcej 22 wrzeÅnia, a nastÅpnie
przewieziony do Norwegii czÅÅciowo kolejÅ, a czÅÅciowo szosÅ.
RzÅd fiÅski uwzglÅdniajÅc wyjÅtkowÅ sytuacjÅ pozwoliÅ Niemcom na to
transportowanie.
Chcemy poinformowaÅ rzÅd radziecki zawczasu o tym kroku. Przypuszczamy
i prosimy o potwierdzenie tego, Åe rzÅd radziecki to doniesienie przyjmie
jako scisle tajne.
O wykonaniu zlecenia proszÅ zawiadomiÅ telegraficznie.
Ribbentrop
60. RIBBENTROP DO CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCHA
Telegram
Berlin, 25 wrzeÅnia 1940 r.
Otrzymany w Moskwie 26 wrzeÅnia 1940 - 12.05
Nr 1746
Tajemnica paÅstwowa
P,ilne!
Scisle tajne. Tylko charge d'affaires do rÅk wÅasnych
NastÅpujÅca instrukcja powinna byÅ wykonana tylko w tym wypadku, jeÅli
w czwartek z mej kancelarii ministerialnej telefonicznie albo telegraficznie
zostanie przekazane Warn sÅowo „Wykonanie".
ProszÅ w czwartek, 26 wrzeÅnia, zÅoÅyÅ wizytÅ MoÅotowowi i w moim
imieniu zakomunikowaÅ mu, Åe ze wzglÅdu na serdeczne stosunki ÅÅczÅce Niemcy
i ZwiÅzek Radziecki chciaÅbym zawczasu, scisle poufnie, poinformowaÅ o tym,
co nastÅpuje:
Agitacja podÅegaczy do wojny w Ameryce, ktara na
obecnym etapie ostatecznej poraÅki Anglii widzi jedyne dla
siebie wyjÅcie w rozprzestrzenianiu i kontynuowaniu wojny,
doprowadziÅa do pertraktacji miÅdzy dwoma mocarstwami Osi z
jednej strony a JaponiÅ- z drugiej. Wynikiem tych negocjacji
bÅdzie przypuszczalnie w ciÅgu najbliÅszych kilku dni podpi
sanie sojuszu wojennego miÅdzy trzema mocarstwami.
Sojusz ten od poczÅtku i konsekwentnie wymierzony jest
wyÅÅcznie przeciw amerykaÅskim podÅegaczom do wojny.
203

NiewÅtpliwie nie wpisano tego otwarcie do ukÅadu, ale nieomylnie wynika
z jego tres'ci.
3. UkÅad w stosunku do Ameryki nie ma rzecz jasna jakich
kolwiek agresywnych celow. WyÅÅcznym jego celem jest
zmuszenie do opamiÅtania siÅ tych elementaw, kto're sÅ za
przystÅpieniem Ameryki do wojny, przekonywujÅco pokazujÅc
im, Åe jeÅeli rzeczywiÅcie wÅÅczÅ siÅ do walki, wiÅc automa
tycznie trzy duÅe mocarstwa stanÅ siÅ ich wrogami.
4. Od poczÅtku tych negocjacji trzy porozumiewajÅce siÅ
strony caÅkowicie siÅ zgadzajÅ, Åe ich sojusz w Åadnym wypad
ku nie zakÅaci stosunkaw kaÅdej z nich ze ZwiÅzkiem Radzie
ckim. W celu rozwiania wszelkich wÅtpliwoÅci co do tego do
ukÅadu wÅÅczony zostaÅ osobny artykuÅ potwierdzajÅcy, Åe
status istniejÅcych stosunkaw politycznych miÅdzy kaÅdÅ z
trzech porozumiewajÅcych siÅ stron a ZwiÅzkiem Radzieckim
siÅ nie zmieni. Zatem zastrzeÅenie to oznacza nie tylko, Åe
zachowajÅ w caÅoÅci moc i dziaÅanie umowy zawarte przez trzy
mocarstwa ze ZwiÅzkiem Radzieckim, zwÅaszcza umowy
niemiecko-radzieckie podpisane jesieniÅ 1939 r.,lecz takÅe
dotyczy to caÅego zespoÅu stosunkaw politycznych ze ZwiÅz
kiem Radzieckim.
5. Pakt z pewnoÅciÅ ostudzi zapaÅ podÅegaczy do wojny,
szczegalnie w Ameryce. Wymierzony jest przeciw dalszemu
rozprzestrzenianiu siÅ trwajÅcej wojny i w tym sensie, jak siÅ
spodziewamy, posÅuÅy sprawie przywro'cenia pokoju na caÅym
Åwiecie.
6. KorzystajÅc z okazji, proszÅ powiedzieÅ panu MoÅotowowi,
Åe przyjÅÅem do wiadomoÅci memorandum rzÅdu radzieckiego¹wrÅczone hrabiemu Schulenburgowi 21 wrzeÅnia i Åe zamierzam
wkratce zwraciÅ siÅ do pana Stalina z listem osobistym, w
ktarym odpowiem na memorandum w duchu przyjaz'ni niemie-
cko-radzieckiej. W lis'cie tym zostanie szczerze i poufnie
wyÅuszczony niemiecki punkt widzenia na obecnÅ sytuacjÅ
politycznÅ. Spodziewam siÅ, Åe list ten wniesie nowy wkÅad w
zacieÅnianie naszych przyjaznych stosunkaw. Poza tym list
bÅdzie zawieraÅ zaproszenie do Berlina pana MoÅotowa, ktarego
rewizyta po mych dwukrotnych wizytach w Moskwie jest przez
nas oczekiwana. ChciaÅbym z panem MoÅotowem omawiÅ waÅne
zagadnienia dotyczÅce ustalenia na przyszÅoÅÅ wspalnych celaw
politycznych.
Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
204

61. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 27 wrzeÅnia 1940 - 5.13 Otrzymany 27 wrzeÅnia 1940 - 9.15
Bardzo pilne! Tajemnica paÅstwowa Nr 2041 z dn. 26 wrzeÅnia Na Wasz
telegram nr 1746 z dn. 26 wrzeÅnia ÅcisÅe tajne!
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych
Instrukcje zgodnie z nakazem zostaÅy wykonane dzisiaj wieczorem o
godzinie 22. MoÅotow wysÅuchaÅ bardzo uwaÅnie doniesienia. Punkt 6 MoÅotow
podkreÅliÅ z wyraz'nym zadowoleniem i powiedziaÅ, Åe w danym momencie nie ma
potrzeby wyÅuszczania jego [MoÅotowa] pozycji, poniewaÅ taka moÅliwoÅÅ
nadarzy siÅ przy udzielaniu odpowiedzi na list, jaki Minister spraw
zagranicznych Rzeszy zamierza wysÅaÅ do Stalina.
MoÅotow zanim przeszedÅ do kwestii sojuszu wojennego z JaponiÅ, zapytaÅ
powoÅujÅc siÅ na doniesienie telegraficzne radzieckiego posÅa peÅnomocnego z
Berlina o porozumienie niemiecko-fiÅskie, ktare zgodnie z komunikatem
fiÅskim udziela wojskom niemieckim prawa do przejÅcia do Norwegii przez
FinlandiÅ. Na nie powoÅywaÅ siÅ na swej konferencji prasowej kierownik
agencji prasowej Schmidt. MoÅotow wskazaÅ takÅe na komunikat wydziaÅu
berliÅskiego United Press nadany w radiu o tym, Åe wojska niemieckie
wylÅdowaÅy w porcie fiÅskim Vaasa. OÅwiadczyÅem, Åe nie mam o tym Åadnej
dodatkowej informacji.
Potem MoÅotow zÅoÅyÅ nastÅpujÅce oÅwiadczenie w sprawie sojuszu
wojennego. Z wdziÅcznoÅciÅ przyjmuje doniesienie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. Przed kilkoma dniami o planach podpisania podobnego
porozumienia zawiadomiÅo z Tokio poselstwo radzieckie. RzÅd radziecki rzecz
jasna bardzo siÅ ciekawi tÅ kwestiÅ, poniewaÅ dotyczy ona sÅsiednich krajaw,
z ktarymi ZwiÅzek Radziecki, ÅÅczy mnastwo interesaw. ZrozumiaÅe zatem, Åe
rzÅd radziecki nie tylko bardzo siÅ ciekawi, ale teÅ pragnie byÅ
poinformowany zawczasu o porozumieniu oraz jego tres'ci. To Åyczenie rzÅdu
radzieckiego opiera siÅ na artykuÅe 3 i 4 paktu o nieagresji. W podobnym
przypadku rzÅd radziecki teÅ by informowaÅ nas zawczasu i doniasÅ o tres'ci
ukÅadu. ArtykuÅ 4 rzÅd radziecki wyjaÅnia w
205

ten sposab, Åe ma prawo zapoznaÅ siÅ z umowÅ zawieranÅ miÅdzy
mocarstwami Osi a JaponiÅ, a takÅe otrzymaÅ informacje o tajnych protokoÅach
i porozumieniach, obiecujÅc zachowanie s'cisÅej tajemnicy. ProsiÅ o
zakomunikowanie mu, czy rzÅd niemiecki zgadza siÅ z takÅ interpretacjÅ
artykuÅu 4 i powtarnie wyraziÅ swe Åyczenie zapoznania siÅ z treÅciÅ umowy
przed jej podpisaniem, aby mdgÅ wypowiedzieÅ o niej swojÅ, opiniÅ. JeÅli zaÅ
wbrew tym oczekiwaniom rzÅd niemiecki nie zgodzi siÅ z jego interpretacjÅ
artykuÅu 4, prosi o wytÅumaczenie mu takiego stanowiska rzÅdu niemieckiego.
Szczegalnie znaczÅce wydaje mi siÅ w wypowiedzi MoÅotowa co nastÅpuje:
Nadzwyczajne zainteresowanie siÅ ukÅadem z JaponiÅ.
Nieustanne wzmiankowanie artykuÅu 3, szczegalnie
artykuÅu 4 paktu o nieagresji, w tym artykuÅ 4 przytoczyÅ
dosÅownie.
Domaganie siÅ przejrzenia tekstu ukÅadu z tajnymi
czÅs'ciami jego wÅÅcznie.
Po tym, kiedy MoÅotow zÅoÅyÅ swe os'wiadczenie w kwestii sojuszu
wojennego, ponownie powraciÅ do porozumienia niemiecko-fiÅskiego
wymienionego na poczÅtku i oÅwiadczyÅ, Åe w ciÅgu ostatnich trzech dni rzÅd
radziecki otrzymaÅ doniesienia dotyczÅce wylÅdowania wojsk niemieckich w
Vaasie, Uleaborgu i Porvoo bez poinformowania ze strony Niemiec.
RzÅd radziecki chce otrzymaÅ tekst porozumienia o przejÅciu wojsk
[niemieckich] przez FinlandiÅ, w tym teÅ tekst czÅÅci tajnej. ÅÅdanie to
takÅe jest oparte na artykule 3 i 4 paktu o nieagresji. JeÅeli siÅ, zgadzamy
z takÅ interpretacjÅ wspomnianych artykuÅaw, wiÅc prosi, Åebys'my
zawiadomili go o przedmiocie tego porozumienia, przeciw komu jest ono
wymierzone oraz o celach, jakim sÅuÅy. SpoÅecznoÅÅ omawia juÅ porozumienie,
gdy tymczasem rzÅd radziecki nic o nim nie wie.
PowiedziaÅem Mototowowi, Åe zawiadomiÅ swaj rzÅd o jego oÅwiadczeniu.
Tippelskirch
206

POROZUMIENIE BERLIÅSKIE O PAKCIE TRZECH
30 wrresnia 1940 r.
i
27 wrzeÅnia w Berlinie zawarty zostat pakt o sojuszu wojennym miÅdzy)
Niemcami, WÅochami i JaponiÅ,. Nie ma potrzeby szerzej opowiapac o treÅci
tego paktu, gdyÅ tekst jego byÅ opublikowany w prasie. Pakt nie jest
niespodziankÅ dla ZwiÅzku Radzieckiego zarawno dlatego, Åe faktycznie jest
uksztaÅtowaniem ustalonych juÅ sto-sunko'v/ miÅdzy Niemcami, WÅochami i
JaponiÅ -- z jednej strony, a AngliÅ i Stanami Zjednoczonymi -- z drugiej,
jak teÅ, Åe rzÅd radziecki byÅ poinformowany przez rzÅd niemjecki o majÅcym
siÅ odbyÅ zawarciu Paktu Trzech jeszcze przed jego opublikowaniem...
Jedna z waÅnych wtas'ciwos'ci paktu polega na tym, Åe otwarcie uznaje
sfery wpÅywaw jego uczestnikaw oraz podziaÅ tych sfer miÅdzy jsiebie z
zobowiÅzaniem wzajemnej ochrony tych sfer wpÅywaw przed zamachami ze strony
innych paÅstw i przede wszystkim naturalnie ze strony Anglii oraz
wspaÅpracujÅcych z niÅ, Stanaw Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z paktem
Japonia otrzymuje „wielkÅprzestrzeÅ wschodnioazjatyckÅ", Niemcy zaÅ i
WÅochy -- „EuropÅ"...
Druga waÅna wÅaÅciwos'Å paktu -- to zawarte w nim zastrzeÅenie o
ZwiÅzku Radzieckim. Pakt gÅosi:
„Niemcy, WÅochy i Japonia oÅwiadczajÅ, Åe dane porozumienie w
Åaden sposab nie zmienia stosunkaw politycznych, istniejÅcych obecnie miÅdzy
kaÅdym z trzech uczestnikaw porozumienia i ZwiÅzkiem Radzieckim".
ZastrzeÅenie to naleÅy rozumieÅ... jako potwierdzenie mocy i znaczenia
paktu o nieagresji miÅdzy ZSRR a Niemcami oraz paktu o nieagresji miÅdzy
ZSRR i Wtochami...

KOMUNIKAT O PODPISANIU
POROZUMIENIA O KOMUNIKACJI
KOLEJOWEJ MIÅDZY ZSRR I NIEMCAMI

5 paÅdziernika 1940 r.
1 paÅdziernika br. w Berlinie podpisane zostaÅo porozumienie o
komunikacji kolejowej miÅdzy ZSRR i Niemcami. Porozumienie przewiduje
bezpos'redni$ komunikacjÅ kolejowÅ pasaÅerskÅ, i towarowÅ miÅdzy ZSRR a
Niemcami.
Pertraktacje przebiegaÅy w atmosferze ÅyczliwoÅci.
207

PRZYBYCIE WOJSK NIEMIECKICH DO RUMUNII

9 paÅdziernika 1940 r.
Nowy Jork, 7 paÅdziernika (TASS). Jak donosi bukaresztaÅski
korespondent agencji United Press wedÅug posiadanych informacji do Rumunii w
ciÅgu ostatnich 24 godzin przybyto „4 lub 5 zestawaw" z wojskami
niemieckimi, z formacjami zmotoryzowanymi wÅÅcznie. Spodziewane jest
przybycie nowych wojsk niemieckich.
Jak donosi korespondent berliÅski agencji United Press rumuÅska misja
dyplomatyczna potwierdziÅa wiadomoÅÅ o przybyciu wojsk niemieckich do
Rumunii „w celu zreorganizowania i szkolenia armii rumuÅskiej".
Korespondent wskazuje, Åe -- jak zaznaczono w rumuÅskiej misji
dyplomatycznej -- oczekuje siÅ przybycia do Rumunii znacznej liczby wojsk
wÅoskich celem udzielenia pomocy w szkoleniu ÅoÅnierzy rumuÅskich.

ZDEMENTOWANIE NIEMIECKIE

10 paÅdziernika 1940 r.
Berlin, 9 paÅdziernika (TASS). Na konferencji prasowej w niemieckim
ministerstwie spraw zagranicznych przedstawiciel ministerstwa oÅwiadczyÅ-,
Åe szerzÅce siÅ pogÅoski o posyÅaniu wojsk niemieckich do Rumunii sÅ
nieprawdziwe.
Do Rumunii posÅano jedynie oficeraw instruktoraw niemieckich dla armii
rumuÅskiej oraz doborowe formacje niemieckie majÅce cele szkoleniowe.
208

PRZYJAÅÅ NIE MA GRANIC
62. RIBBENTROP DO STALINA
List
Berlin, 13 paÅdziernika 1940 r.
Drogi Panie Stalinie!
Ponad rok temu na wniosek Pana oraz Fuhrera zostaÅy ponownie
rozpatrzone i na absolutnie nowej podstawie ustalone stosunki miÅdzy
Niemcami a RosjÅ RadzieckÅ. UwaÅam, Åe decyzja znalezienia wspalnego jÅzyka
przyniosÅa poÅytek dla obu stron - zaczynajÅc od uznania tego, Åe nasze
przestrzenie Åyciowe mogÅ sÅsiadowaÅ bez wzajemnych pretensji, i koÅczÅc na
praktycznym rozgraniczeniu sfer wypÅywaw, co doprowadziÅo do paktu
niemiecko-radzieckiego o przyjaÅni i granicy. Jestem przekonany, Åe
konsekwentne kontynuowanie polityki dobrosÅsiedzkich stosunkaw oraz dalsze
zacieÅnianie wspaÅpracy politycznej i gospodarczej w przyszÅoÅci bÅdzie
coraz bardziej korzystne dla obu wielkich narodaw. Niemcy, przynajmniej, sÅ
gotowe i w peÅni zdecydowane pracowaÅ w tym kierunku.
Wydaje mi siÅ, Åe, uwzglÅdniajÅc te cele, bezpoÅredni kontakt miÅdzy
odpowiedzialnymi dziaÅaczami obu krajaw jest nader waÅny. Jestem przekonany,
Åe kontakt osobisty, a nie poprzez kanaÅy dyplomatyczne dla reÅimaw
autorytatywnych takich, jak nasze, co pewien czas jest niezbÅdny. Dlatego
dziÅ pragnÅÅbym dokonaÅ kratkiego przeglÅdu wydarzeÅ, ktare zaszÅy po mej
ostatniej wizycie w Moskwie. W zwiÅzku z doniosÅoÅciÅ historycznÅ tych
wydarzeÅ i kontynuacjÅ naszej wymiany poglÅdaw w ciÅgu ostatniego roku,
chciaÅbym dokonaÅ dla Was rawnieÅ przeglÅdu polityki, jakÅ uprawiajÅ Niemcy
w tym okresie.
209

Po zakoÅczeniu kampanii polskiej zauwaÅyliÅmy (potwierdziÅy to liczne
komunikaty otrzymane zimÅ), Åe Anglia, wierna swej tradycyjnej polityce,
buduje swÅ strategiÅ wojskowÅ, liczÅc na rozszerzenie wojny. PowziÅta w 1939
r. prdba wciÅgniÅcia ZwiÅzku Radzieckiego do koalicji wojskowej przeciw
Niemcom juÅ nieco ujawniaÅa te rachuby. One [Anglia i Francja] byÅy
przestraszone porozumieniem niemiecko-ra-dzieckim. Paz'niej analogiczna byÅa
pozycja, Anglii i Francji wobec konfliktu radziecko-fiÅskiego.
WiosnÅ, 1940 r. te tajne zamierzenia staÅy siÅ dostatecznie oczywiste.
Od tego czasu polityka brytyjska wkroczyÅa w okres aktywnego rozszerzenia
wojny na inne narody Europy. Po zakoÅczeniu wojny radziecko-firiskiej za
pierwszy cel zostaÅa obrana Norwegia. Okupacja Narviku i innych baz
norweskich pozbawiÅaby Niemcy dostaw [norweskich] rudy Åelaza oraz
umoÅliwiÅaby utworzenie nowego frontu w Skandynawii. Jedynie dziÅki
ingerencji kierownictwa niemieckiego we wÅaÅciwym czasie oraz bÅyskawicznym
uderzeniom naszych wojsk, ktare wypÅdziÅy z Norwegii Anglikaw i Francuzaw,
caÅa Skandynawia nie staÅa siÅ arenÅ dziaÅaÅ wojennych.
Po kilku tygodniach takieÅ przedstawienie angielsko-fran-cuskie miaÅo
siÅ powtarzyÅ w Holandii i Belgii. Niemcy rawnieÅ tu w ostatniej chwili
potrafiÅy dziÅki zdecydowanym zwyciÅstwom swych armii zapobiec zamierzonemu
uderzeniu wojsk angielsko-francuskich przeciw okrÅgowi Ruhry, o czym w porÅ
uzyskaliÅmy informacjÅ. DziÅ nawet we Francji, „kontynentalnej
szpadzie Anglii", dla wiÅkszos'ci Francuzaw staÅo siÅ rzeczÅ oczywistÅ, Åe
ich kraj w ostatecznoÅci musi spÅynÅÅ krwiÅ (jako ofiara tradycyjnej
„humanitarnej" polityki brytyjskiej). Co siÅ tyczy obecnych wÅadcaw
brytyjskich, ktarzy wypowiedzieli wojnÅ Niemcom i w ten sposab s'ciÅgnÅli na
narad brytyjski nieszczÅÅcie, to nie potrafiÅ dÅuÅej ukrywaÅ swej
tradycyjnej polityki i pogardy do sojusznikaw. Na odwrat, gdy los przestaÅ
im sprzyjaÅ, skoÅczyÅo siÅ dawanie wszystkich faÅszywych uroczystych
obietnic. Z prawdziwie angielskim cynizmem zdradziecko opuÅcili swych
przyjaciaÅ. Co wiÅcej, aby siÅ uratowaÅ, rzucili potwarz na swych byÅych
sojusznikaw, paÅniej zas nawet otwarcie stawili zbrojny opar. Andalsnes,
Dunkierka, Oran, Dakar - oto nazwy, ktare, jak mi siÅ wydaje, mogÅ otworzyÅ
oczy Åwiatu na wartoÅÅ przyjaÅni angielskiej. JednakÅe my, Niemcy, rawnieÅ
otrzymaliÅmy nauczkÅ: Anglie} sÅ nie tylko niesumiennymi politykami, lecz w
dodatku takÅe kiepskimi ÅoÅnierzami. Nasze wojska gromiÅy ich wszÅdzie,
gdzie tylko staczaÅy walki. WszÅdzie ÅoÅnierze niemieccy ich przewyÅszali.
NastÅpnym celem polityki brytyjskiej dotyczÅcej rozszerzenia wojny
staÅy siÅ BaÅkany. Zgodnie z wiadomoÅciami, ktare dotarÅy do nas, na ten rok
piastowano najprzeraÅniejsze plany,
210

i w jednym wypadku byÅ juÅ wydany rozkaz o ich wykonaniu. To, Åe plany
te nie zostaÅy zrealizowane, jest - jak teraz wiemy - wyÅÅcznie skutkiem
prawie niewiarygodnego dyletanctwa i zadziwiajÅcych rozbieÅnoÅci miÅdzy
politycznymi oraz wojskowymi przywadcami Anglii i Francji.
Wrogowie Niemiec starali siÅ ukryÅ przed caÅym Åwiatem swe
przedsiÅwziÅcia, zmierzajÅce do rozszerzenia wojny. Prabowali oni
przedstawiÅ caÅemu Åwiatu nasze zdemaskowanie tych angielskich metod
rozszerzenia wojny jako manewr propagandy niemieckiej. Tymczasem los
zrzÅdziÅ tak, Åe do rÅk armii niemieckiej, nacierajÅcej z bÅyskawicznÅ
szybkoÅciÅ na wszystkich frontach wojny, trafiÅy dokumenty ogromnej wagi.
Jak wiadomo, udaÅo siÅ nam zdobyÅ tajne dokumenty polityczne francuskiego
sztabu generalnego przygotowane juÅ do wysÅania. W ten sposab uzyskaliÅmy
niezbite dowody sÅusznoÅci naszych komunikataw o zarfiiarach naszych wrogaw
i wyciÅgniÅtych przez nas z tego wnioskach. Szereg tych dokumentaw, jak
pamiÅtacie, byÅ opublikowany w prasie, liczne zaÅ materiaÅy sÅ jeszcze
tÅumaczone i studiowane. JeÅli zajdzie potrzeba, bÅdÅ opublikowane w BiaÅej
KsiÅdze. Tu z iÅcie zdumiewajÅcÅ dowodnosciÅ demaskuje Åiic podÅoÅe
brytyjskiej polityki wojennej. Zrozumiecie, Åe Cieszymy siÅ z moÅliwos'ci
otwarcia Åwiatu oczu na bezprecedensowÅ niekompetencjÅ, a takÅe na prawie
zbrodniczÅ beztroskÅ, z jakÅ obecni przywadcy angielscy przez wypowiedzenie
wojny Niemcom sprowadzili nieszczÅÅcie nie tylko na swaj wÅasny narad, lecz
rawnieÅ na inne narody Europy. Ponadto, dokumenty, ktare sÅ w naszej
dyspozycji, ÅwiadczÅ o tym, Åe panowie znad Tamizy nie wahajÅ siÅ przed
napaÅciami na zupeÅnie neutralne narody w odwet za to, Åe te kontynuujÅ z
Niemcami naturalny dla nich handel, pomimo not brytyjskich, a nawet graÅb.
Bez wÅtpienia, radzieckie oÅrodki naftowe Baku oraz port naftowy Batumi juÅ
w tym roku staÅyby siÅ obiektami napaÅci brytyjskiej, gdyby upadek Francji i
wypÅdzenie armii brytyjskich z Europy nie zÅamaÅy agresywnego ducha
brytyjskiego i nie poÅoÅyÅy kresu ich aktywnos'ci.
RozumiejÅc caÅkowity absurd kontynuowania tej wojny, Fiihrer 19 lipca
znowu zaproponowaÅ¹ Anglii pokaj. Teraz, po odrzuceniu tej
ostatniej propozycji, Niemcy zamierzajÅ toczyÅ wojnÅ przeciwko Anglii i jej
imperium do ostatecznego rozgromienia Brytanii. Walka ta juÅ siÅ toczy i
zakoÅczy dopiero wtedy, gdy wrag bÅdzie zniszczony pod wzglÅdem wojskowym
lub, gdy bÅdÅ usuniÅte ÅiiÅy, odpowiedzialne za wojnÅ. Nie ma znaczenia,
kiedy to siÅ stanie.
Jednego zatem moÅecie byÅ pewni: wojna jako taka w kaÅdym razie jest
juÅ przez nas wygrana. Kwestia tkwi tylko w tym, ile czasu upÅynie; od
chwili, gdy Anglia, w wyniku naszych akcji, przyzna s>iÅ do ostatecznej
poraÅki.
211

W tej ostatniej fazie wojny, broniÅc siÅ od jakichkolwiek dziaÅaÅ,
ktare Anglia w swej rozpaczliwej sytuacji jeszcze moÅe przedsiÅwziÅÅ, OÅ -
jako naturalny Årodek ostroÅnos'ci - bÅdzie zmuszona niezawodnie obroniÅ sw
e pozycje wojskowe i strategiczne w Europie, a takÅe swe pozycje polityczne
i dyplomatyczne na caÅym Åwiecie. Opracz tego, Os musi zapewniÅ niezbÅdne
warunki do utrzymania swego Åycia gospodarczego. Natychmiast po zakoÅczeniu
kampanii na Zachodzie Niemcy i WÅochy przystÅpiÅy do tego zadania i juÅ go
wykonaÅy w ogalnych zarysach. W zwiÅzku z tym moÅna takÅe wymieniÅ
bezprecedensowe dla Niemiec zadanie ochrony ich norweskich pozycji
przybrzeÅnych na caÅej przestrzeni od Skagerraku do Kirkenesu. Niemcy w tym
celu zawarÅy ze SzwecjÅ i FinlandiÅ pewne techniczne porozumienia, o ktarych
juÅ Was w peÅni informowaÅem poprzez ambasad^ niemieckÅ [w Moskwie]. ZostaÅy
one zawarte wyÅÅcznie w celu uÅatwienia zaopatrzenia przybrzeÅnych miast na
paÅnocy |iNorviku i Kirkenesu), dokÅd nam jest trudno dostaÅ siÅ drogÅ
lÅdowÅ.
Polityka, ktara prowadziliÅmy jeszcze niedawno w sporze
rumurisko-wÅgierskim, zmierza ku tym samym celom. Nasze gwarancje wobec
Rumunii sÅ okreÅlane wyjÅtkowÅ koniecznoÅciÅ obrony tego regionu
baÅkaÅskiego, szczegalnie waÅnego dla nas z punktu widzenia zaopatrzenia
Niemiec w ropÅ naftowÅ i zboÅe, od jakiegokolwiek zakÅacenia stabilnoÅci
spowodowanego przez wojnÅ, sabotaÅ itp. wewnÅtrz tej strefy, a takÅe prab
ingerencji z zewnÅtrz. Prasa antyniemiecka prabowaÅa w sposab znieksztaÅcony
skomentowaÅ gwarancje mocarstw Osi wobec Rumunii. W rzeczywistoÅci zaÅ
zaszÅo co nastÅpuje: w koÅcu sierpnia, jak wnidomo, rozbieÅnoÅci miÅdzy
RumuniÅ i WÅgrami, podniecane pirzez agentaw brytyjskich, zawziÅtych
agitatoraw na BaÅkanach], osiÅgnÅÅy takie stadium, Åe wojna staÅa siÅ
nieunikniona i ziderzenia w powietrzu juÅ zachodziÅy. ByÅo rzeczÅ oczywistÅ,
Åe pokaj na BaÅkanach moÅe byÅ zachowany jedynie za poÅrednictwem nadzwyczaj
szybkiej ingerencji dyplomatycznej^ Czasu na jakiekolwiek pertraktacje i
konsultacje nie byÅo. T'ym siÅ tÅumaczy improwizowane spotkanie w Wiedniu z
podjÅciem decyzji w ciÅgu 24 godzin. Dlatego z pewnoÅciÅ nie ma potrzeby
podkreÅlaÅ, Åe tendencja, ktarÅ wykazaÅa wawczas prasa antyniemiecka, do
interpretacji tych dziaÅaÅ niemiecko\-wÅoskich jako skierowanych przeciwko
ZwiÅzkowi Radzieckiemu jest zupeÅnie bezpodstawna i podyktowana wyjÅtkowym
zamierzeniem zachwiania stosunkaw miÅdzy OsiÅ a Z wiÅzkiem Radzieckim.
Niemiecka misja wojskowa, wysÅana razem z grupÅ instruktoraw [do
Rumunii] przed kilkoma dniami na proÅbÅ Rumunaw (co znaw nasi wrogowie
wykorzystali w celu brutalnego oszczerstwa), posÅuÅy jako szkolenie armii
rumuÅskiej, a takÅe
212

Minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop

Otrzymuje instrukcje
od Fuhrera (ZdjÅcie niemieckie)
Zrywa siÅ do wykonania (Karykatura radziecka)

213

jako ochrona interesaw niemieckich, poniewaÅ gospodarka niemiecka i
gospodarka tych terenaw sÅ, w ÅcisÅej zaleÅnoÅci wzajemnej. Na wypadek,
jeÅli Anglia, jak wynika z niektarych komunikataw, w rzeczywistoÅci zamierza
przedsiÅbraÅ pewne akcje, na przykÅad - przeciwko kopalniom ropy naftowej w
Rumunii, poczyniliÅmy juÅ kroki, aby we wÅaÅciwy sposab odpowiedzieÅ na
kaÅdÅ prabÅ brytyjskÅ, interwencji z zewnÅtrz lub sabotaÅu wewnÅtrznego. W
wyniku absolutnie niesÅusznych i tendencyjnych doniesieÅ prasy, ktare staÅy
siÅ coraz czÅstsze w ciÅgu ostatnich kilku dni, zakomunikowaÅem niedawno
Waszemu ambasadorowi, panu Szkwarcewowi, o rzeczywistych motywach naszych
dziaÅaÅ i o przeprowadzonych juÅ przedsiÅwziÅciach.
W zwiÅzku z powziÅtymi przez Anglikaw prabami sabotaÅu poruszona przez
Wasz rzÅd kwestia zmiany reÅimu nad Duna- ' jem nabiera wielkiego znaczenia.
MogÅ zakomunikowaÅ Warn, Åe za zgodÅ rzÅdu wÅoskiego w ciÅgu najbliÅszych
kilku dni opracujemy propozycje, ktare uwzglÅdniÅ Wasze Åyczenia w tej
kwestii.
Po powziÅciu Årodkaw dotyczÅcych obrony pozycji Osi w Europie gÅawny
interes rzÅdu Rzeszy i rzÅdu WÅoch skoncentrowaÅ siÅ w ciÅgu ostatnich kilku
tygodni na zapobieÅeniu rozszerzeniu siÅ dziaÅaÅ wojennych poza granice
Europy i przeksztaÅceniu ich w Åwiatowy poÅar. PoniewaÅ nadzieje Anglikaw na
znalezienie sobie sojusznikaw w Europie zgasÅy, rzÅd angielski wzmagÅ
poparcie tych kaÅ demokracji za oceanem, ktare dÅÅÅ do wojny przeciw Niemcom
i WÅochom po stronie Anglii.. Ich interesy, sprzeczne z interesami narodaw,
ktare tak pragnÅ Nowego Åadu na Åwiecie, podobnie jak upadku skostniaÅych
demokracji plutokratycznych - te interesy groÅÅ pizeksztaÅce-nem wojny
europejskiej w Åwiatowy poÅar. Szczegalnie dotyczy to Japonii. Dlatego
pewien czas temu na rozkaz Fiihrera posÅaÅem do Tokio emisariusza celem
nieoficjalnego wyjaÅnienia, czy nasze wspalne interesy nie mogÅ byÅ wyraÅone
w postaci paktu, skierowanego przeciw dalszemu rozszerzeniu wojny na inne
narody. Wymiana zdaÅ, ktara nastÅpiÅa niebawem, doprowadziÅa Berlin,' Rzym i
Tokio do caÅkowitej jednomyÅlnoÅci w tym sensie, Åe w interesach szybszej
odbudowy pokoju naleÅy zapobiec dalszemu rozszerzeniu siÅ wojny i Åe
najlepszym Årodkiem przeciwdziaÅania miÅdzynarodowej klice podÅegaczy do
wojny bÅdzie sojusz wojskowy Trzech Mocarstw. Zatem, na przekar wszystkim
intrygom Brytanii umowa¹ zostaÅa zawarta nadzwyczaj szybko, o
czym powiadomiÅem Was przez ambasadÅ na dzieÅ przed jej podpisaniem, gdy
tylko osiÅgniÅto ostateczne porozumienie. Jestem przekonany, Åe zawarcie tej
umowy przyÅpieszy upadek obecnych wÅadcaw brytyjskich, ktarzy nie chcÅ
zawarcia pokoju. W ten sposab umowa bÅdzie sÅuÅyÅa interesom wszystkich
narodaw.
214

Co siÅ tyczy kwestii pozycji trzech uczestniko'w tego sojuszu wobec
Rosji Radzieckiej, chciaÅbym powiedzieÅ od razu, Åe od poczÅtku wymiany
poglÅdaw wszystkie Trzy Mocarstwa w jednakowym stopniu sÅ zdania, Åe ten
pakt w Åadnym przypadku nie moÅe byÅ skierowany przeciw ZwiÅzkowi
Radzieckiemu, przeciwnie - stosunki przyjacielskie Trzech Mocarstw i ich
umowy z ZSRR w Åadnym przypadku nie powinny byÅ zachwiane przez to
porozumienie. A propos, ten punkt widzenia znalazÅ swaj formalny wyraz w
tekÅcie umowy berliÅskiej. JeÅli chodzi o Niemcy, to zawarcie tego paktu
jest logicznym wynikiem ich linii polityki zagranicznej, ktarej dawno
trzymaÅ siÅ rzÅd niemiecki i zgodnie z niÅ pokojowo wspaÅistniejÅ zarawno
przyjacielska wspaÅpraca niemiecko-japoÅska, jak teÅ przyjacielska
wspaÅpraca niemiecko-radziecka. Stosunki przyjacielskie miÅdzy Niemcami i
RosjÅ RadzieckÅ, jak rawnieÅ i stosunki przyjacielskie miÅdzy RosjÅ
RadzieckÅ i JaponiÅ oraz stosunki przyjacielskie miÅdzy Mocarstwami Osi i
JaponiÅ sÅ logicznymi czÅÅciami skÅadowymi naturalnej koalicji politycznej,
ktara jest nader korzystna dla wszystkich zainteresowanych mocarstw. Jak
pamiÅtacie, podczas mej pierwszej wizyty w Moskwie zupeÅnie otwarcie
omawiaÅem z Wami podobne idee. WÅas'nie wawczas zaproponowaÅem swe dobre
uslugi w celu uregulowania rozbieÅnoÅci radziecko-ja-poÅskich. OdtÅd
kontynuujÅ pracÅ w tym kierunku i byÅbym rad, gdyby obopalne Åyczenie
osiÅgniÅcia wzajemnego zrozumienia - a ze strony Japonii jest ono coraz
bardziej oczywiste -miaÅo logiczne zakoÅczenie.
W koÅcu chciaÅbym oÅwiadczyÅ, w caÅkowitej zgodzie ze zdaniem Fiihrera,
Åe zadanie historyczne Czterech Mocarstw polega na tym, Åeby uzgodniÅ swe
dÅugofalowe cele polityczne i - po podziale miÅdzy sobÅ sfer interesaw na
skalÅ ÅwiatowÅ -skierowaÅ przyszÅoÅÅ swych narodaw na wÅaÅciwÅ drogÅ.
BylibyÅmy radzi, gdyby pan MoÅotow przybyÅ do nas do Berlina z wizytÅ
celem dalszego wyjaÅnienia kwestii, majÅcych decydujÅce znaczenie dla
przyszÅos'ci naszych narodaw, i omawienia ich w konkretnej postaci. W
imieniu rzÅdu niemieckiego chciaÅbym najserdeczniej go zaprosiÅ. Po dwach
moich wizytach w Moskwie szczegalnie byÅoby mi przyjemnie osobiÅcie widzieÅ
pana MoÅotowa w Berlinie. Opracz tego, Jego wizyta umoÅliwi Fiihrerowi
osobiÅcie wypowiedzieÅ panu MoÅotowowi swe poglÅdy na przyszÅy charakter
stosunkaw miÅdzy naszymi krajami. Po powrocie pan MoÅotow potrafi
szczegaÅowo zreferowaÅ Warn cele i zamiary Fiihrera. JeÅeli potem, jak tego
niewÅtpliwie siÅ spodziewam, wypadnie mi popracowaÅ nad uzgodnieniem naszej
wspalnej polityki, bÅdÅ szczÅÅliwy znaw osobiÅcie przybyÅ do Moskwy, Åeby
wspalnie z Wami, maj drogi Panie Stalinie, podsumowaÅ wynik wymiany poglÅdaw
i omawiÅ, byÅ moÅe - razem z przedstawicielami
215

Japonii i WÅoch - podstawy polityki, ktara przyniesie nam wszystkim
praktyczne korzyÅci.
ÅÅczÅ najlepsze pozdrowienia, oddany Warn
Ribbentrop

¹ BerliÅskie Trajporozumienie: sojusz
niemiecko-wÅosko-japoÅski z dr 27 wrzes'nia 1940 r. -- Przyp. red. wyd.
niem.
63. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 paÅdziernika 1940 - 0.08 Otrzymany 18 paÅdziernika 1940
-1.50
Pilne!
Tajemnica paÅstwowa!
Nr 2200 z dn. 17 paÅdziernika
Do Pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
DziÅ wrÅczyÅem panu MoÅotowowi list przeznaczony dla pana Stalina i
bardzo prosiÅem go [MoÅotowa] o jak najszybsze przyjÅcie zaproszenia do
Berlina. MoÅotow znowu oÅwiadczyÅ, Åe nie zaprzecza, iÅ winien jest wizytÅ w
Berlinie, lecz nie moÅe daÅ odpowiedzi dopaty, dopaki nie przestudiuje
listu.
NastÅpnie zahaczyÅem o skargi ze strony komisji dotyczÅcej
przesiedlenia w krajach baÅkaÅskich i Besarabii. Ma siÅ rozumieÅ, MoÅotow
prabowaÅ kwestionowaÅ uzasadnienie skarg, lecz ostatecznie obiecaÅ je
rozpatrzyÅ.
Schulenburg
216

64. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 18 paÅdziernika 1940 - 15.30 Otrzymany 18 paÅdziernika 1940 -
17.30
Pilny!
Tajemnica paÅstwowa!
Nr 1878 z dn. 18 paÅdziernika
Panu ambasadorowi do rÅk wÅasnych
ProszÅ niezwÅocznie zakomunikowaÅ telegraficznie, dlaczego maj list do
Stalina nie zostaÅ wrÅczony rzÅdowi radzieckiemu do 17 paÅdziernika i
dlaczego, uwzglÅdniajÅc wagÅ jego treÅci, list adresowany do Stalina nie
zostaÅ wrÅczony przez Was Stalinowi do rÅk wÅasnych, co uwaÅaÅem za
zrozumiaÅe samo przez siÅ.
Ribbentrop
65. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 paÅdziernika 1940 - 15.20 Otrzymany 19 paÅdziernika 1940
-18.00
Pilne!
Tajemnica paÅstwowa!
Nr 2209 z dn. 19 paÅdziernika
Na Wasz telegram nr 1878 z dn. 18 paz'dziernika
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych
List przeznaczony Stalinowi wrÅczyÅem MoÅotowowi dlatego, Åe dobrze
znam panujÅce tu stosunki sÅuÅbowe i osobiste. Po tym, gdy zgodnie z Waszymi
wskazawkami, niedawno zakomunikowaÅem panu MoÅotowowi o Waszym zamiarze
zwracenia siÅ z listem do Stalina i o przypuszczalnej treÅci listu,
propozycja z mojej strony wrÅczenia listu bezpoÅrednio Stalinowi wywoÅaÅaby
powaÅne rozdraÅnienie pana MoÅotowa. WydawaÅo mi siÅ, Åe niezbÅdne jest
unikniÅcie tego, poniewaÅ MoÅotow jest najbliÅszÅ osobÅ zaufanÅ Stalina i w
przyszÅoÅci bÅdziemy mieli z nim do czynienia w zakresie wszystkich
waÅniejszych kwestii politycznych.
217

Opracz tego Stalin ostatnio jest bardzo powÅciÅgliwy wobec ludzi i
dlatego w sposab uzasadniony przypuszczaÅem, Åe pod tym lub innym pretekstem
uniknie osobistego spotkania ze mnÅ. W zwiÅzku z tym mogÅ przypomnieÅ o
oÅwiadczeniu prasy radzieckiej z dn. 7 wrzeÅnia, wedÅug ktarego Stalin nie
widziaÅ mnie ponad szeÅÅ miesiÅcy. Naleganie na przyjÅcie przez Stalina
Åatwo mogÅo byÅ potraktowane przez stronÅ radzieckÅ jako reakcja na to
oÅwiadczenie.
To, Åe list nie byÅ wrÅczony do 17 paÅdziernika, tÅumaczÅ tym, Åe nie
mogÅem przybyÅ do Moskwy przed wieczorem 15 paÅdziernika z powodu opaÅnienia
samolotu. Przed wrÅczeniem listu musieliÅmy najpierw przetÅumaczyÅ go na
jÅzyk rosyjski, poniewaÅ wiemy z doÅwiadczenia, Åe przekÅady dokonywane
przez tÅumaczy radzieckich sÅ zÅe i peÅne bÅÅdaw. UwzglÅdniajÅc
nadzwyczajnÅ, wagÅ listu, byÅo niezbÅdne przekazanie go Stalinowi w
przekÅadzie bez zarzutaw, aby do jego tres'ci nie wkradÅy siÅ nieÅcisÅoÅci.
PrzetÅumaczenie na jÅzyk rosyjski i wydrukowanie po rosyjsku ostatecznego
egzemplarza tego dÅugiego i waÅnego posÅania byÅo niemoÅliwe w kratszym
terminie, nawet dokÅadajÅc najenergiczniejszych staraÅ.
Schulenburg
66. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 22 paÅdziernika 1940 - 5.02 , Otrzymany 22 paÅdziernika 1940 -
7.35
Bardzo pilne!
Nr 2236 z dn. 21 paÅdziernika
Na Wasz telegram nr 1890 z dn. 20 paÅdziernika¹
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych
DziÅ wieczorem MoÅotow wrÅczyÅ mi w zaklejonej kopercie odpowiedÅ
Stalina razem z kopiÅ. Forma i styl listu nie budzÅ wÅtpliwoÅci, Åe list
uÅoÅyÅ osobis'cie Stalin.
DosÅowny przekÅad listu nastÅpuje poniÅej.
„Drogi Panie Ribbentrop! OtrzymaÅem PaÅski list.
Szczerze dziÅkujÅ Panu za zaufanie, a takÅe za zawartÅ w tym liÅcie
cennÅ, analizÅ niedawnych wydarzeÅ.
Zgadzam siÅ z Panem, Åe niewÅtpliwie dalsze polepszenie stosunkaw
miÅdzy naszymi krajami jest moÅliwe tylko na
218

trwaÅej podstawie rozgraniczenia dÅugofalowych interesaw wzajemnych.
Pan MoÅotow zgadza siÅ, Åe powinien przybyÅ do Pana z rewizytÅ do
Berlina. ToteÅ przyjmuje PaÅskie zaproszenie.
Pozostaje tylko siÅ umawiÅ co do daty jego przybycia do Berlina.
Najodpowiedniejszym czasem dla pana MoÅotowa byÅby okres od 10 .do 12
listopada. JeÅeli to odpowiada rawnieÅ rzÅdowi niemieckiemu, sprawÅ moÅna
uwaÅaÅ za zaÅatwionÅ.
AprobujÅ PaÅskÅ chÅÅ ponownego przyjazdu do Moskwy w celu podsumowania
wynikaw wymiany poglÅdaw, ktara siÅ zaczÅÅa w ubiegÅym roku, w kwestiach
interesujÅcych oba kraje; mam nadziejÅ, Åe ta chÅÅ zostanie zrealizowana po
wizycie pana MoÅotowa w Berlinie.
Co siÅ tyczy omawienia szeregu problemaw wespaÅ z JaponiÅ i WÅochami, w
zasadzie nie jestem przeciwko tej idei, uwaÅam, Åe to zagadnienie musi byÅ
uprzednio rozpatrzone.
Ze szczerym szacunkiem, oddany Panu..."
MoÅotow dodaÅ ustnie, Åe planuje przybyÅ do Berlina 10, 11 lub 12
listopada. Co do czasu trwania jego wizyty, decyzji jeszcze nie powziÅto.
Podyktuje to koniecznoÅÅ.
Chilger, ktary przybywa do Berlina w czwartek rano, przywiezie oryginaÅ
listu Stalina i omawi dalsze szczegaÅy wizyty.
MoÅotow prosiÅ, aby w ciÅgu pewnego czasu caÅa ta sprawa miaÅa scisle
poufny charakter.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sig. - Przyp. J. F.
67. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 2 listopada 1940 - 2.30 Otrzymany 2 listopada 1940 - 7.50
Pilne!
Nr 2313 z dn. 1 listopada
Jako dodatek do mego telegramu pod nr 2310¹
Do sekretarza paÅstwowego
Podczas dzisiejszej pogadanki miÅdzy Schnurre i Mikojanem Mikojan z
wyraÅnym niezadowoleniem siÅ skarÅyÅ, Åe nie chcemy
219

przyjmowaÅ zamawieÅ na dostawy niezbÅdnych rzÅdowi radzieckiemu
materiaÅaw wojskowych, chociaÅ dostarczamy jednoczes'nie materiaÅy wojskowe
Finlandii i innym krajom. O naszych dostawach broni dla Finlandii Sowieci
wspomnieli po raz pierwszy.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.

ODJAZD PRZEWODNICZÅCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR I
KOMISARZA LUDOWEGO SPRAW
ZAGRANICZNYCH W. MOtOTOWA
11 listopada 1940 r. DO BERLINA
10 listopada br. o godz. 18 min. 45 z Moskwy do Berlina wyjechaÅ
PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw
Zagranicznych tow. W. Mofotow w towarzystwie Komisarza Ludowego Hutnictwa
Metali tow. Tewosiana J., zastÅpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych
tow. Dekanozowa W., zastÅpcy Komisarza Ludowego Handlu Zagranicznego tow.
Krutikowa A. i in. ... JednoczeÅnie do Berlina udali siÅ Ambasador
Nadzwyczajny i PeÅnomocny Niemiec hrabia von Schulenburg, pan Schnurre i in.
68. ZAPIS ROZMOWY RIBBENTROPA Z M0Å0T0WEM (w obecnoÅci zastÅpcy
komisarza ludowego Dekanozowa i radcaw ambasad Chilgera oraz PawÅowa jako
tÅumaczy)
Berlin, 12 listopada 1940 r.
Po kratkim wstÅpie Minister spraw zagranicznych Rzeszy powiedziaÅ, Åe
od chwili jego dwach ubiegÅorocznych wyjazdaw do Moskwy zaszÅo duÅo
wydarzeÅ. PowoÅujÅc siÅ na pertraktacje, ktare prowadzÅ w Moskwie z
rosyjskimi dziaÅaczami paÅst-
220

wowymi, i jako uzupeÅnienie tego, co niedawno pisaÅ Stalinowi, chce
teraz zÅoÅyÅ kilka oÅwiadczeÅ na temat niemieckiego punktu widzenia na
sytuacjÅ ogalnÅ oraz na stosunki rosyjsko-nie-mieckie, jednakÅe bez
uprzedzenia Fuhrera, kto'ry w dzieÅ bÅdzie prowadziÅ szczegaÅowe rozmowy z
MoÅotowem i sam mu zreferuje pryncypialnÅ ocenÅ sytuacji politycznej. Po tej
pogadance z Fuhrerem MoÅotow znaw wraci do rozmaw z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy. MoÅna z przekonaniem powiedzieÅ, Åe ta wymiana
poglÅdaw miÅdzy Niemcami i Rosja wpÅynie pomyÅlnie na stosunki miÅdzy obu
krajami.
MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe treÅÅ listu do Stalina, w ktarym zostaÅ podany
ogalny przeglÅd wydarzeÅ od zeszÅej jesieni, jest mii znana i z'ywi
nadziejÅ, Åe podana w liÅcie analiza bÅdzie uzupeÅniona ustnym oÅwiadczeniem
Fuhrera dotyczÅcym ogalnej sytuacji i stosunkaw niemiecko-rosyjskich.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedziaÅ, Åe w liÅcie do
Stalina juÅ wyraziÅ, lecz korzystajÅc z okazji raz jeszcze chce podkreÅliÅ
caÅkowite przekonanie Niemiec o tym, Åe Åladna siÅa na ziemi nie jest w
stanie zapobiec upadkowi Imperium Brytyjskiego. Anglia jest juÅ rozbita i
sprawa tego, kiedy uzna siebie za ostatecznie pokonanÅ jest tylko kwestiÅ
czasy. MoÅliwe, Åe to siÅ stanie szybko, poniewaÅ sytuacja w AngÅii z kaÅdym
dniem siÅ pogarsza. Niemcy, ma siÅ rozumieÅ, bÅdÅ popieraÅ szybkie
zakoÅczenie konfliktu, poniewaÅ nie chcÅ w Åadnych okolicznoÅciach skiadaÅ w
ofierze istnieÅ ludzkich bez koniecznoÅci. Jednak, jeÅli Anglicy nie uznajÅ
siebie za zwyciÅÅonych w najbliÅszej przyszÅoÅci, to stanowczo poproszÅ o
pokaj w nastÅpnym roku. Niemcy kontynuujÅ bombardowanie Anglii dniem i nocÅ.
Niemieckie Åodzie podwodne z czasem bÅdÅ wykorzystane w peÅnym zakresie ich
moÅliwoÅci bojowych i wyrzÅdzÅ Anglii wielkie szkody. Niemcy uwaÅajÅ, Åe te
ataki prawdopodobnie zmuszÅ AngliÅ do zaprzestania walki. PewnÅ trwogÅ moÅna
juÅ zauwaÅyÅ w Wielkiej Brytanii, co dajÅ nadziejÅ na bliskie rozwiÅzanie.
JeÅeli jednak Anglia nie zostanie rzucona na kolana obecnymi nalotami,
Niemcy, gdy tylko na to pozwolÅ warunki atmosferycznie, rozpocznÅ ataki na
szerszÅ skalÅ i stanowczo rozgromiÅ Anglie. Tylko zÅe warunki atmosferyczne
przeszkadzajÅ na razie przeprowadzeniu tych akcji na duÅÅ skalÅ.
Z drugiej strony, Anglia Åywi nadziejÅ na pomoc Stanaw Zjednoczonych,
ktarych poparcie jednak jest pod duÅym znakiejm zapytania. PrzystÅpienie USA
do wojny nie ma dla Niemiec Åadnego znaczenia w planie moÅliwych lÅdowych
operacji wojskowych. Niemcy i WÅochy nigdy nie pozwolÅ Anglosisom wylÅdowaÅ
na kontynencie europejskim. Pomoc, jakÅ Anglia moÅe otrzymaÅ od
amerykaÅskiej marynarki wojenntbj, rawnieÅ jest bardzo wÅtpliwa. Zatem,
Ameryka ogranicjzy siÅ prawdopodobnie do wysÅania Anglikom sprzÅtu
221

wojskowego, przede wszystkim samolotaw. Trudno jest powiedzieÅ, jakie
dostawy w rzeczywistoÅci otrzyma Anglia. MoÅna jednak przypuszczaÅ, Åe w
wyniku dziaÅaÅ marynarki wojennej Niemiec zaledwie nieznaczna czÅÅÅ dostaw
amerykaÅskich trafi do Anglii, toteÅ i w tym przypadku pomoc amerykaÅska
jest bardziej niÅ wÅtpliwa. Czy Ameryka przystÅpi do wojny, czy nie - w
takiej sytuacji to zagadnienie dla Niemiec jest absolutnie obojÅtne.
MawiÅc o sytuacji politycznej, Minister spraw zagranicznych Rzeszy
podkreÅliÅ, Åe teraz, po zakoÅczeniu kampanii francuskiej, Niemcy sÅ,
niezwykle silne. Bardziej szczegaÅowej informacji o tym panu MoÅotowowi
udzieli zapewne Fuhrer. W toku wojny nie ponieÅliÅmy ani istotnych strat w
skÅadnie osobowym (w kaÅdym bÅdÅ razie takich, ktare spowodowaÅyby, tragediÅ
w naszych domach), ani istotnych strat materialnych. Niemcy majÅ do swej
dyspozycji niezwykle duÅo dywizji, ich zaÅ lotnictwo wojskowe stale siÅ
wzmacnia. Liczba Åodzi podwodnych i innych okrÅtaw wojennych stale siÅ
zwiÅkszy. W takiej sytuacji kaÅda praba Anglii (lub Anglii popieranej przez
AmerykÅ) wylÅdowania lub rozpoczÅcia operacji wojennych na kontynencie
europejskim skazana jest na caÅkowite fiasko. Nie stanowi to Åadnego
problemu wojennego. Anglicy tego jeszcze nie zrozumieli, gdyÅ w Anglii
panuje prawdopodobnie chaos, krajem zaÅ rzÅdzi dyletant polityczny i
wojskowy imieniem Churchill, ktary w ciÅgu swej kariery ponosiÅ poraÅki we
wszystkich decydujÅcych poczynaniach i ktary dozna poraÅki i tym razem.
Opracz tego, mocarstwa Osi caÅkowicie dominujÅ w Europie kontynentalnej
pod wzglÅdem wojskowym i politycznym. Nawet Francja, ktara przegraÅa wojnÅ i
musi za to pÅaciÅ (co miedzy innymi Francuzi doskonale rozumiejÅ),
zobowiÅzaÅa siÅ nigdy nie popieraÅ Anglii i de Gaulle, uprawiajÅcego
donkiszo-teriÅ zwyciÅzcy Afryki. DziÅki niezwykÅej trwaÅoÅci swych pozycji
mocarstwa Osi teraz wiÅcej myÅlÅ nie o tym, jak wygraÅ wojnÅ, lecz o tym,
jak zakoÅczyÅ juÅ wygranÅ wojnÅ.
Naturalne pragnienie Niemiec i WÅoch jak najszybszego zakoÅczenia wojny
pobudza je do szukania sobie sojusznikaw, ktarzy siÅ zgodzÅ z tym zamiarem.
W wyniku tych poszukiwaÅ zawarto Pakt Trzech miÅdzy Niemcami, WÅochami i
JaponiÅ. Minister spraw zagranicznych Rzeszy moÅe w trybie pOufnym
zakomunikowaÅ, Åe wiele innych krajaw oÅwiadczyÅo juÅ o swej solidarnoÅci z
ideami paktu Trzech Mocarstw.
W zwiÅzku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreÅliÅ, Åe
podczas zawarcia paktu Trzech Mocarstw, o ktarym rozmowy odbyÅy siÅ bardzo
szybko, wszyscy tr^ej jego uczestnicy dÅÅyli - jak wskazaÅ juÅ w liÅcie do
Stalina - do tego, aby pakt w Åadnym przypadku nie przeszkodziÅ stosunkom
Trzech Mocarstw z RosjÅ. MyÅl tÅ, wypowiedzianÅ poczÅt-
222

kowo przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, natychmiast poparÅy
WÅochy i Japonia. Poparcie Japonii szczegalnie jest waÅne dla Niemiec w
zwiÅzku z agitacjÅ podÅegaczy do wojny w USA. KwestiÅ stosunkaw z RosjÅ
uregulowano jako pierwszÅ i utrwalono w artykule V BerliÅskiego Paktu
Trzech.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreÅliÅ, Åe juÅ na poczÅtku swej
wizyty w Moskwie wyraÅnie wypowiedziaÅ myÅl o tym, Åe zgodnie z koncepcjÅ
dotyczÅcÅ polityki zagranicznej Nowych Niemiec ich przyjaÅÅ z JaponiÅ, (jak
wskazano w Pakcie Trzech) i przyjaÅÅ z RosjÅ nie tylko sÅ absolutnie
niesprzeczne, lecz takÅe mogÅ przyÅpieszyÅ osiÅgniÅcie ich gÅawnego celu, a
mianowicie - szybkiego zakoÅczenia wojny. Naturalnie, dÅÅenie to podziela
rawnieÅ Rosja Radziecka. MoÅotow na pewno pamiÅta, Åe Minister spraw
zagranicznych Rzeszy oÅwiadczyÅ w Moskwie, Åe Niemcy bÅdÅ popieraÅy
polepszenie stosunkaw miÅdzy RosjÅ i JaponiÅ. On, Minister spraw
zagranicznych Rzeszy wyjechaÅ wtedy do Niemiec po zapewnieniu sobie zgody
Stalina na to, aby Niemcy w interesach Rosji wykorzystaÅy swaj wpÅyw w Tokio
do zbliÅenia rosyjsko-japoriskiego. Minister spraw zagranicznych Rzeszy
zaznaczyÅ, Åe w odpowiedni sposab wykorzystaÅ ten wpÅyw w Tokio i jest
przekonany, Åe jego wysiÅki w pewnym stopniu juÅ zaowocowaÅy. Jeszcze siedem
lub osiem lat temu, a nie tylko od chwili jego wizyty w Moskwie on, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy, w rozmowach z JapoÅczykami wystÅpowaÅ za zgodÅ
rosyjsko-niemieckÅ. Jest zdania, Åe wÅaÅnie tak, jak byÅo moÅliwe wzajemne
rozgraniczenie sfer wpÅywaw miÅdzy RosjÅ i Niemcami, moÅna osiÅgnÅÅ umowÅ o
rozgraniczeniu wpÅywaw miÅdzy JaponiÅ i RosjÅ. Polityka japoÅska uzyskania
przestrzeni Åyciowej teraz jest skierowana nie na Wschad i PaÅnoc, lecz na
PoÅudnie i Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest przekonany, Åe w pewnym
stopniu przyczyniÅ siÅ do tego. Istnieje jeszcze jedna przyczyna, z ktarej
powodu Niemcy wawczas staraÅy siÅ znaleÅÅ wspalny jÅzyk z UaponiÅ, a
mianowicie -uÅwiadomienie tego, Åe Anglia pewnego piÅknego dnia moÅe
rozpoczÅÅ wojnÅ przeciw Rzeszy. Dlatego jeszcze za owych dobrych czasaw
Niemcy uprawiaÅy odpowiedniÅ politykÅ wobec Japonii.
Fiihrer jest teraz zdania, Åe naleÅy sprabowaÅ chociaÅ w ogalnych
zarysach rozgraniczyÅ sfery wpÅywaw Rosji, Niemiec, WÅoch i Japonii. Fiihrer
badaÅ tÅ kwestiÅ dÅugo i gÅÅboko oraz doszedÅ do nastÅpujÅcego wniosku:
uwzglÅdniajÅc to poÅoÅenie, jakie zajmujÅ w Åwiecie te cztery narody, bÅdzie
rzeczÅ najmÅdrzejszÅ, jeÅli one, dÅÅÅc do rozszerzenia swej przestrzeni
Åyciowej, zwracÅ siÅ na poÅudnie. Japonia juÅ skrÅciÅa na poÅudnie i bÅdÅ
jej potrzebne stulecia, aby umocniÅ swe zdobycze terytorialne na poÅudniu.
Niemcy z RosjÅ juÅ rozgraniczyÅy swe sfery wpÅywo'w i po tym, gdy Nowy Åad
ostatecznie
225

siÅ. ustali w Europie Zachodniej, [Niemcy] rawnieÅ przystÅpiÅ do
rozszerzenia przestrzeni Åyciowych w kierunku poÅudniowym, tzn. w regionach
byÅych kolonii niemieckich w Afryce Årodkowej. DokÅadnie tak samo Wiochy
rawnieÅ posuwajÅ siÅ na poÅudnie, do Afryki PaÅnocnej i Wschodniej. Ministra
spraw zagranicznych Rzeszy interesuje, czy w przyszÅoÅci Rosja takÅe nie
zawraci na poÅudnie celem uzyskania naturalnego wyjs'cia na peÅne morze,
ktare jest tak waÅne dla Rosji. To wÅaÅnie -oÅwiadczyÅ na zakoÅczenie
Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest tÅ wielkÅ ideÅ, jakÅ w ciÅgu
ostatnich miesiÅcy czÅsto omawiaÅ z Fuhrerem i ktarÅ, teraz, w zwiÅzku z
wizytÅ w Berlinie, przedstawia siÅ MoÅotowowi.
Na pytanie Mototowa, jakie morze miaÅ na wzglÅdzie Minister spraw
zagranicznych Rzeszy, gdy mawiÅ o wyjs'ciu Rosji do morza, ten ostatni
odpowiedziaÅ, Åe, zdaniem Niemiec,¹po wojnie zajdÅ ogromne
zmiany na caÅym Åwiecie. PrzypomniaÅ o swej wypowiedzi zwraconej do Stalina
w Moskwie, Åe Anglia nie ma wiÅcej prawa do panowania na Åwiecie. AngliÅ
uprawia szalonÅ politykÅ, za ktarÅ kiedykolwiek bÅdzie musiaÅa zapÅaciÅ.
Dlatego Niemcy sÅ przekonane, Åe w statusie posiadÅoÅci Imperium
Brytyjskiego zajdÅ wielkie zmiany. Na razie porozumienie niemiecko-rosyjskie
obu stronom przyniosÅo poÅytek - zarawno Niemcom, jak teÅ Rosji, ktara
potrafiÅa urzeczywistniÅ uzasadnione przemiany na Zachodzie. ZwyciÅstwo
Niemiec nad PolskÅ i FrancjÅ istotnie siÅ przyczyniÅo do pomyÅlnego
przeprowadzenia tych zmian. Obaj partnerzy paktu niemiecko-rosyjskiego
dobrze popracowali wspalnie. To stanowi najtrwalszÅ podstawÅ dowolnego
paktu. Kwestia polega teraz na tym, czy mogÅ oni kontynuowaÅ pracÅ razem
rawnieÅ w przyszÅoÅci i czy Rosja Radziecka moÅe wyciÅgnÅÅ odpowiednie
korzyÅci z nowego porzÅdku rzeczy w Imperium Brytyjskim, tzn. czy dla Rosji
nie bÅdzie najdogodniejsze wyjÅcie ku morzu poprzez. ZatokÅ PerskÅ i Morze
Arabskie oraz czy rawnoczeÅnie nie dadzÅ siÅ urzeczywistniÅ inne dÅÅenia
Rosji w tej czÅÅci Azji, ktarÅ Niemcy absolutnie nie sÅ zainteresowane.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy poruszyÅ nastÅpnie kwestiÅ Turcji.
Dotychczas kraj ten siÅ znajdowaÅ" w swego rodzaju przymierzu z AngliÅ i
FrancjÅ. Francja zostaÅa usuniÅta w wyniku swej klÅski, waga zaÅ Anglii jako
sojusznika staje siÅ coraz bardziej wÅtpliwa. Dlatego Turcja caÅkiem mÅdrze
sprowadziÅa w ciÅgu ostatnich miesiÅcy swe stosunki z AngliÅ do poziomu,
ktary praktycznie oznacza tylko formalnÅ neutralnoÅÅ. Sprawa polega na tym,
jakie interesy Rosja ma w Turcji. W zwiÅzku z nieuniknionym koÅcem wojny, w
czym sÅ zainteresowane wszystkie kraje, wÅÅcznie z RosjÅ, jest on pewien, Åe
Turcja bÅdzie zmuszona stopniowo wyzwoliÅ siÅ od wiÅzi z AngliÅ. On,
Minister spraw zagranicznych Rzeszy, nie
226

moÅe teraz ostatecznie opracowywaÅ szczegaÅaw, lecz jest pewien, Åe po
opracowaniu przez RosjÅ, Niemcy, WÅochy i JaponiÅ wspalnej platformy Turcja
z czasem bÅdzie musiaÅa przyÅÅczyÅ siÅ do tych krajaw. Na razie nie omawiaÅ
tych kwestii z Turkami bezpoÅrednio. OÅwiadczyÅ jedynie w poufnej rozmowie z
ambasadorem tureckim, Åe bÅdzie popieraÅ taki rozwaj wydarzeÅ, przy ktarym
Turcja, przestrzegajÅc swej dzisiejszej linii politycznej, dojdzie do
absolutnej neutralnoÅci. DodaÅ rawnieÅ, Åe Niemcy nie majÅ jakichkolwiek
roszczeÅ do terytorium tureckiego.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy oÅwiadczyÅ nastÅpnie, Åe w zwiÅzku
z tym Åwietnie rozumie niezadowolenie Rosji z Konwencji w Montreux o
CieÅninach. Niemcy sÅ jeszcze bardziej niezadowolone, poniewaÅ w ogale nie
zostaÅy do niej wÅÅczone. OsobiÅcie on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy,
uwaÅa, Åe Konwencja w Montreux, jak rawnieÅ Komisje Dunajskie, muszÅ byÅ
rozwiÅzane i zastÅpione czymÅ innym. Ta nowa umowa musi byÅ zawarta przez te
mocarstwa, ktare sÅ szczegalnie zainteresowane w danej kwestii, przede
wszystkim przez RosjÅ, TurcjÅ, WÅochy i Niemcy. Rzecz caÅkiem zrozumiaÅa, Åe
Rosja Radziecka nie moÅe byÅ zadowolona z obecnego stanu rzeczy. Niemcy
uwaÅajÅ za caÅkiem moÅliwÅ do przyjÅcia myÅl, Åe na Morzu Czarnym Rosja
Radziecka i paÅstwa przylegajÅce [czarnomorskie] powinny mieÅ okreÅlone
przywileje w porawnaniu z innymi krajami Åwiata. ByÅoby absurdem, gdyby
kraje poÅoÅone o tysiÅce kilometraw od Morza Czarnego ÅÅdaÅy dla siebie
takich samych praw w tym regionie, co mocarstwa czarnomorskie. Nowe
porozumienie z TurcjÅ o CieÅninach, opracz wszystkiego innego, powinno daÅ
Rosji niektare wyjÅtkowe przywileje, ktarych szczegaÅaw w tej chwili jeszcze
nie moÅe poruszaÅ, lecz ktare w zasadzie udzielÅ okrÅtom wojennym i flocie
handlowej ZwiÅzku Radzieckiego bardziej swobodnego niÅ dotychczas dostÅpu do
Morza Åradziemnego. Rosja zasÅuÅyÅa na to. On, Minister spraw zagranicznych
Rzeszy, juÅ omawiaÅ te zagadnienia z WÅochami i dopiero co wypowiedziane
opinie we WÅoszech byÅy powitane z wielka sympatiÅ. UwaÅa za celowe, aby
Rosja. Niemcy i WÅochy okreÅliÅy wspalnÅ politykÅ wobec Turcji, aby ten kraj
dobrze siÅ spisaÅ we wÅasnych oczach i zerwaÅ zwiÅzki z AngliÅ,, ktarym nie
bardzo sympatyzujÅ wszystkie trzy kraje. Dlatego Turcja zostanie nie tylko
skÅadnikiem koalicji krajaw, wystÅpujÅcych przeciwko eskalacji wojny i o
szybsze ustalenie pokoju, lecz bÅdzie rawnieÅ gotowa do dobrowolnego
odrzucenia Konwencji w Montreux oraz wspalnego z trzema krajami [Niemcami,
WÅochami i ZSRR] zawarcia nowej konwencji o CieÅninach, ktara uczyni zadoÅÅ
sprawiedliwym ÅÅdaniom wszystkich stron i da Rosji pewne szczegalne
przywileje. W tym wypadku mogÅ one wspalnie rozstrzygnÅÅ, czy moÅna uznaÅ
terytorialnÅ nietykalnoÅÅ Turcji.
227

Minister spraw zagranicznych Rzeszy podsumowaÅ rozmowÅ, oÅwiadczyÅ, Åe
zostaÅy poruszone nastÅpujÅce kwestie:
1. Wspalne rozpatrzenie sprawy, w jaki sposab mocarstwa
Paktu Trzech mogÅ osiÅgnÅÅ jakiekolwiek porozumienie ze
ZwiÅzkiem Radzieckim, ÅwiadczÅce o poparciu przez ZwiÅzek
Radziecki celaw Paktu Trzech, a mianowicie: zapobieÅenie
eskalacji wojny i jak najszybsze ustalenie powszechnego
pokoju.
Opracz tego mogÅ byc poruszone inne kwestie, dotyczÅce wspaÅpracy i
wzajemnego poszanowania interesaw tych krajaw. Takie w przybliÅeniu sÅ
orientacyjne cechy proponowanego porozumienia. SzczegaÅy jego powinny byÅ
omawione w przyszÅoÅci. JeÅli rzÅdowi radzieckiemu te rozwaÅania sÅ do
przyjÅcia, wiÅc w praktyce moÅe dojÅÅ do wspalnego oÅwiadczenia rzÅdu
radzieckiego i mocarstw Paktu Trzech o przywro'-ceniu powszechnego pokoju.
Wspalne omawienia kwestii dotyczÅcej moÅliwoÅci okreÅ
lenia w przyszÅos'ci w ogalnych zarysach interesaw, czterech
krajaw.
ByÅy rawnieÅ poruszone: problem Turcji i kwestia CieÅnin.
NaleÅy mieÅ na wzglÅdzie, Åe Minister spraw zagranicznych
Rzeszy nie byÅ jeszcze gotaw, by wystÅpiÅ z jakimiÅ konkret
nymi propozycjami dotyczÅcymi tych zagadnieÅ. DokonaÅ
tylko przeglÅdu myÅli omawianych przez Fiihrera i jego samego
wtedy, gdy pisano list do Stalina. Minister spraw zagranicznych
Rzeszy z, wielkÅ gotowoÅciÅ sam przybÅdzie do Moskwy i omawi
osobiÅcie te sprawy ze Stalinem, jeÅli rzÅd radziecki uwaÅa te
idee za moÅliwe do urzeczywistnienia. Interesuje go, czy
bÅdzie korzystna w tym wypadku jednoczesna obecnoÅÅ jego
kolegaw z WÅoch i Japonii, ktarzy - jak on wie - takÅe sÅ
gotowi przybyÅ do Moskwy. Naturalnie, stosunki Rosji z OsiÅ,
podobnie jak stosunki Rosji z JaponiÅ, muszÅ byÅ z poczÅtku
omawione kanaÅami dyplomatycznymi.
Na zakoÅczenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy zrobiÅ jeszcze jednÅ
uwagÅ dotyczÅcÅ jego niedawnej rozmowy z ambasadorem chiÅskim. Nikt go nie
prosiÅ o przeprowadzenie takiej rozmowy, lecz miaÅ podstawy przypuszczaÅ, Åe
JapoÅczycy nie bÅdÅ oponowali z tego powodu. Nasuwa siÅ pytanie, czy w
ramach staraÅ skierowanych na jak najszybsze zakoÅczenie wojny moÅna
uregulowaÅ rozbieÅnoÅci miÅdzy Czang Kaj-szekiem a JaponiÅ. W Åadnym wypadku
nie proponowaÅ poÅrednictwa niemieckiego, lecz biorÅc pod uwagÅ dÅugotrwaÅe
i przyjacielskie stosunki istniejÅce miÅdzy Niemcami i Chinami po prostu
poinformowaÅ marszaÅka Czang Kaj-szeka o niemieckim punkcie widzenia.
Japonia wkratce moÅe uznaÅ rzÅd w Nankinie. Z drugiej strony, krÅÅÅ pogÅoski
o tym, Åe zarawno Japonia, jak teÅ Chiny chcÅ pajÅÅ na kompromis. Nie moÅna
dokÅadnie ustaliÅ, czy te pogÅoski opierajÅ siÅ na faktach. Bez
228

wÅtpienia jednak byÅoby dobrze, gdyby obie strony mogÅy dojÅÅ do
kompromisu. Dlatego on (Minister spraw zagranicznych Rzeszy) wywoÅaÅ
ambasadora chiÅskiego, by przedstawiÅ mu pozycjÅ Niemiec w tej kwestii,
poniewaÅ nie wyklucza faktu, Åe juÅ cos siÅ dzieje *v stosunkach miÅdzy
JaponiÅ i Chinami, o czym wÅaÅnie chce informowaÅ Molotowa podczas tej
wymiany poglÅdaw.
Mototow siÅ zgodziÅ z uwagÅ dotyczÅcÅ korzyÅci z kompromisu
chiÅsko-japoÅskiego i zaopiniowaÅ, Åe oÅwiadczenie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy jest niezwykle ciekawe i Åe wymiana poglÅdaw co do
najwaÅniejszych problemaw dotyczÅcych nie tylko Niemiec, ale teÅ Rosji
Radzieckiej moÅe byÅ rzeczywiÅcie korzystna. Dobrze zrozumiaÅ oÅwiadczenie
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy dotyczÅce ogromnej wagi Paktu Trzech.
JednakÅe jako przedstawiciel kraju nie walczÅcego musi poprosiÅ o
wyjaÅnienie niektarych punktaw po to, by lepiej zrozumieÅ sens Paktu. Gdy
omawiano w Pakcie Nowy Åad w Europie i wielkÅ przestrzeÅ wschodnioazjatyckÅ,
pojÅcie „wielka przestrzeÅ wschodnioazjatyckÅ" zostaÅo okreÅlone doÅÅ
niewyraÅnie, przynajmniej z punktu widzenia tych, ktarzy nie uczestniczyli w
przygotowaniu Paktu. Dlatego mu (MoÅotowowi) rzeczÅ waÅnÅ bÅdzie poznaÅ
bardziej dokÅadne okreÅlenie tego pojÅcia. Pracz tego, udziaÅ ZwiÅzku
Radzieckiego w akcjach zaplanowanych przez Ministra spraw zagranicznych
Rzeszy naleÅy szczegaÅowo omawiÅ nie tylko w Berlinie, lecz rawnieÅ w
Moskwie.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedziaÅ, Åe pojÅcie
„wielka przestrzeÅ wschodnioazjatyckÅ" rawnieÅ dla niego byÅo nowe i
niejasne. SformuÅowanie zaproponowane zostaÅo jednego z ostatnich dni
rozmaw, kto're jak juÅ wzmiankowano przebiegaÅy bardzo szybko. MoÅe jednak
oÅwiadczyÅ, Åe pojÅcie „wielka przestrzeÅ wschodnioazjatyckÅ" wcale
nie dotyczy Åyciowo waÅnej dla Rosji sfery wpÅywaw. Jak juÅ zaznaczano, w
toku rozmaw o pakcie przede wszystkim rozstrzygniÅto kwestiÅ tego, Åe Pakt
nie moÅe mieÅ na celu bezpoÅredniego lub poÅredniego wystÅpienia przeciwko
Rosji.
Moiotow odpowiedziaÅ, Åe podczas rozgraniczenia sfer wpÅywaw na doÅÅ
dÅugi okres potrzebna jest dokÅadnoÅÅ, dlatego teÅ prosiÅ informowaÅ go o
zdaniu tych, ktarzy ukÅadali Pakt, lub przynajmniej o zdaniu na ten temat
rzÅdu Rzeszy. Szczegalna ÅcisÅoÅÅ potrzebna jest podczas rozgraniczenia sfer
wpÅywaw Niemiec i Rosji. Ustalenie w ubiegÅym roku tych sfer wpÅywaw byÅo
jedynie rozwiÅzaniem czÅÅciowym, z wyjÅtkiem kwestii fiÅskiej, ktarÅ on
(MoÅotow) omawi szczegaÅowo paÅniej - robiÅcym wraÅenie przestarzaÅego '
bezuÅytecznego na tle nowych okolicznoÅci oraz wydarzeÅ. W zwiÅzku z tym
Rosja przede wszystkim chce dojÅÅ do wzajemnego rozumienia siÅ z
229

Niemcami i dopiero potem z JaponiÅ oraz WÅochami, gdy uzyska dokÅadnÅ
informacjÅ co do znaczenia, charakteru i celaw Paktu Trzech.
Na tym rozmowa byÅa przerwana, by delegaci rosyjscy przed rozpoczÅciem
rozmaw z Fiihrerem mogli zjeÅÅ Åniadanie w ÅcisÅym gronie.
Schmidt
Berlin, 13 listopada 1940 r.
69. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOÅOTOWEM (w obecnoÅci Ribbentropa, a takÅe
radcaw ambasad Chilgera i PawÅowa w charakterze tÅumaczy. 12 listopada 1940
r.)
Po kilku sÅowach powitania Ftihrer oÅwiadczyÅ, Åe gÅawnym tematem
rozmaw, jak mu siÅ wydaje, jest co nastÅpuje: w Åyciu narodaw trudnÅ rzeczÅ
jest nakreÅlanie biegu wydarzeÅ na dÅuÅszy czas; za powstajÅce konflikty
czÅsto sÅ odpowiedzialne czynniki osobowe. Mimo to uwaÅa, Åe praby
wprowadzenia w Åycie narodaw Åadu na dÅuÅszy czas sÅ niezbÅdne, przy tym
jeÅli to jest moÅliwe tak wprowadziÅ porzÅdek, by uniknÅÅ tarÅ i zapobiec
konfliktom, o ile to jest w mocy ludzkiej. Trzeba to zrobiÅ tym bardziej,
gdy dwa narody, takie jak niemiecki i rosyjski, majÅ u steru paÅstwa ludzi
posiadajÅcych wÅadzÅ dostatecznÅ do prowadzenia swych krajaw do rozwoju w
okreÅlonym kierunku. Opracz tego w przypadku Rosji i Niemiec dwa wielkie
narody z natury rzeczy nie bÅdÅ miaÅy Åadnych przyczyn do zderzenia swych
interesaw, jeÅli kaÅdy narad zrozumie, Åe drugiej stronie potrzebne sÅ pewne
niezbÅdne do Åycia przesÅanki, bez ktarych niemoÅliwe jest jego istnienie.
Poza tym w obu krajach systemy rzÅdzenia nie sÅ zainteresowane wojnÅ jako
takÅ, lecz potrzebujÅ pokoju bardziej niÅ wojny po to, by urzeczywistniÅ
swaj program wewnÅtrzny. UwzglÅdniajÅc te potrzeby Åyciowe, szczegalnie w
dziedzinie gospodarczej, prawdopodobnie mogÅ one opracowaÅ takie
porozumienie, ktare doprowadzi do pokojowej wspaÅpracy miÅdzy dwoma krajami
nawet po Åmierci ich obecnych przywadcaw.
Po tym, gdy MoÅotow wyraziÅ swÅ caÅkowitÅ zgodÅ z tymi rozumowaniami,
Fuhrer kontynuowaÅ, Åe planowanie na dÅuÅszy okres rozwoju stosunkaw miÅdzy
narodami i krajami, ma siÅ rozumieÅ, jest doÅÅ skomplikowane. JednakÅe jest
przekonany o moÅliwoÅci w peÅni opracowaÅ jasne i okreÅlone
230

wspilne punkty widzenia niezaleÅne od motywaw osobistych oraz tak
sformuÅowaÅ interesy gospodarcze narodaw, by to dawaÅo niezawodne gwarancje,
Åe konflikt nie powstanie w ciÅgu dÅugiego czasu. SytuacjÅ, w jakiej odbywa
siÅ dzisiejsza rozmowa, charakteryzuje fakt, Åe Niemcy w odraÅnieniu od
Rosji Radzieckiej sÅ w stanie wojny. Niemcy poczyniÅy wiele krokaw tylko z
powodu ich udziaÅu w wojnie. DuÅo rzeczy, ktare wypadÅo robiÅ w toku wojny,
byÅo podyktowane biegiem wojny i nie mogio byÅ przewidziane na jej poczÅtku.
Ogalnie biorÅc, nie tylko Niemcy, ale Rosja takÅe otrzymaÅa niemaÅÅ korzyÅÅ.
Sukces pierwszego roku wspaÅpracy politycznej jest nader waÅny dla dalszych
stosunkaw obu krajaw. MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe to jest zupeÅnie stuszne. Dalej
Fiihrer powiedziaÅ, Åe moÅliwe, iÅ Åaden z dwach narodaw nie zadoÅÅuczyniÅ
swym Åyczeniom w stu procentach. Jednak w Åyciu politycznym zrealizowanie
potrzeb nawet w 20-25 % jest juÅ wielkÅ sprawÅ. Jest przekonany, Åe rawnieÅ
w przyszÅoÅci nie wszystkie Åyczenia zostanÅ wcielone w Åycie, lecz we
wszystkich przypadkach dwa wielkie narody Europy osiÅgnÅ wiÅcej, jeÅli bÅdÅ
siÅ trzymaÅ razem, aniÅeli by dziaÅaÅy jeden przeciw drugiejnu.
WspaÅpracujÅc oba kraje zawsze uzyskajÅ chociaÅ pewne korzyÅci. Natomiast
ich wrogoÅÅ bÅdzie poÅyteczna tylko krajom trzecim.
Mototow odpowiedziaÅ, Åe rozumowania Fuhrera sÅ absolutnie stuszne,
potwierdzi je historia i Åe wyjÅtkowo pasujÅ do obecnej sytuacji.
NastÅpnie Fiihrer powiedziaÅ, Åe wychodzÅc z tych zaÅoÅeÅ, raz jeszcze
trzeÅwo rozwaÅyÅ sprawÅ wspaÅpracy niemiecko-ro-syjskiej w chwili, gdy
operacje wojenne faktycznie siÅ zakoÅczyÅy.
Wojna ponadto wywoÅaÅa komplikacje, jakich Niemcy siÅ nie spodziewaÅy,
lecz ktare zmuszajÅ je od czasu do czasu odpowiadaÅ dziaÅaniami wojennymi na
niektare wydarzenia. NastÅpnie Fiihrer przedstawiÅ w ogalnym zarysie
MoÅotowowi przebieg operacji wojennych aÅ do chwili obecnej, ktare
spowodowaÅy, Åe Anglia nie ma na kontynencie Åadnego sojusznika. SzczegaÅowo
opisaÅ operacje wojenne prowadzone obecnie przeciw Anglii i zaakcentowaÅ
wpÅyw czynnikaw atmosferycznych na te operacje. Akcje odwetowe Anglii sÅ
Åmiechu warte. Rosjanie mogÅ siÅ przekonaÅ na wÅasne oczy, Åe twierdzenia o
zburzeniu Berlina sÅ wymysÅem. Gdy tylko siÅ poprawi pogoda, Niemcy bÅdÅ w
stanie zadaÅ silny i ostateczny cios Anglii. Zatem w tej chwili cel Niemiec
polega na prabie nie tylko przeprowadzenia przygotowaÅ wojennych do tej
ostatecznej bitwy, lecz takÅe na wyjaÅnieniu kwestii politycznych, ktare
bÅdÅ miaÅy znaczenie w czasie tych wydarzeÅ i po nich. Dlatego ponownie
rozpatrzyÅ stosunki z RosjÅ i nie w planie negatywnym, lecz z zamiarem ich
pozytywnego, jeÅli to
231

moÅliwe, rozwoju na dÅuÅszy okres. W zwiÅzku z tym doszedÅ do kilku
wnioskaw:
Niemcy nie dÅÅÅ do uzyskania pomocy wojskowej od
Rosji.
Z powodu niezmiernego rozszerzenia areny dziaÅaÅ
wojennych Niemcy byÅy zmuszone - celem przeciwstawienia
siÅ Anglii - wtargnÅÅ siÅ na oddalone od Niemiec tereny, w
ktarych nie byÅy na ogaÅ zainteresowane ani pod wzglÅdem
politycznym, ani gospodarczym.
Mimo to sÅ pewne rzeczy, ktarych caÅa powaga ujawniÅa
siÅ dopiero podczas wojny, lecz ktare dla Niemiec majÅ Åyciowo
waÅne znaczenie. WÅrad nich sÅ: okreÅlone zradla surowca, kta
re Niemcy uwaÅajÅ za najwaÅniejsze i absolutnie niezastÅpio
ne. MoÅliwe pan Morotow zauwaÅyÅ, Åe w tym lub innym
wypadku zachodziÅy odchylenia od poczÅtkowych granic sfer
wpÅywaw, ktare byÅy uzgodnione miÅdzy Stalinem i Ministrem
spraw zagranicznych Rzeszy. Podobne odchylenia zdarzaÅy siÅ
juÅ kilkakrotnie w toku operacji rosyjskich przeciw Polsce. W
niektarych wypadkach (Fuhrer) nie magÅ iÅÅ na ustÅpstwa,
skÅadajÅc daninÅ interesom rosyjskim i niemieckim, lecz
rozumiaÅ, Åe poÅÅdane jest znalezienie rozwiÅzania kompromi
sowego, jak na przykÅad w przypadku z LitwÅ. RzeczywiÅcie, z
punktu widzenia ekonomicznego Litwa miaÅa dla nas okreÅlonÅ
wagÅ, lecz z punktu widzenia politycznego rozumieliÅmy
koniecznoÅÅ poprawy sytuacji w tym regionie, aby w przyszÅoÅ
ci zapobiec odrodzeniu sytuacji doprowadzajÅcych do napiÅcia
w stosunkach miÅdzy dwoma krajami - Niemcami i RosjÅ. W
innym wypadku, a mianowicie w stosunku do PoÅudniowego
Tyrolu, Niemcy zajÅÅy analogicznÅ pozycjÅ. JednakÅe w toku
wojny Niemcy siÅ zetknÅÅy z problemami, jakich nie moÅna
byÅo przewidzieÅ na jej poczÅtku, lecz ktare sÅ nader waÅne z
punktu widzenia operacji wojennych.
On (Fuhrer) zastanawia siÅ teraz nad kwestiÅ, jak pozostawiajÅc na
uboczu chwilowe rozwaÅania, scharakteryzowaÅ w ogalnym zarysie wspaÅpracÅ
miÅdzy Niemcami a RosjÅ i jaki kierunek w przyszÅoÅci obierze rozwaj
stosunkaw niemiecko-ro-syjskich. W tej sprawie dla Niemiec waÅne sÅ
nastÅpujÅce punkty:
KoniecznoÅÅ przestrzeni Åyciowej. Podczas wojny Niemcy
zdobyÅy takie ogromne obszary, Åe bÅdÅ potrzebowaÅy stu lat
na ich caÅkowite wyzyskanie.
NiezbÅdna jest pewna ekspansja kolonialna w Afryce
PaÅnocnej.
Niemcy potrzebujÅ okreÅlonych surowcaw, ktarych
dostawy muszÅ sobie zagwarantowaÅ w dowolnych warunkach.
Nie mogÅ one dopuÅciÅ do utworzenia przez wrogie
paÅstwa baz lotniczych i morskich w okreÅlonych regionach.
232

Jednak interesy Rosji w Åadnym wypadku nie bÅdÅ dotkniÅte. Imperium
Rosyjskie moÅe siÅ rozwijaÅ bez najmniejszego uszczerbku dla interesaw
niemieckich. {MoÅotow powiedziaÅ, Åe to jest zupeÅnie sÅuszne.) JeÅli oba
kraje porozumiejÅ siÅ co do tego faktu, potrafiÅ uÅoÅyÅ obopalnie korzystnÅ
wspaÅpracÅ i zdoÅajÅ, pozbyÅ siÅ tych komplikacji, tarÅ i niepokojaw.
OczywiÅcie, Åe Niemcy i Rosja nigdy nie stanÅ siÅ jednym Åwiatem. Oba kraje
zawsze bÅdÅ istnieÅ oddzielnie jak dwie potÅÅne czÅÅci Åwiata. Same mogÅ
zbudowaÅ swojÅ przyszÅoÅÅ, jeÅeli bÅdÅ uwzglÅdniaÅ, przy tym interesyt
drugiej strony. Niemcy nie majÅ interesaw w Azji pracz wspalnych interesaw
gospodarczych i handlowych. W szczegalnoÅci nie majÅ tam interesaw
kolonialnych. Opracz tego wiedzÅ, Åe przypuszczalne terytoria kolonialne w
Azji najprawdopodobniej odejdÅ do Japonii. JeÅli nagle Chiny rawnieÅ siÅ
znajdÅ na orbicie budzÅcych siÅ narodaw, dowolne dÅÅenia kolonialne [wobec
tego ogromnego kraju], biorÅc pod uwagÅ liczebnie ogromnÅ ludnoÅÅ, od samego
poczÅtku bÅdÅ skazane na fiasko.
W Europie istnieje kilka punktaw stycznoÅci miÅdzy interesami Niemiec,
Rosji i WÅoch. KaÅdy z tych krajaw ma zrozumiaÅÅ chÅÅ posiadania wyjÅcia na
peÅne morze. Niemcy chcÅ wyjÅÅ do MorzÅ PaÅnocnego, WÅosi chcÅ zniszczyÅ
„zasuwÅ" na Gibraltarze, a Rosja dÅÅy do oceanu. Sprawa polega teraz
na tym, czy wielkie szansÅ majÅ te trzy mocarstwa otrzymania swobodnego
dostÅpu do oceanu bez wzajemnych konfliktaw z tego powodu. To rawnieÅ jest
punktem wyjÅcia, z ktarego rozpatruje doprowadzenie do systemu stosunkaw
europejskich po wojnie. CzoÅowi dziaÅacze paÅstwowi Europy nie powinni
dopuÅciÅ, aby ta wojna zrodziia nowe wojny. KwestiÅ tÅ naleÅy tak
uregulowaÅ, Åeby przynajmniej nie w bliskiej przyszÅoÅci powstaiy nowe
konflikty.
W tym duchu (Fiihrer) rozmawiaÅ z francuskimi dziaÅaczami paÅstwowymi i
byÅ przekonany, Åe osiÅgnÅÅ pewne zrozumienie wzajemne w kwestii umowy,
ktara doprowadzi do nawiÅzania na doÅÅ dÅugi okres zupeÅnie znoÅnych
stosunkaw i ktara bÅdzie korzystna dla wszystkich zainteresowanych stron
chociaÅby dlatego, Åe nowa wojna nie bÅdzie zagraÅaÅ natychmiast. PowoÅujÅc
siÅ na preambuÅÅ UkÅadu o Zawieszeniu Broni z FrancjÅ¹, Fiihrer
wskazaÅ Petainowi² i Lavalowi³, Åe dopaki trwa wojna z
AngliÅ, dopaty nie moÅna poczyniÅ krokaw, choÅ trochÅ przeczÅcych celom
zakoÅczenia wojny przeciwko Wielkiej Brytanii.
W innych regionach powstajÅ analogiczne problemy, ktare jednak sÅ waÅne
tylko w toku wojny. Niemcy nie miaÅy na przykÅad Åadnych interesaw
politycznych na BaÅkanach, lecz w dobie obecnej sÅ zmuszone do aktywizowania
tam swej dziaÅalnoÅci celem zapewnienia sobie okreÅlonych surowcaw.
PrzyczynÅ tego sÅ wyÅÅcznie interesy wojenne, ktarych obrona nie jest
233

zajÅciem najprzyjemniejszym, poniewaÅ na przykÅad siÅy wojskowe Niemiec
muszÅ siÅ znajdowaÅ w Rumunii, setki kilometraw od baz zaopatrzeniowych.
Z analogicznych przyczyn Niemcy nie znoszÅ samej myÅli o tym, Åe Anglia
moÅe otrzymaÅ bazÅ wypadowÅ w Grecji do budowy tam wojskowych baz lotniczych
i morskich. Rzesza w jakichkolwiek bÅdÅ warunkach powinna temu zapobiec.
W takiej sytuacji kontynuowanie wojny, naturalnie, ^est niepoÅÅdane.
WÅaÅnie dlatego Niemcy chciaÅy zaprzestaÅ wojny po zakoÅczeniu kampanii
polskiej. W tym czasie Anglia i Francja mogÅy zaprzestaÅ wojny, nie ponoszÅc
ze swej strony ofiar; jednak wolaÅy jÅ kontynuowaÅ. OczywiÅcie, krew
zobowiÅzuje rawnieÅ do sprawiedliwoÅci. RzeczÅ niedopuszczalnÅ jest to, by
okreÅlone kraje, ktare wypowiedziaÅy i prowadziÅy wojnÅ, nie zapÅaciÅy potem
rachunku. (Fiihrer) daÅ to Francuzom wyraÅnie do zrozumienia. Jednak na
danym etapie rozwoju wydarzeÅ kwestia polega na tym, ktary z krajaw
odpowiedzialnych za wojnÅ ma pÅaciÅ wiÅcej. We wszystkich wypadkach Niemcy
by wolaÅy zakoÅczyÅ wojnÅ w ubiegÅym roku i zdemobilizowaÅ swÅ armiÅ, by
wznowiÅ pracÅ pokojowÅ, poniewaÅ z ekonomicznego punktu widzenia kaÅda wojna
jest zÅym biznesem. Nawet zwyciÅzca musi ponieÅÅ tyle strat przed wojnÅ, w
jej toku i po zakoÅczeniu, Åe swe cele moÅe osiÅgnÅÅ znacznie taniej w
czasie pokoju.
MoÅotow siÅ zgodziÅ z tÅ myÅlÅ, oÅwiadczyÅ, Åe w kaÅdym wypadku
osiÅgniÅcie celu za pomocÅ Årodkaw wojennych kosztuje znacznie droÅej niÅ za
pomocÅ pokojowych. Fiihrer zaakcentowaÅ nastÅpnie, Åe w obecnej sytuacji
Niemcy z powodu dziaÅaÅ wojennych sÅ zmuszone do aktywizowania siÅ w
regionach, ktarymi nie sÅ zainteresowane pod wzglÅdem politycznym, lecz w
ktarych majÅ interesy gospodarcze. Jednak ten kurs jest podyktowany
wyÅÅcznie celami samoza-chowawczosci. Mimo to ta aktywizacja dziaÅalnoÅci w
omawianych regionach, do ktarej Niemcy misiaÅy siÅ uciec, nie bÅdzie
przeszkodÅ na drodze do powszechnego bÅogiego spokoju, ktary nastÅpi paÅniej
i przyniesie narodom pracujÅcym w tymÅe kierunku realizacjÅ ich nadziei.
Opracz tego istnieje jeszcze problem Ameryki. Obecnie Stany Zjednoczone
uprawiajÅ politykÅ imperialistycznÅ. Nie walczÅ o AngliÅ, lecz prabujÅ
zawÅadnÅÅ Imperium Brytyjskim. W lepszym wypadku pomagajÅ Anglii po to, aby
kontynuowaÅ swe wÅasne przezbrojenie i, nabywajÅc bazy, zwiÅkszaÅ swÅ potÅgÅ
wojskowÅ. W dalekiej przyszÅoÅci wypadnie rozstrzygnÅÅ rawnieÅ kwestiÅ
ÅcisÅej wspaÅpracy tych krajaw, ktarych interesy zostanÅ zahaczone w wyniku
rozszerzenia sfery wpÅywaw tego mocarstwa anglosaskiego, ktare stoi na
znacznie trwalszej podstawie niÅ Anglia. ZresztÅ, to nie ta kwestia, ktarÅ
wypadnie rozstrzygaÅ w najbliÅszej przyszÅoÅci; nie w 1945
234

roku, lecz dopiero najwczeÅniej w 1970 lub 1980 roku to mocarstwo
anglosaskie zacznie zagraÅaÅ wolnoÅci innych narodaw. W kaÅdym bÅdÅ razie
Europa kontynentalna juÅ teraz powinna siÅ przygotowaÅ do takiego biegu
wydarzeÅ i wspalnie dziaÅaÅ przeciwko Anglosasom i wszelkim prabom
zagarniÅcia waÅnych baz. Dlatego on (Fuhrer) wymieniÅ poglÅdy z FrancjÅ,
WÅochami i HiszpaniÅ po to, aby z pomocÅ tych krajaw wprowadziÅ w caÅej
Europie i Afryce coÅ w rodzaju doktryny Monroe⁴ i wspalnie
prowadziÅ nowÅ politykÅ kolonialnÅ, zgodnie z ktdrÅ kaÅde z zainteresowanych
mocarstw bÅdzie ÅÅdaÅo dla siebie jedynie tyle terytoriaw kolonialnych, ile
realnie moÅe wyzyskaÅ. W tych regionach, gdzie pozycje czoÅowego mocarstwa
naleÅÅ do Rosji, jej interesy bÅdÅ przestrzegane oczywiÅcie w pierwszej
kolejnoÅci. Urzeczywistni siÅ to w wyniku wielkiej wspaÅpracy mocarstw,
ktare, trzeÅwo oceniajÅc istniejÅcÅ realnÅ sytuacjÅ, bÅdÅ. musiaÅy okreÅliÅ
odpowiednie do ich interesaw sfery wpÅywaw i naleÅycie postÅpowaÅ wobec
reszty Åwiata. OczywiÅcie, zorganizowanie podobnej koalicji paÅstw jest
celem bardzo skomplikowanym, przy tym trudno go nie tyle przemyÅleÅ, ile
wcieliÅ w Åycie.
NastÅpnie Fuhrer powraciÅ do kwestii stosunkaw niemiecko-radzieckich.
Doskonale rozumie dÅÅenie Rosji do uzyskania nie zamarzajÅcych portaw z
bezpiecznym wyjÅciem na peÅne morze. Niemcy niewiarygodnie rozszerzyÅy swÅ
przestrzeÅ Åyciowa w obecnych prowincjach wschodnich. Przynajmniej poÅowÅ
tych regionaw jednak naleÅy zaliczyÅ do niezbÅdnych pod wzglÅdem
gospodarczym. MoÅliwe, Åe zarawno Rosja jak teÅ Niemcy nie osiÅgnÅÅy
wszystkiego, co planowaÅy uzyskaÅ. Jednak w kaÅdym bÅdÅ razie sukcesy obu
krajaw sÅ wielkie. JeÅeli bez uprzedzenia spojrzeÅ raz jeszcze na nie
rozstrzygniÅte problemy, uwzglÅdniajÅc fakt, Åe Niemcy wciÅÅ sÅ w stanie
wojny i muszÅ siÅ troszczyÅ o regiony, ktare jako takie nie majÅ dla nich
Åadnej wartoÅci politycznej, ma siÅ rozumieÅ, Åe obaj partnerzy rawnieÅ w
przyszÅoÅci mogÅ odnieÅÅ powaÅne sukcesy. W zwiÅzku z tym Fuhrer zndw
powraciÅ do problemu BaÅkanaw i powtarzyÅ, Åe Niemcy z pomocÅ operacji
wojennych bÅdÅ udaremniaÅ wszelkie praby Anglii zdobycia bazy wypadowej w
Salonikach. Niemcy wciÅÅ zachowujÅ w pamiÅci przykre wspomnienia o froncie
salonickim podczas pierwszej wojny Åwiatowej⁵. W zwiÅzku z
pytaniem Mototowa o tym, dlaczego Saloniki stwarzajÅ takie
niebezpieczeÅstwo, Fuhrer wskazaÅ na bliskie poÅoÅenie rumuÅskich kopalÅ
nafty, ktare Niemcy chcÅ obroniÅ w jakichkolwiek bÅdÅ warunkach. JednakÅe,
gdy tylko zapanuje pokaj, wojska niemieckie natychmiast opuszczÅ RumuniÅ.
W toku rozmowy Fuhrer zapytaÅ MoÅotowa, w jaki sposab Rosja zamierza
zapewniÅ swe interesy na Morzu Czarnym i w CieÅninach. Niemcy bÅdÅ gotowe w
kaÅdej chwili pomac Rosji w polepszeniu jej sytuacji w Cies'ninach.
235

MoÅotow odpowiedziai, Åe oÅwiadczenia Fiihrera dotyczyÅy kwestii
ogalnych i Åe na ogaÅ jest gotaw przyjÅÅ te rozwaÅania. TeÅ jest zdania, Åe
w interesach Niemiec jak ro'wnieÅ ZwiÅzku Radzieckiego leÅy wspaÅpraca obu
krajaw, a nie walka wzajemna. Stalin daÅ mu konkretne wskazo'wki przed
wyjazdem z Moskwy; i wszystko, o czym zamierza mo'wic, jest zbieÅne z
poglÅdami Stalina. Zgadza siÅ ze zdaniem Fiihrera, Åe obaj partnerzy
odnieÅli znaczne korzyÅci z porozumienia niemie-cko-rosyjskiego. Niemcy
otrzymaÅy bezpieczne zaplecze; jest rzeczÅ powszechnie znanÅ, Åe miaÅo to
wielkie znaczenie dla przebiegu wydarzeÅ w ciÅgu roku wojny. Jednoczes'nie
Niemcy osiÅgnÅÅy istotnÅ korzyÅÅ gospodarczÅ w Polsce. DziÅki wymianie Litwy
na wojewadztwo lubelskie zapobieÅono jakimkolwiek tarciom miÅdzy RosjÅ i
Niemcami. Zatem, moÅna uwaÅaÅ ubiegÅoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie
za wykonane we wszystkich punktach, pracz jednego, a mianowicie Finlandii.
Kwestia fiÅska dotychczas pozostaje nierozstrzygniÅta. Mototow prosi
Fiihrera powiedzieÅ mu, czy nadal sÅ prawomocne punkty porozumienia
niemiecko-rosyjskiego dotyczÅce Finlandii. Z punktu widzenia rzÅdu
radzieckiego Åadne zmiany tu nie zaszÅy. RzÅd radziecki rawnieÅ uwaÅa, Åe
ubiegÅoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie jest jedynie czÅÅciowym
rozwiÅzaniem wspalnych problemaw. Obecnie wyÅoniÅy siÅ nowe problemy, ktare
takÅe naleÅy rozwiÅzywaÅ.
NastÅpnie MoÅotow poruszyÅ kwestiÅ znaczenia Paktu Trzech. Co oznacza
Nowy Åad w Europie i Azji oraz jaka rola bÅdzie wyznaczona w nim dla ZSRR?
Te zagadnienia muszÅ byÅ omawione podczas rozmaw berliÅskich oraz planowanej
wizyty w Moskwie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, na co Rosjanie
stanowczo liczÅ. Opro'cz tego naleÅy udokÅadniÅ kwestie interesaw rosyjskich
na BaÅkanach i Morzu Czarnym dotyczÅce BuÅgarii, Rumunii oraz Turcji.
RzÅdowi rosyjskiemu Åatwiej bÅdzie udzieliÅ konkretnych odpowiedzi na
pytania poruszone przez Fiihrera, jeÅli Fiihrer \vyjasni to wszystko. RzÅd
radziecki interesuje Nowy Åad w Europie, szczegalnie jego forma i tempo
rozwoju. ChciaÅby ro'wnieÅ mieÅ pojÅcie o granicach tak zwanej wielkiej
przestrzeni wschodnioazjatyc-kiej.
Fiihrer odpowiedziaÅ, Åe Pakt Trzech miaÅ na celu uregulowanie stanu
spraw w Europie zgodnie z naturalnymi interesami krajaw europejskich i
Niemcy, by to wykonaÅ, zwracajÅ siÅ teraz do ZwiÅzku Radzieckiego, aby
wypowiedziaÅ swoje zdanie w sprawie interesujÅcych go regionaw. Bez
wspaÅdziaÅania Rosji Radzieckiej nie moÅna osiÅgnÅÅ porozumienia we
wszystkich wypadkach. Dotyczy to nie tylko Europy, lecz rawnieÅ Azji, gdzie
sama Rosja bÅdzie uczestniczyÅ w sprawie okreÅlenia wielkiej przestrzeni
wschodnioazjatyckiej i wyrazi swe roszczenia. Zadanie Niemiec w tej kwestii
sprowadza siÅ do
236

poÅredniczenia. Rosja w Åadnym wypadku nie bÅdzie postawiona przed
faktem dokonanym.
Gdy Fiihrer zdecydowaÅ siÅ na prabÅ utworzenia wspomnianej powyÅej
koalicji mocarstw, najtrudniejszÅ kwestiÅ, jakÅ naleÅaÅo rozstrzygnÅÅ, byÅy
nie stosunki niemiecko-rosyjskie, lecz kwestia moÅliwoÅci wspaÅpracy miÅdzy
Niemcami, FrancjÅ i WÅochami. Tylko .teraz jest pewny, Åe ten problem moÅe
byÅ rozwiÅzany; dopiero gdy porozumienie w ogalnym zarysie przyjÅÅy w
ogalnym zarysie trzy mocarstwa, uwaÅaÅ za moÅliwe skontaktowanie siÅ z RosjÅ
celem porozumienia w kwestii Morza Czarnego, BaÅkanaw i Turcji.
Na zakoÅczenie Fuhrer podsumowaÅ, oÅwiadczywszy, Åe w pewnym sensie to
omawienie jest pierwszym konkretnym krokiem do wszechogarniajÅcej wspaÅpracy
z naleÅytym rozpatrzeniem zarawno problemaw Europy Zachodniej, ktare muszÅ
byÅ uregulowane miÅdzy Niemcami, WÅochami i FrancjÅ, jak teÅ problemaw
Wschodu, ktare przede wszystkim dotyczÅ Rosji i Japonii, lecz do ich
rozwiÅzania Niemcy proponujÅ swe dobre usÅugi poÅrednika. PosÅuÅy to sprawie
przeciwdziaÅania prabom czynionym ze strony Ameryki „zarabiania
pieniÅdzy na Europie". Stany Zjednoczone Ameryki nie powinny mieÅ interesaw
urzÅdowych ani w Europie, ani w Afryce, ani w Azji.
Mototow zgodziÅ siÅ z oÅwiadczeniem Fiihrera co do roli Ameryki i
Anglii. UdziaÅ Rosji w Pakcie Trzech przedstawia mu siÅ absolutnie do
przyjÅcia pod warunkiem, Åe Rosja jest partnerem, a nie obiektem. W tym
wypadku nie widzi Åadnych przeszkad do udziaÅu ZwiÅzku Radzieckiego w
ogalnych staraniach. JednakÅe na poczÅtku naleÅy ÅciÅlej okreÅliÅ cele i
znaczenie Paktu, szczegalnie w zwiÅzku ze zdefiniowaniem wielkiej
przestrzeni wschodnioazjatyckiej.
Z powodu moÅliwego alarmu lotniczego w tym miejscu rozmowy zostaÅy
przerwane i przeniesione na inny dzieÅ. Ftihrer obiecaÅ Mototowowi, Åe
szczegaÅowo omawi z nim liczne kwestie poruszone w czasie tej rozmowy.
Schmidt Berlin, 16 listopada 1940 r.

¹Ma siÅ na wzglÅdzie porozumienie w Compie'gne zawarte 22
czerwca 1940 r.
miÅdzy FrancjÅ, a Niemcami na ciÅÅkich i upokarzajÅcych dla Francji
warun
kach. -- Przyp. J. F.
²Henry Philippe Petain (24 kwietnia 1856 - 23 lipca 1951)
16 czerwca 1940 r.
zostal mianowany premierem Francji, podpisaÅ rozejm w Compiegne i
stanÅÅ
na czele rzÅdu Vichy, ktary istniaÅ do 1944 r. Po wyzwoleniu Francji
byÅ
sÅdzony i w sierpniu 1945 r. skazany na karÅ Åmierci, ktarÅ zamieniono
na
doÅywotne wiÅzienie z pozbawieniem wszystkich praw. -- Przyp. J. F.
237

³Pierre Laval (28 czerwca 1883 - 15 paÅdziernika 1945) -
wszedÅ w skÅad
rzÅdu Petaina jako zastÅpca premiera, od kwietnia zas 1942 do sierpnia
1944
byÅ premierem rzÅdu w Vichy. Podczas wyzwolenia Francji uciekÅ za
granicÅ i
zostaÅ aresztowany w amerykaÅskiej strefie okupacyjnej w Austrii
(Innsb-
ruck). 1 sierpnia 1945 r. zostaÅ wydany wÅadzom francuskim i wkratce
stracony. -- Przyp. 1. F.
⁴Doktryna Monroe zostaÅa proklamowana 2 grudnia 1823 r. w
postaci
posiania prezydenta Monroe do Kongresu USA. Doktryna wysuwaÅa zasadÅ
podziaÅu s'wiata na system europejski i amerykaÅski. USA oÅwiadczaÅy o
nieingerencji w sprawy wewnÅtrzne paÅstw europejskich i ÅÅdaÅy od
Europy
wyrzeczenia siÅ ingerencji w sprawy paÅkuli zachodniej. -- Przyp. I. F.
⁵Front salonicki (1915--1918) utworzyÅ siÅ w
paz'dzierniku--listopadzie 1915 r.
podczas pierwszej wojny Åwiatowej po wylÅdowaniu w Salonikach (Grecja)
angielsko-francuskiego korpusu ekspedycyjnego w skÅadzie 5 angielskich
i 3
francuskich dywizji (ogaÅem okoÅo 150 osab). Po'Åniej korpus zostaÅ
przeksztaÅ
cony w tzw. ArmiÅ WschodniÅ. W wyniku natarcia rozpoczÅtego przez
wojska
sojusznicze 15 wrzeÅnia 1918 r. wojska buÅgarskie i II armia niemiecka
zostaÅy
rozbite. 29 wrzeÅnia BuÅgaria kapitulowala. Wojska sojusznicze
przerwaÅy
komunikacjÅ miÅdzy Niemcami i TurcjÅ oraz uzyskaÅy moÅliwoÅÅ zadania
ciosu
z flanko'w mocarstwom centralnym, co wÅaÅnie zapoczÅtkowaÅo ostateczne
rozgromienie koalicji niemieckiej. -- Przyp. J. F.
70. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOÅOTOWEM (w obecnoÅci Ribbentropa i
Dekanozowa, a takÅe radcaw ambasad Chilgera i Pawiowa w roli tÅumaczy)
Berlin, 13 listopada 1940 r.
Fuhrer powraciÅ do uwagi MoÅotowa uczynionej podczas wczorajszej
rozmowy, Åe porozumienie niemiecko-rosyjskie zostafo wykonane „z
wyjÅtkiem jednego punktu, a mianowicie Finlandii".
Molotow wyjaÅniÅ, Åe uwaga ta dotyczy nie tyle samej umowy
niemiecko-rosyjskiej, ile Tajnego ProtokoÅu.
Fiihrer odpowiedziaÅ, Åe w Tajnym Protokole sfery wpÅywaw i sfery
interesaw zostaÅy okreilone oraz podzielone miÅdzy Niemcy i RosjÅ. PoniewaÅ
kwestia dotyczyÅa faktycznego uzyskania terytoriaw, Niemcy dziaÅaÅy zgodnie
z porozumieniem, co byÅo niezupeÅnie tak ze strony Rosjan. W kaÅdym bÅdÅ
razie Niemcy nie zajÅÅy Åadnych terenaw wchodzÅcych do rosyjskiej sfery
wpÅywow.
O Litwie wspominano juÅ wczoraj. Bez wÅtpienia, Åe w tym wypadku
odchylenia od poczÅtkowego tekstu porozumienia niemiecko-rosyjskiego
dokonano z inicjatywy Rosji. MoÅna nie omawiaÅ kwestii, czy komplikacje, dla
ktarych zapobieÅenia
238

Rosjanie wnieÅli swe propozycje, byty realnym skutkiem podziaÅu Polski.
W kaÅdym wypadku wojewadztwo lubelskie z punktu widzenia gospodarczego nie
byÅo kompensatÅ, za LitwÅ. JednakÅe Niemcy widzieli, Åe sytuacja, ktara
powstaÅa w toku wydarzeÅ, doprowadziÅa do koniecznoÅci rewizji poczÅtkowego
porozumienia.
To samo dotyczy teÅ Bukowiny. Po zawarciu porozumienia Niemcy nie byÅy
zainteresowane jedynie BesarabiÅ. Mimo to rozumiaÅy, Åe rewizja porozumienia
w pewnym stopniu moÅe byÅ korzystna dla partnera.
Analogiczna sytuacja jest teÅ z FinlandiÅ. Niemcy nie majÅ tam
interesaw politycznych. RzÅd rosyjski wie o tym. W czasie wojny
rosyjsko-finskiej Niemcy speÅniaÅy wszystkie swe zobowiÅzania dotyczÅce
przestrzegania absolutnie Åyczliwej neutralni sci.
Tu MoÅotow wtrÅciÅ, Åe rzÅd rosyjski nie miaÅ Åadnych powodaw do
krytyki pozycji Niemiec podczas tego konfliktu.
W zwiÅzku z tym Fiihrer rawnieÅ wspomniaÅ, Åe nawet zatrzymaÅ w Bergen
okrÅty wiozÅce do Finlandii broÅ i amunicjÅ, do czego Niemcy rzeczywiÅcie
nie miaÅy prawa. Pozycja Niemiec podczas wojny rosyjsko-finskiej napotkaÅa
na powaÅny opar reszty Åwiata, szczegalnie Szwecji. W wyniku tego w czasie
nastÅpnej kampanii norweskiej, ktara juÅ sama przez siÅ byÅa ryzykowna,
[Niemcy] musiaÅy wystawiÅ wiÅcej dywizji do obrony przeciw Szwecji, co nie
byÅoby potrzebne w innej sytuacji.
Realna sytuacja jest nastÅpujÅca: w mys'1 porozumieÅ
niemiecko-rosyjskich Niemcy uznajÅ, Åe pod wzglÅdem politycznym Finlandia
stanowi dla Rosji pierwszorzÅdny interes i znajduje siÅ w strefie jej
wpÅywu. Jednak Niemcy muszÅ uwzglÅdniÅ dwa momenty:
Paki toczy siÅ wojna, Niemcy sÅ zainteresowane w
otrzymaniu z Finlandii niklu oraz drewna i
Nie ÅyczÅ sobie na Morzu BaÅtyckim Åadnych nowych
konfliktaw, ktare jeszcze bardziej ograniczÅ ich swobodÅ
poruszania siÅ w jednym z niewielu regionaw Åeglugi handlo
wej, kto're jeszcze sÅ otwarte dla Niemiec. NiesÅuszne byÅoby
twierdzenie, Åe wojska niemieckie okupujÅ FinlandiÅ. Wojska
jedynie siÅ transportuje przez FinlandiÅ do Kirkenes, o czym
Niemcy oficjalnie informowaÅy RosjÅ. Z powodu wielkiej
rozciÅgÅoÅci drogi pociÅgi muszÅ siÅ zatrzymywaÅ dwa-trzy razy
na terytorium fiÅskim. JednakÅe po zakoÅczeniu tranzytowego
przewozu kontyngentaw wojskowych Åadne dodatkowe wojska
nie; bÅdÅ posyÅane przez FinlandiÅ. (Fiihrer) akcentuje, Åe
zarawno Niemcy jak teÅ Rosja bÅdÅ w naturalny sposab
zainteresowane niedopuszczeniem dotego, by Morze BaÅtyckie
znowu siÅ staÅo strefÅ wojny. Od czasaw wojny rosyjsko-finskiej
zaszÅy istotne zmiany w perspektywach operacji wojennych,
239

poniewaÅ Anglia dysponuje bombowcami i myÅliwcami-bom-bowcami dalekiego
zasiÅgu. Zatem, Anglia ma rawnieÅ szansÅ zagarniÅcia nieduÅej bazy wypadowej
na lotniskach fiÅskich.
Jako uzupeÅnienie tego istnieje rawnieÅ czynnik wyÅÅcznie
psychologiczny, ktary jest nader uciÅÅliwy. Finowie mÅÅnie siÅ bronili i
zdobyli sympatiÅ caÅego Åwiata, szczegalnie Skandynawii. W Niemczech miÅdzy
innymi podczas wojny rosyjsko-fiÅskiej ludzie w pewnym stopniu byli
niezadowoleni z tej pozycji, jakÅ Niemcy musiaÅy zajÅc w wyniku porozumienia
z RosjÅ i rzeczywiÅcie jÅ zajÅÅy. Z powodu wyÅej wymienionych wzglÅdo'w
Niemcy nie ÅyczÅ nowej wojny fiÅskiej. JednakÅe to nie zahacza o zgodne z
prawem roszczenia Rosji. Niemcy na nowo udowodniÅy to swÅ pozycjÅ w szeregu
kwestii, zwÅaszcza w kwestii umocnienia Wysp Alandzkich. JednakÅe paki toczy
siÅ wojna, ich interesy gospodarcze w Finlandii sÅ waÅne podobnie jak i w
Rumunii. Niemcy liczÅ na poszanowanie tych interesaw rawnieÅ dlatego, Åe
same w swoim czasie zademonstrowaÅy caÅkowite zrozumienie interesaw na
f.itwie i w Bukowinie. W kaÅdym bÅdÅ razie nie majÅ one Åadnych interesaw
politycznych w Finlandii i w zupeÅnoÅci uznajÅ fakt, Åe ten kraj wchodzi do
rosyjskiej strefy wpÅywu.
Mototow w swej odpowiedzi podkreÅliÅ, Åe porozumienie 1939 r. miaÅo na
wzglÅdzie okreÅlone stadium rozwoju, ktare siÅ zakoÅczyÅo wraz z
zakoÅczeniem wojny polskiej, drugie stadium miaÅo kres wraz z klÅskÅ Francji
i teraz siÅ znajdujÅ juÅ w stadium trzecim. PrzypomniaÅ, Åe zgodnie z
tekstem Porozumienia i jego Tajnym ProtokoÅem zostaÅa okreÅlona wspalna
granica niemiecko-rosyjska oraz uregulowane kwestie dotyczÅce PaÅstw
NadbaÅtyckich, Rumunii, Finlandii i Polski. W pozostaÅych sprawach MoÅotow
siÅ zgadza z uwagami Fiihrera co do poczynionych zmian. Jednak jeÅli
spojrzeÅ na ostatecznÅ sytuacjÅ, jaka powstaÅa w wyniku klÅski Francji, musi
przyznaÅ, Åe nie obeszÅo siÅ teÅ bez wpÅywu Porozumienia
niemie-cko-rosyjskiego na wielkie zwyciÅstwa niemieckie.
OdnoÅnie kwestii rewizji pierwotnego porozumienia dotyczÅcego Litwy i
wojewadztwa lubelskiego Mototow poÅoÅyÅ nacisk na to, Åe ZwiÅzek Radziecki
nie zaÅÅdaÅby rewizji, gdyby Niemcy tego nie chciaÅy. Jednak jest
przekonany, Åe nowa decyzja byÅa w interesach obu krajaw.
Tu Minister spraw zagranicznych Rzeszy dodaÅ, Åe ma siÅ rozumieÅ Rosja
nie uczyniÅa rewizji bezapelacyjnym warunkiem, lecz mimo to nalegaÅa bardzo
uparcie.
MoÅotow nastawaÅ, Åe rzÅd radziecki nigdy nie odmawiaÅ pozostawienia
wszystkiego tak, jak to przewidywaÅo pierwotne porozumienie. BÅdÅ co bÅdÅ
Niemcy po odstÅpieniu Litwy jako kompensatÅ otrzymaÅy tereny polskie.
240

Fuhrer tu wtrÅciÅ, Åe z punktu widzenia gospodarczego tÅ wymianÅ nie
moÅna nazwaÅ rawnowartoÅciowÅ.
Mototow wspomniaÅ wawczas kwestiÅ strefy terytorium litewskiego i
podkreÅliÅ, Åe rzÅd radziecki dotychczas nie otrzymaÅ Åadnej wyraÅnej
odpowiedzi ze strony Niemiec w tej sprawie. Jednak wciÅÅ jeszcze oczekuje na
[niemieckÅ] decyzjÅ.
PrzyznaÅ, Åe kwestia Bukowiny zahacza o tereny nie wspomniane w Tajnym
Protokole. Rosja poczÅtkowo ograniczyÅa swe ÅÅdania do Bukowiny PaÅnocnej.
Jednak w obecnej sytuacji Niemcy muszÅ zrozumieÅ zainteresowanie Rosjan
rawnieÅ BukowinÅ PoÅudniowÅ. Ale Rosja nie otrzymaÅa odpowiedzi [Niemiec]
rawnieÅ na tÅ interpelacjÅ. Zamiast tego Niemcy zagwarantowaÅy jednolitoÅÅ
caÅego terytorium Rumunii, caÅkowicie lekcewaÅÅc plany Rosji co do Bukowiny
PoÅudniowej.
Fiihrer odpowiedziaÅ, Åe jeÅli Rosja zostawi dla siebie nawet tylko
czÅÅÅ Bukowiny, bÅdzie to rawnieÅ znacznym ustÅpstwem ze strony Niemiec.
Zgodnie z ustnym porozumieniem byÅe terytorium austriackie powinno wejÅÅ do
niemieckiej sfery wpÅywaw. Opracz tego tereny, ktary weszÅy do strefy
rosyjskiej zostaÅy nazwane, na przykÅad Besarabia. Co siÅ tyczy Bukowiny, w
porozumieniu nie byÅo o tym ani sÅowa. Wreszcie nie byÅo okreÅlone dokÅadne
znaczenie wyraÅenia „sfera wpÅywaw". Lecz Niemcy w kaÅdym bÅdÅ razie
nie pogwaÅciÅy porozumienia dotyczÅcego tych kwestii. Na zastrzeÅenie
Mototowa, Åe zmiany dokonane co do strefy terenaw litewskich i Bukowiny sie
miaÅy aÅ tak wielkiego znaczenia w porawnaniu ze zmianami, ktdre Niemcy
przeprowadziÅy w wielu innych regionach z uÅyciem siÅy wojskowej, Fuhrer
odparÅ, Åe tzw. „zmiany siÅÅ orÅÅa" w ogale nie stanowiÅy przedmiotu
porozumienia.
JednakÅe MoÅotow obstawaÅ przy wczeÅniej przedstawionym punkcie
widzenia, Åe zmiany dokonane przez RosjÅ byÅy nieznaczne.
Fiihrer odrzekÅ, iÅ, Åeby wspaÅpraca niemiecko-rosyjska w przyszÅoÅci
daÅa pozytywne wyniki, rzÅd radziecki musi zrozumieÅ, Åe Niemcy sÅ
wciÅgniÅte nie na Åycie, lecz na ÅmierÅ do walki, ktarÅ naleÅy mimo wszystko
doprowadziÅ do pomyÅlnego koÅca. NiezbÅdny do tego szereg przesÅanek,
zaleÅnych od czynnikaw ekonomicznych i wojennych. Niemcy chcÅ zapewniÅ sobie
za pomocÅ, wszelkich s'rodkow. JeÅli ZwiÅzek Radziecki znajdzie siÅ w takiej
sytuacji, Niemcy ze swej strony zademonstrujÅ, bÅdÅ zobowiÅzane
zademonstrowaÅ takie samo zrozumienie potrzeb rosyjskich. Warunki, jakie
chcÅ zapewniÅ sobie Niemcy, nie sÅ sprzeczne z porozumieniami z RosjÅ. ChÅÅ
Niemiec unikniÅcia wojny z nieprzewidzianymi skutkami na Morzu BaÅtyckim nie
narusza porozumieÅ
241

niemiecko-rosyjskich, wedÅug ktarych Finlandia wchodzi w strefÅ wpÅywaw
Rosji. Gwarancje dane na Åyczenie i proÅbÅ rzÅdu rumuÅskiego nie naruszyÅy
porozumieÅ co do Besarabii. ZwiÅzek Radziecki powinien zrozumieÅ, Åe w
ramach dowolnej szeroko zakrojonej wspaÅpracy dwach krajaw moÅna osiÅgnÅÅ
korzyÅci w znacznie wiÅkszym zakresie, niÅ omawiane obecnie nieznaczne
zmiany. O wiele donioÅlejsze sukcesy moÅna odnieÅÅ pod warunkiem, Åe Rosja
nie bÅdzie teraz szukaÅa korzys'ci na terenach, w ktarych Niemcy sÅ
zainteresowane na okres trwania wojny. Im Niemcy i Rosja, kroczÅc ramiÅ w
ramiÅ, poczyniÅ wiÅksze postÅpy w walce przeciw Åwiatu zewnÅtrznemu, tym
znaczniejsze bÅdÅ ich sukcesy w przyszÅos'ci, sukcesy zaÅ te bÅdÅ mniejsze,
jeÅli dwa kraje powstanÅ przeciwko sobie. [W pierwszym przypadku] po raz
pierwszy na ziemi nie bÅdzie siÅy, ktara potrafi przeciwstawiÅ siÅ tym dwom
krajom.
W swej odpowiedzi Mototow wyraziÅ zgodÅ co do ostatniej opinii
Fiihrera. W zwiÅzku z tym chciaÅby zwraciÅ uwagÅ na Åyczenie przywadcaw
radzieckich, szczegalnie Stalina, umocnienia i aktywizowania stosunkaw
miÅdzy obydwoma krajami. JednakÅe w celu zaÅoÅenia trwaÅych podwalin pod te
stosunki naleÅy wyjaÅniÅ sprawy drugorzÅdnej wagi zatruwajÅce stosunki
niemiecko-rosyjskie. Do nich naleÅy kwestia stosunkaw miÅdzy ZSRR i
FinlandiÅ. JeÅli Rosja i Niemcy, dojdÅ do porozumienia w tej sprawie,
kwestiÅ tÅ moÅna bÅdzie uregulowaÅ bez wojny. Jednak nie moÅe byÅ nawet mowy
o pobycie wojsk niemieckich w Finlandii i przeprowadzeniu w tym kraju
demonstracji politycznych skierowanych przeciwko rosyjskiemu rzÅdowi
radzieckiemu.
Fiihrer odrzekÅ", Åe druga czÅÅÅ oÅwiadczenia nie podlega omawieniu,
poniewaÅ Niemcy nie majÅ z tym zwiÅzku. MiÅdzy innymi, organizowaÅ
demonstracje jest Åatwo, a paÅniej jest nadzwyczaj trudno wyjaÅniÅ, kto byÅ
ich rzeczywistym podÅegaczem. Co siÅ tyczy wojsk niemieckich, moÅe zapewniÅ,
Åe wojska niemieckie przestanÅ siÅ pojawiaÅ w Finlandii od razu po
osiÅgniÅciu wspalnego porozumienia.
Mototow odpowiedziaÅ, Åe pod demonstracjami ma na myÅli wysÅanie
delegacji fiÅskich do Niemiec lub przyjÅcia organizowane na czeÅÅ wybitnych
Finaw. Opracz tego, obecnoÅÅ wojsk niemieckich postawiÅa Finaw w dwuznacznej
sytuacji. Tak na przykÅad pojawiÅy siÅ hasÅa typu: „Ci, co aprobujÅ
ostatni rosyjsko-fiÅski traktat pokojowy, nie sÅ Finami!" i inne.
Fiihrer odparÅ, Åe Niemcy zawsze okazywaÅy tylko hamujÅcy
wpÅyw i Åe zaleciÅy zarawno Francji, jak teÅ szczegalnie
Rumunii zgodziÅ siÅ z ÅÅdaniami Rosjan.
MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe rzÅd radziecki uwaÅa za swaj
obowiÅzek ostatecznie uregulowaÅ kwestiÅ fiÅskÅ. Dlatego nie
sÅ potrzebne jakieÅ' nowe porozumienia. Zgodnie z istniejÅcym
242

porozumieniem niemiecko-rosyjskim Finlandia wchodzi w sferÅ wpÅywaw
Rosji.
Na zakoÅczenie Fuhrer oÅwiadczyÅ z tego powodu, Åe Niemcy Åie chcÅ,
dopuÅciÅ do Åadnej wojny na Morzu BaÅtyckim, Finlandia jest im bardzo
potrzebna jako dostawca niklu i drewna. W przeciwieÅstwie do Rosji, nie sÅ
one zainteresowane niÅ politycznie i nie okupowaÅy Åadnych terenaw fiÅskich.
MiÅdzy innymi, przewozy tranzytowe wojsk niemieckich bÅdÅ zakoÅczone w ciÅgu
najbliÅszych dni. Potem Åadne eszelony z wojskiem nie bÅdÅ posyÅane.
NajwaÅniejszym zagadnieniem dla Niemiec jest to, czy Rosja ma zamiar
rozpoczÅÅ wojnÅ przeciw Finlandii.
MoÅotow wymijajÅco odpowiedziaÅ na to pytanie oÅwiadczeniem, Åe
wszystko bÅdzie w porzÅdku, jeÅli rzÅd fiÅski odmawi siÅ od swego
dwuznacznego stosunku do ZSRR i jeÅli zaprzestanie agitacji ludnos'ci
przeciw Rosji (z wysuwaniem haseÅ analogicznych do wymienionego wyÅej).
Na zaprzeczenie Fiihrera, Åe - jak on siÅ obawia - nastÅpnego razu
Szwecja moÅe sie wtrÅciÅ do wojny rosyjsko-firiskiej, Mototow odpowiedziaÅ,
iÅ nic nie moÅe powiedzieÅ o Szwecji, lecz musi podkreÅliÅ, Åe Niemcy, tak
samo jak i ZwiÅzek Radziecki, sÅ zainteresowane neutralnoÅciÅ, Szwecji.
OczywiÅcie, obie strony sÅ rawnieÅ zainteresowane pokojem na BaÅtyku i
ZwiÅzek Radziecki w peÅni moÅe zagwarantowaÅ pokaj w tym regionie.
Fuhrer odpowiedziaÅ, Åe [Niemcy] z pewnoÅciÅ doÅwiadczÅ na sobie w
innej czÅÅci Europy, Åe nawet najlepsze plany wojskowe w istocie ograniczajÅ
siÅ do czynnikaw geograficznych. MoÅe przypuszczaÅ, Åe w wypadku nowego
konfliktu w Szwecji i Finlandii powstanÅ komo'rki oporu, kto're przygotujÅ
place do lÅdowania samolotaw Anglii lub nawet Ameryki. Zmusi to Niemcy do
ingerencji. (Fuhrer) uczyni to jednak niechÅtnie. WspominaÅ juÅ o tym
wczoraj, Åe koniecznoÅÅ ingerencji powstanie, moÅliwie, w Salonikach i Åe
Saloniki mu zupeÅnie wystarczy. I on absolutnie nie jest zainteresowany tym,
by przejawiaÅ aktywnoÅÅ rawnieÅ na PaÅnocy. PowtarzyÅ, Åe przyszÅa
wspaÅpraca dwach krajaw moÅe doprowadziÅ do zupeÅnie innych wynikaw i Rosja
w warunkach pokoju otrzyma wszystko co, jej zdaniem, jej siÅ naleÅy.
Prawdopodobnie bÅdzie to kwestia jedynie szeÅciomiesiÅcznego lub rocznego
odroczenia. Opracz tego rzÅd fiÅski dopiero co nadesÅaÅ notÅ, w ktarej
zapewnia o chÅci najÅciÅlejszej i przyjacielskiej wspaÅpracy z RosjÅ.
Mototow odpowiedziaÅ, Åe czyny nie zawsze odpowiadajÅ sÅowom i nalega
na punkt widzenia, ktary przedstawiÅ wczeÅniej: pokaj w regionie Morza
BaÅtyckiego moÅe byd zagwarantowany w stu procentach, jeÅli miÅdzy Niemcami
i RosjÅ
243

osiÅgnie siÅ caÅkowite porozumienie w kwestii fiÅskiej. UwzglÅdniajÅc
to, nie rozumie, dlaczego Rosja powinna odkÅadaÅ realizacjÅ swych planaw na
szes'Å miesiÅcy lub na rok. Wreszcie porozumienie rosyjsko-niemieckie nie
zawieraÅo Åadnych ograniczeÅ w czasie i w ramach swych sfer wpÅywaw Åadna ze
stron nie miaÅa skrÅpowanych rÅk.
Po wskazaniu zmian uczynionych w porozumieniu na ÅÅdanie Rosjan Filhrer
oÅwiadczyÅ, Åe na BaÅtyku wiÅcej nie powinno byÅ Åadnej wojny. Konflikt
baÅtycki wywoÅa nadzwyczajne napiÅcie stosunkaw niemiecko-rosyjskich i
przeszkodzi dalszej wielkiej wspaÅpracy. Jego zdaniem, przyszÅa wspaÅpraca
jest waÅniejsza niÅ uregulowanie w obecnej chwili kwestii drugorzÅdnych.
MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe sprawa tkwi nie w kwestii wojny na BaÅtyku,
lecz w rozwiÅzaniu problemu fiÅskiego w ramach zeszÅorocznego porozumienia.
OdpowiadajÅc na pytanie ' Fuhrera oÅwiadczyÅ, Åe uregulowanie wyobraÅa sobie
w tychÅe ramach, co i w Besarabii oraz krajach sÅsiednich¹, i
prosiÅby Fuhrera przedstawiÅ swoje zdanie dotyczÅce tej kwestii.
Gdy Fiihrer odrzekÅ, Åe moÅe jedynie powtarzyÅ, iÅ z FinlandiÅ nie
powinno byÅ wojny, poniewaÅ podobny konflikt moÅe mieÅ daleko idÅce skutki,
Moiotow oÅwiadczyÅ, Åe taka pozycja wnosi do rozmowy nowy czynnik, ktary nie
byÅ uzgodniony w zeszÅorocznej umowie.
Fiihrer odpowiedziaÅ, Åe podczas wojny rosyjsko-fiÅskiej pomimo
niebezpieczeÅstwa, iÅ w zwiÅzku z niÅ w Skandynawii mogÅy byÅ utworzone bazy
mocarstw sojuszniczych², Niemcy skrupulatnie speÅniaÅy swe
zobowiÅzania wobec Rosji i stale radziÅy Finlandii isÅ na ustÅpstwa.
W zwiÅzku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreÅliÅ, Åe
Niemcy zaszÅy tak daleko, Åe odmawiÅy prezydentowi Finlandii korzystania z
niemieckiej kablowej linii ÅÅcznoÅci celem zwracenia siÅ przez radio do
Ameryki.
NastÅpnie Fiihrer kontynuowaÅ wyjaÅnienie, Åe podobnie jak swego czasu
Rosja podkreÅlaÅa, iÅ rozbiar Polski moÅe doprowadziÅ do napiÅcia stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, tak teraz on oÅwiadcza podobnie otwarcie, Åe wojna z
FinlandiÅ doprowadzi do takiegoÅ napiÅcia w stosunkach niemiecko-rosyjskich.
Prosi Rosjan o wykazanie podobnego zrozumienia w tej kwestii, jakie on
wykazaÅ rok temu w sprawie Polski. Bez wÅtpienia, przy takiej genialnoÅci
dyplomataw rosyjskich moÅna znaleÅÅ drogi i Årodki do zapobieÅenia podobnej
wojnie.
'MoÅotow odpowiedziaÅ, Åe nie rozumie obawy Niemiec co do tego, iÅ na
BaÅtyku moÅe rozgorzaÅ wojna. W ubiegÅym roku, gdy sytuacja miÅdzynarodowa
dla Niemiec byÅa gorsza niÅ obecnie, Niemcy nie poruszaÅy tej kwestii. Nie
mawiÅc juÅ o tym, Åe Niemcy okupowaÅy DaniÅ, NorwegiÅ, HolandiÅ i BelgiÅ,
caÅkowicie rozgromiÅy FrancjÅ i nawet teraz sÅ przekonane, Åe
244

juÅ prawie pokonaÅy AngliÅ. UwzglÅdniajÅc to, nie widzi-, na czym
polega niebezpieczeÅstwo wojny na Morzu BaÅtyckim. Musi zasiÅgnÅÅ informacji
o tym, czy Niemcy przytrzymujÅ siÅ tego samego punktu widzenia, co i w roku
ubiegÅym. JeÅli siÅ przytrzymujÅ bez zastrzeÅeÅ, to w kwestii fiÅskiej
wyraÅnie nie bÅdzie Åadnych trudnoÅci. Jednak jeÅli majÅ zastrzeÅenia,
wawczas powstaje nowa sytuacja, ktarÅ naleÅy omawiÅ.
Ftihrer odpowiadajÅc na oÅwiadczenie MoÅotowa dotyczÅce braku groÅby
wojny z powodu Finlandii, podkreÅliÅ, Åe takÅe zna siÅ nieco na sprawach
wojennych i uwaÅa za moÅliwÅ rzecz, Åe w razie przystÅpienia Szwecji do
moÅliwej wojny Stany Zjednoczone uzyskajÅ bazÅ wypadowÅ w tych regionach.
(Fiihrer) chce zakoÅczyÅ wojnÅ europejskÅ i moÅe jedynie powtarzyÅ, Åe w
zwiÅzku z niepewnym stosunkiem Szwecji nowa wojna na BaÅtyku bÅdzie oznaczaÅ
napiÅcie w stosunkach niemiecko-rosyjskich ze wszystkimi wynikajÅcymi stÅd
skutkami. Czy Rosja wypowie wojnÅ Stanom Zjednoczonym w wypadku, jeÅeli te
siÅ wtrÅcÅ w wyniku konfliktu fiÅskiego?
Gdy Mototow odpowiedziaÅ, Åe ta kwestia nie jest aktualna, Fiihrer
powiedziaÅ, iÅ gdy nadejdzie czas, bÅdzie juÅ zbyt paÅno na podjÅcie
decyzji. Kiedy nastÅpnie Mototow oÅwiadczyÅ, Åe nie widzi jakichkolwiek
oznak poczÅtku wojny na BaÅtyku, Fiihrer odpowiedziaÅ, Åe w tym wypadku
wszystko bÅdzie w porzÅdku i caÅa dyskusja miaÅa wyÅÅcznie charakter
teoretyczny.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy zsumowaÅ, Åe
Fiihrer oÅwiadczyÅ, iÅ Finlandia znajduje siÅ w sferze
wpÅywaw Rosji i Åe Niemcy nie bÅdÅ utrzymywaÅ tam wojsk;
Niemcy nie majÅ Åadnego zwiÅzku z demonstracjami w
Finlandii przeciwko Rosji i wykorzystujÅ swaj wpÅyw w innym
kierunku, i
3. GÅawnym problemem na dÅugie lata jest wspaÅpraca dwach
krajaw, kto'ra juÅ przyniosÅa Rosji wielkÅ korzyÅÅ, lecz ktara w
przyszÅoÅci da takÅ korzyÅÅ, Åe w porawnaniu z niÅ dopiero co
omawione kwestie okaÅÅ siÅ zupeÅnie nieznaczne. Faktycznie
jeszcze nie byÅo Åadnych powodaw do robienia problemu z
kwestii fiÅskiej. MoÅliwe, Åe miaÅo tu miejsce jedynie wzajem
ne niezrozumienie. Wszystkim strategicznym ÅÅdaniom Rosji
uczyniono zadoÅÅ poprzez traktat pokojowy z FinlandiÅ.
Demonstracje w zwyciÅÅonym kraju nie sÅ wcale czymÅ'
nienaturalnym i jeÅli, byÅ moÅe, tranzyt wojsk niemieckich
wywoÅaÅ okreÅlonÅ, reakcjÅ ludnoÅci fiÅskiej, zniknie ona
po zakoÅczeniu przewozaw tranzytowych wojsk. Zatem, jeÅli
patrzeÅ na rzeczy realnie, Åadnych rozbieÅnoÅci miÅdzy
Niemcami a RosjÅ nie ma.
Fiihrer podkreÅliÅ, Åe w zasadzie obie strony siÅ zgodziÅy, iÅ
Finlandia wchodzi w sferÅ wpÅywaw Rosji. Zatem, zamiast
245

kontynuowania sporu wyÅÅcznie teoretycznego, lepiej naleÅaÅoby przejÅÅ
do bardziej waÅnych problemo'w.
Po zwyciÅÅeniu zbankrutowanej Anglii podzieli siÅ jej Åwiatowe
gigantyczne posiadÅoÅci wielkos'ci 40 miliono'w kilometraw kwadratowych.
Rosja przy tym otrzyma dostÅp do nie zamarzajÅcego i rzeczywiÅcie otwartego
oceanu [Indyjskiego]. Dotychczas 45 milionaw Anglikaw rzÅdziÅo 600 milionami
mieszkaÅcaw Imperium Brytyjskiego. Nawet Stany Zjednoczone praktycznie nic
innego nie robiÅ, tylko chwytajÅ sobie z tej zbankrutowanej posiadÅoÅci
najlepsze kawaÅki. Niemcy oczywiÅcie by chciaÅy uniknÅÅ wszelkiego
konfliktu, ktary odciÅgnie ich od walki przeciwko sercu imperium - Wy ;pom
Brytyjskim. Dlatego nie ÅyczyÅ wojny WÅoch przeÅ,wko Grecji, poniewaÅ
ÅciÅgaÅo to siÅy ku peryferiom, zamiast ich skupienia w jednym punkcie,
przeciwko Anglii. To samo siÅ, zdarzy w razie wojny^ na BaÅtyku. Walka z
AngliÅ zostanie doprowadzona do korica; nie wÅtpi, Åe rozgromienie Wysp
Brytyjskich doprowadzi do upadku imperium. Jest- utopiÅ myÅleÅ, Åe zarzÅdzaÅ
imperium i utrzymaÅ je w caÅoÅci moÅna gdzieÅ z Kanady. Taka sytuacja
otwiera Åwiatowe perspektywy. W ciÅgu kilku najbliÅszych tygodni za pomocÅ
wspalnych rozmaw dyplomatycznych naleÅy siÅ domawiÅ o udziale Rosji w
rozwiÅzywaniu tych problemaw. Wszystkie kraje, ktare byÅ moÅe sÅ
zainteresowane zbankrutowanÅ posiadÅoÅciÅ, muszÅ poÅoÅyÅ kres rozbieÅnoÅciom
miÅdzy sobÅ i skupiÅ siÅ wyÅÅcznie na podziale Imperium Brytyjskiego.
Dotyczy to N^;.emiec, Francji, WÅoch, Rosji i Japonii.
Motoraw odpowiedziaÅ, Åe z zainteresowaniem wysÅuchaÅ rozwaÅaÅ Fiihrera
i Åe ze wszystkim siÅ zgadza. Jednak jest mniej kompetentny w tej kwesti w
porawnaniu z Fuhrerem, ktary niewÅtpliwie wiele myÅlaÅ nad tymi problemami i
ma o nich bardziej konkretne pojÅcie. Na poczÅtku rzeczÅ gÅawnÅ jest
uregulowanie wspaÅpracy niemiecko-rosyjskiej, do ktarej paÅniej mogÅ siÅ
doÅÅczyÅ WÅochy i Japonia. W zwiÅzku z tym nie powinno byÅ Åadnych zmian w
tym, co juÅ zaplanowane; naleÅy tylko przemyÅleÅ kontynuowanie rzeczy
zaczÅtych.
Fiihrer nadmieniÅ, Åe przyszÅe kroki bÅdÅ nieÅatwe i w zwiÅzku z tym
podkreÅliÅ, iÅ Niemcy nie chcÅ anektowaÅ Francji, jak to siÅ zdaje
wyobrazili sobie Rosjanie. Chce on utworzyÅ ÅwiatowÅ koalicjÅ
zainteresowanych mocarstw, do ktarej wejdÅ Hiszpania, Francja, WÅochy,
Niemcy, Rosja Radziecka i Japonia. Koalicja ta ogarnie przestrzeÅ od Afryki
PaÅnocnej do Azji Wschodniej. Zjednoczy wszystkich, kto zechce otrzymaÅ
korzyÅÅ kosztem zbankrutowanej gospodarki brytyjskiej. Wszystkie wewnÅtrzne
sprzecznoÅci miÅdzy czÅonkami tej koalicji muszÅ z tego punktu widzenia byÅ
odrzucone albo przynajmniej zneutralizowane. W tym celu naleÅy uregulowaÅ
caÅy szereg kwestii. Teraz jest przekonany,
246

Åe znalazÅ sformuÅowanie, ktare w jednakowym stopniu uczyni zadoÅÅ
wszystkim zainteresowanym krajom Zachodu, tzn. Hiszpanii, Francji, Wiochom i
Niemcom. NieÅatwe byÅo na przykÅad uzgodnienie punktu widzenia Hiszpanii i
Francji w stosunku do Afryki PaÅnocnej. JednakÅe pojmujÅc, jak wielkie sÅ
przyszÅe moÅliwoÅci, oba kraje nareszcie poszÅy na kompromis. Teraz, po
uregulowaniu na Zachodzie, powinno byc osiÅgniÅte porozumienie rawnieÅ na
Wschodzie. W danym przypadku nie jest to tylko kwestia stosunko'w miÅdzy
RosjÅ RadzieckÅ a TurcjÅ, tu przed nami otwiera siÅ rawnieÅ wielka
przestrzeÅ azjatycka wÅÅczajÅca takÅe wyÅÅcznie regiony azjatyckie na
poÅudniu, ktare Niemcy juÅ obecnie uznajÅ za sferÅ wpÅywaw Rosji. Jest to
kwestia okreÅlenia w ogalnych zarysach granic przyszÅej dziaÅalnos'ci
narodo'w i przekazania narodowoÅciom ogromnych terenaw, kto're bÅdÅ polem
ich dziaÅalnos'ci w ciÅgu nastÅpnych 50-100 lat.
Mototow odrzekÅ, Åe Fiihrer poruszyÅ kwestie. kto're dotyczÅ nie tylko
Europy, lecz takÅe innych terytoriaw. PoczÅtkowo pragnie omawiÅ terytorium
bardziej bliskie Europie, dokÅadniej - TurcjÅ. ZwiÅzek Radziecki jako
mocarstwo czarnomorskie . jest zwiÅzane z kilkoma krajami. Kwestia, kto'rÅ,
dopiero co omawiaÅa Komisja Dunajska, nadal jest nieuregulowana. Poza tym
ZwiÅzek Radziecki wyraziÅ swe niezadowolenie Rumunii z tego powodu, Åe ta
przyjÅÅa gwarancje Niemiec i WÅoch bez konsultacji z RosjÅ. RzÅd radziecki
juÅ dwukrotnie wyraÅaÅ swÅ pozycjÅ i odniasÅ wraÅenie, Åe gwarancje sÅ
skierowane przeciwko interesom Rosji Radzieckiej, „jeÅli moÅna siÅ
wypowiedzieÅ otwarcie". Dlatego powstaje kwestia zniesienia tych gwarancji.
Fiihrer na to oÅwiadczyÅ, Åe na pewien czas jest to konieczne i dlatego ich
uchylenie jest niemoÅliwe. [Mototow natomiast znaw podkreÅliÅ,] Åe to
dotyczy interesaw ZwiÅzku Radzieckiego jako mocarstwa czarnomorskiego.
Potem Mototow zaczÅÅ mawiÅ o CieÅninach, ktare, powoÅujÅc siÅ na wojnÅ
krymskÅ³ i wydarzenia lat 1918-19, nazwaÅ bramÅ historycznÅ
Anglii do napaÅci na ZwiÅzek Radziecki. Sytuacja dla Rosji jest teraz
bardziej niebezpieczna, poniewaÅ Anglicy otrzymali bazÅ wypadowÅ, w Grecji.
Stosunki miÅdzy ZSRR i innymi mocarstwami czarnomorskimi majÅ wielkie
znaczenie ze wzglÅdaw bezpieczeÅstwa. W zwiÅzku z tym Mototow zapytuje
Fuhrera, jak Niemcy spojrzÅ na udzielenie przez RosjÅ BuÅgarii - paÅstwu
niepodlegÅemu leÅÅcemu najbliÅej ze wszystkich⁴ od Cies'nin -
gwarancji na takich samych warunkach, na ktarych Niemcy i WÅochy udzieliÅy;
ich Rumunii. JednakÅe Rosja zamierza uprzednio otrzymaÅ na to zgodÅ Niemiec,
a takÅe, jeÅli to moÅliwe, WÅoch.
Na pytanie Moiotowa dotyczÅce pozycji Niemiec w kwestii CieÅnin Fiihrer
odpowiedziaÅ, Åe Minister spraw zagranicznych Rzeszy juÅ rozpatrywaÅ ten
problem i przewidziaÅ rewizjÅ Konwencji w Montreux⁵ na korzys'Å
ZwiÅzku Radzieckiego.
247

Minister spraw zagranicznych Rzeszy potwierdziÅ to i oÅwiadczyÅ, Åe
WÅosi rawnieÅ zajÅli ÅyczliwÅ pozycjÅ w tej sprawie.
Mototow ponownie poruszyÅ kwestiÅ gwarancji dla BuÅgarii i zapewniÅ,
(Åe ZwiÅzek Radziecki nie zamierza w Åadnych okolicznoÅciach ingerowaÅ w
sprawy wewnÅtrzne tego kraju. Nie odejdÅ,oni [Sowieci] od tej [obietnicy]
ani „o wÅos".
Fuhrer oÅwiadczyÅ co do gwarancji niemieckich i wÅoskich Rumunii, Åe
byÅy one jedynÅ rzeczÅ, kto'ra skÅoniÅa RumuniÅ do ustÅpienia bez walki
Besarabii dla Rosji. Opracz tego, Niemcy i WÅochy bezwarunkowo
zainteresowane sÅ RumuniÅ z powodu jej zapasaw ropy naftowej i wreszcie sam
rzÅd rumuÅski prosiÅ Niemcy o obronÅ powietrznÅ i lÅdowÅ regionaw naftowych,
poniewaÅ nie sÅ zabezpieczone przed napadem Anglikaw. Po przypomnieniu o
groÅbie wtargniÅcia Anglikaw' do Salonik Fuhrer powtarzyÅ, Åe Niemcy nie
zniosÅ podobnego wylÅdowania, lecz on gwarantuje, Åe przed koÅcem_ wojny
wszyscy ÅoÅnierze niemieccy zostanÅ wyprowadzeni z Rumunii. W odpowiedzi na
pytanie Mototowa, jakie jest zdanie Niemiec co do gwarancji rosyjskich dla
BuÅgarii, Fuhrer powiedziaÅ, Åe jeÅeli siÅ udzieli gwarancji na tych samych
warunkach co gwarancje niemiecko-wÅoskie dla Rumunii, wiÅc poczÅtkowo
powstanie kwestia, czy BuÅgaria sama prosiÅa o takie gwarancje. Nie wie o
Åadnych interpelacjach BuÅgarii na ten temat. Poza tym, oczywiÅcie powinien
zasiÅgnÅÅ opinii WÅoch i dopiero potem potrafi coÅ oÅwiadczyÅ.
JednakÅe czy Rosja uwaÅa, Åe ma szansÅ w dostatecznym stopniu
zagwarantowaÅ swe interesy czarnomorskie w razie rewizji Konwencji w
Montreux? Na to pytanie nie oczekuje natychmiastowej odpowiedzi, poniewaÅ
wie, Åe MoÅotow musi to omawiÅ najpierw ze Stalinem.
Moiotow odpowiedziaÅ, Åe w tej kwestii Rosja ma tylko jeden cel. Chce
zabezpieczyÅ siÅ przed napadem przez CieÅniny i uregulowaÅ tÅ kwestiÅ z
TurcjÅ; gwarancje dla BuÅgarii uÅatwiÅ sytuacjÅ. Rosja jako mocarstwo
czarnomorskie ma prawo do takiego bezpieczeÅstwa i jest pewna, Åe potrafi
znaleÅÅ u Turcji zrozumienie w tej kwestii.
Fuhrer odpowiedziaÅ, Åe to w przybliÅeniu siÅ zbiega z niemieckim
punktem widzenia, zgodnie z ktarym tylko rosyjskie okrÅty wojskowe bÅdÅ
mogÅy swobodnie przepÅywaÅ przez Dardanele, podczas gdy dla reszty okrÅtaw
wojennych Cies'niny bÅdÅ zamkniÅte.
Mototow dodaÅ, Åe Rosja chce zabezpieczyÅ siÅ przed ciosem ze strony
CieÅnin nie tylko na papierze, lecz takÅe w rzeczywistoÅci, jest pewny, iÅ
[Rosja] potrafi osiÅgnÅÅ w tej kwestii porozumienie z TurcjÅ. W zwiÅzku z
tym ponownie powraciÅ do
248

sprawy gwarancji rosyjskich dla BuÅgarii i powtarzyÅ, Åe reÅim
wewnÅtrzny kraju pozostanie nie naruszony, podczas gdy, z drugiej strony,
Rosja gotowa jest zapewniÅ BuÅgarii dostÅp do Morza Egejskiego. Znowu siÅ
zwraca do Fiihrera jako czÅowieka odpowiedzialnego za caÅÅ politykÅ
niemieckÅ z pytaniem, jak Niemcy siÅ ustosunkujÅ, do takich gwarancji.
Fiihrer odpowiedziaÅ kontrpytaniem, czy BuÅgaria rzeczywiÅcie prosiÅa o
gwarancje; ponownie oÅwiadczyÅ, Åe bÅdzie musiaÅ poznaÅ zdanie Duce.
MoÅotow wskazaÅ, Åe nie prosi Fiihrera o ostatecznÅ decyzjÅ, lecz
jedynie o jego wÅasne zdanie.
Fiihrer odrzekÅ, Åe nie moÅe zajÅc okreÅlonej pozycji w Åadnych
okolicznoÅciach, dopaki nie porozmawia z Duce, poniewaÅ ta kwestia dla
Niemiec ma tylko drugorzÅdne znaczenie. [Niemcy] jako wielkie mocarstwo
naddunajskie zainteresowane sÅ tylko Dunajem, a nie wyjÅciem do Morza
Czarnego. I jeÅli kiedykolwiek zacznÅ szukaÅ powodu do starÅ z RosjÅ,
CieÅniny nie bÅdÅ im potrzebne do tego.
Potem rozmowa nawiÅzaÅa do omawiania wielkich planaw wspaÅpracy krajaw
zainteresowanych zbankrutowanÅ gospodarkÅ Imperium Brytyjskiego. Fiihrer
zaakcentowaÅ, Åe nie moÅe byÅ oczywiÅcie absolutnie pewny co do wykonalnoÅci
tych planaw. W kaÅdym bÅdÅ razie, jeÅli sÅ one nie do wykonania, przeoczy
siÅ wielkÅ moÅliwoÅÅ historycznÅ. Po omawieniu wstÅpnym tych spraw przez
kanaÅy dyplomatyczne bÅdÅ one widocznie raz jeszcze rozpatrzone w Moskwie
przez ministraw spraw zagranicznych Niemiec, WÅoch i Japonii razem z panem
MoÅotowem.
W tym miejscu rozmaw Fiihrer zwraciÅ uwagÅ obecnych na paÅnÅ godzinÅ i
powiedziaÅ, Åe z powodu moÅliwych atakaw powietrznych Anglikaw lepiej bÅdzie
zakoÅczyÅ pertraktacje teraz, poniewaÅ podstawowe sprawy widocznie zostaÅy
juÅ dostatecznie omawione.
PodsumowujÅc oÅwiadczyÅ, Åe moÅliwoÅÅ zapewnienia interesaw Rosji, jako
mocarstwa czarnomorskiego, podlega dalszemu rozpatrzeniu i Åe na ogaÅ
ÅÅdania Rosji co do przyszÅego jej poÅoÅenia w Åwiecie bÅdÅ uwzglÅdnione.
W sÅowie koÅcowym Mototow oÅwiadczyÅ, Åe Rosja Radziecka sama poruszyÅa
szereg waÅnych i nowych spraw. ZwiÅzek Radziecki jako potÅÅne mocarstwo nie
moÅe staÅ na uboczu waÅnych spraw europejskich i azjatyckich.
W koÅcu [MoÅotow] nadmieniÅ o stosunkach rosyjsko-jÅpoÅ-skich, ktare
niedawno siÅ polepszyÅy. Oczekuje, Åe polepszenie bÅdzie kontynuowane w doÅÅ
szybkim tempie i dziÅkuje rzÅdowi Niemiec za jego starania w tym kierunku.
Zadanie Rosji i Niemiec polega niewÅtpliwie na poÅwiÅceniu
249

uwagi uregulowaniu stosunkaw chirisko-japoriskich. Chinom rawnieÅ
naleÅy zapewniÅ honorowe wyjs'cie, tym bardziej, Åe Japonia teraz ma widoki
na IndonezjÅ.

Berlin, 15 listopada 1940 r.
Schmidt

¹ Ma siÅ na wzglÅdzie ÅotwÅ, LitwÅ i EstoniÅ. -- Przyp. J.
F. ²Ma siÅ na wzglÅdzie AngliÅ i FrancjÅ. --Przyp. 1. F.
³OdbywaÅa siÅ w latach 1853-56. - Przyp. J. F.
⁴Opro'cz samej Turcji. - Przyp. J. F.
⁵Zgodnie z KonwencjÅ, o reÅimie CieÅnin, podpisanÅ, 20
lipca 1936 t. w
szwajcarskim mieÅcie Montreux, w czasie wojennym zakazane byÅo
przejs'cie
przez CieÅniny okrÅtaw wojennych mocarstw wojujÅcych. --Przyp. J. F.
71. ZAPIS ROZMOWY KOÅCOWEJ RIBBENTROPA Z MOÅOTOWEM
13 listopada 1940 r.
Tajne
Czas rozmowy: od 21.45 do 24.00
Miejsce rozmowy: schron przeciwlotniczy w domu Ministra
spraw zagranicznych Rzeszy
Z powodu ogÅoszonego alarmu lotniczego 13 listopada 1940 r.
0 godz. 21.40, po kolacji w ambasadzie radzieckiej, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop i pan MoÅotow
zeszli do schronu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy celem
prowadzenia rozmowy koÅcowej.
Minister spraw zagranicznych/ Rzeszy rozpoczÅÅ rozmowÅ oÅwiadczeniem,
Åe chce skorzystaÅ z okazji i uzupeÅniÅ, a takÅe dokÅadniej sformuÅowaÅ to,
co juÅ omawiono wczeÅniej. Pragnie zreferowaÅ panu MoÅotowowi swaj poglÅd na
perspektywy prowadzenia w przyszÅoÅci przez Niemcy i ZwiÅzek Radziecki
wspalnej polityki wspaÅpracy oraz wymieniÅ te kwestie, ktare warto w zwiÅzku
z tym omawiÅ. Jednak on dobitnie podkreÅla, Åe sÅ to jedynie nie ostatecznie
sformuÅowane idee, ktare moÅliwie mogÅ byÅ zrealizowane w przyszÅoÅci.
Gto'wnÅ sprawÅ jest kwestia wspaÅpracy krajaw Paktu Trzech - Niemiec, WÅoch
1 Japonii - oraz ZwiÅzku Radzieckiego. UwaÅa, Åe poczÅtkowo
naleÅy znaleÅÅ drogÅ do okreÅlenia dokÅadnych granic sfer
250

wpÅywaw tych czterech paÅstw i do osiÅgniÅcia porozumienia w kwestii
Turcji. Od poczÅtku rzecz byÅa jasna, Åe problem rozgraniczenia sfer wpÅywaw
dotyczy wszystkich czterech mocarstw, podczas gdy tylko ZwiÅzek Radziecki,
Turcja, WÅochy i Niemcy sÅ zainteresowane w uregulowaniu kwestii CieÅnin.
Przypuszcza, Åe pan MoÅotow omawi z panem Stalinem kwestie poruszone w
Berlinie. NastÅpnie w wyniku dalszych rozmaw osiÅgnie siÅ porozumienie
miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a Niemcami; paÅniej Minister spraw zagranicznych
Rzeszy zacznie pertraktacje z WÅochami i JaponiÅ, Åeby siÅ dowiedzieÅ, jak
lepiej uwzglÅdniÅ ich interesy podczas rozgraniczania sfer wpÅywaw. Co siÅ
tyczy Turcji, to ma juÅ kontakt z WÅochami. W przyszÅoÅci WÅochy, ZwiÅzek
Radziecki i Niemcy w interesie wszystkich trzech mocarstw wywrzÅ presjÅ na
TurcjÅ. JeÅli mocarstwa pomyÅlnie sprowadzÅ interesy wszystkich czterech
krajaw do wspalnego mianownika - co niewÅtpliwie jest realne przy dobrych
chÅciach - wyjdzie to wszystkim na korzyÅÅ. NastÅpnym etapem bÅdzie praba
ujÅcia tego wachlarza zagadnieÅ w postaci dokumentaw poufnych. JeÅli ZwiÅzek
Radziecki ma ten sam punkt widzenia, tzn. gotaw jest walczyÅ przeciwko
rozszerzeniu i o jak najszybsze zakoÅczenie wojny {Minister spraw
zagranicznych Rzeszy myÅli, Åe pan MoÅotow juÅ zamanifestowaÅ swÅ gotowoÅÅ w
poprzednich rozmowach), on, Ribbentrop, uwaÅa, Åe celem koÅcowym powinno byÅ
porozumienie miÅdzy mocarstwami Paktu Trzech i ZwiÅzkiem Radzieckim.
NaszkicowaÅ treÅÅ tego porozumienia w postaci konspektu i dziÅ chciaÅby
poinformowaÅ o nim pana MoÅotowa, podkreÅlajÅc-jednak, Åe nie omawiaÅ tych
kwestii ani z JaponiÅ, ani z WÅochami. UwaÅa za rzecz niezbÅdnÅ, by
poczÅtkowo uregulowaÅ tÅ kwestiÅ miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim. Nie
jest to wcale propozycja niemiecka, lecz - jak juÅ zaznaczono - jedynie doÅÅ
ogalne obliczenia, ktare muszÅ byÅ przemyÅlane przez obie strony i omawione
miÅdzy MoÅotowem i Stalinem. CelowÅ rzeczÅ byÅoby dalsze posuwanie sprawy, w
szczegalnoÅci - w pertraktacjach dyplomatycznych miÅdzy WÅochami i JaponiÅ,
jeÅeli tylko kwestia zostanie uregulowana miÅdzy Niemcami a ZwiÅzkiem
Radzieckim.
Potem Minister spraw zagranicznych Rzeszy w nastÅpujÅcych sÅowach
poinformowaÅ pana MoÅotowa o tres'ci porozumienia:
RzÅdy paÅstw Paktu Trzech - Niemiec, WÅoch i Japonii z jednej strony
oraz rzÅd ZSRR z drugiej strony, paÅajÅc chÅciÅ ustalenia w swych
naturalnych granicach Åadu sÅuÅÅcego dobru wszystkich zainteresowanych
narodaw i zaÅoÅenia trwaÅych podwalin pod ich wspalne w tym kierunku
starania doszÅy do nastÅpujÅcego porozumienia:
251

ArtykuÅ 1
W Pakcie Trzech z dnia 27 wrzeÅnia 1940 r. Niemcy, WÅochy i Japonia
zgodziÅy siÅ na stawianie wszelkimi moÅliwymi Årodkami oporu przeksztaÅceniu
wojny w konflikt Åwiatowy i wspalnÅ, wspaÅpracÅ w sprawie jak najszybszego
przywracenia pokoju na caÅym Åwiecie. WyraÅajÅ gotowos'Å do rozszerzenia
swej wspaÅpracy z narodami innych czÅÅci s'wiata dÅÅÅcych do osiÅgniÅcia
tegoÅ celu. ZwiÅzek Radziecki oÅwiadcza, Åe aprobuje te cele i ze swej
strony decyduje siÅ wespaÅ z Trzema Mocarstwami opracowaÅ wspalnÅ liniÅ
politycznÅ.
ArtykuÅ 2
Niemcy, WÅochy, Japonia i ZwiÅzek Radziecki zobowiÅzujÅ siÅ szanowaÅ
nawzajem naturalne sfery wpÅywaw; i o ile te sfery wpÅywaw stykajÅ siÅ ze
sobÅ, mocarstwa stale bÅdÅ siÅ konsultowaÅ miÅdzy sobÅ o krokach czynionych
celem rozstrzygniÅcia zaistniaÅych problemaw.
ArtykuÅ 3
Niemcy, WÅochy, Japonia i ZwiÅzek Radziecki zobowiÅzujÅ siÅ nie naleÅeÅ
do blokaw paÅstw i nie przytrzymywaÅ siÅ Åadnych blokaw miÅdzynarodowych,
skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw.
Cztery Mocarstwa bÅdÅ ze wszech miar pomagaÅ sobie nawzajem w
dziedzinie ekonomiki, a takÅe uzupeÅniaÅ i rozszerzaÅ istniejÅce miÅdzy nimi
porozumienia.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy dodaÅ, Åe ukÅad ten zamierza siÅ
zawrzeÅ na 10 lat, pod warunkiem, Åe rzÅdy Czterech Mocarstw po upÅywie tego
terminu osiÅgnÅ porozumienie w sprawie jego przedÅuÅenia.
UkÅad podlega ogÅoszeniu. Jako uzupeÅnienie tego, powoÅujÅc siÅ na
wyÅej wymieniony ukÅad, moÅe byÅ zawarte konfidencjonalne (tajne)
porozumienie, ktarego postaÅ naleÅy jeszcze ustaliÅ. Ma ono okreÅlaÅ
interesy terytorialne Czterech Mocarstw.
Punkt ciÅÅkos'ci interesaw terytorialnych Niemiec, bez uwzglÅdnienia
zmian terytorialnych, ktare zajdÅ w Europie po zawarciu pokoju, znajduje siÅ
w Afryce Årodkowej.
Punkt ciÅÅkoÅci interesaw terytorialnych WÅoch, bez uwzglÅdnienia zmian
terytorialnych, ktare zajdÅ w Europie po zawarciu pokoju, znajduje siÅ w
Afryce PaÅnocnej i PaÅnocno-Wschodniej.
Interesy Japonii muszÅ byÅ jeszcze uÅciÅlone przez kanaÅy
dyplomatyczne. PolegajÅ one widocznie na przeprowadzeniu linii bardziej na
poÅudnie od Wysp JapoÅskich i MandÅukuo.
252

Punkt ciÅÅkoÅci interesaw ZwiÅzku Radzieckiego przypuszczalnie leÅy
bardziej na poÅudnie od terytorium ZwiÅzku Radzieckiego w kierunku Oceanu
Indyjskiego. Takie poufne porozumienie moÅe byÅ uzupeÅnione oÅwiadczeniem,
Åe Cztery zainteresowane Mocarstwa, rozstrzygajÅc sporne kwestie, bÅdÅ
szanowaÅ nawzajem interesy terytorialne i nie bÅdÅ przeszkadzaÅ w ich
realizacji.
PowyÅsze porozumienie musi byÅ uzupeÅnione drugim tajnym protokoÅem
podpisanym miÅdzy Niemcami, WÅochami i ZwiÅzkiem Radzieckim. Przypuszczalnie
w drugim tajnym protokole moÅe byÅ powiedziane, Åe Niemcy, WÅochy i ZwiÅzek
Radziecki w razie podpisania porozumienia miÅdzy Niemcami, WÅochami, JaponiÅ
i ZwiÅzkiem Radzieckim zgodzÅ siÅ z tym, Åe we wspalnym interesie leÅy
zwolnienie Turcji od jej poprzednich zobowiÅzaÅ i stopniowe skÅonienie jej
do wspaÅpracy politycznej z nimi. OÅwiadczajÅ one, Åe bÅdÅ dÅÅyÅ do tego
celu w ÅcisÅym kontakcie wzajemnym i zgodnie z ustalonÅ procedurÅ.
Niemcy, WÅochy i ZwiÅzek Radziecki wspalnie doÅoÅÅ staraÅ, aby anulowaÅ
zawartÅ w Montreux konwencjÅ o Cies'ninach, ktara dziaÅa obecnie, i zastÅpiÅ
jÅ innÅ, kto'ra udzieli ZwiÅzkowi Radzieckiemu nieograniczonego prawa do
przejs'cia jego marynarki wojennej przez CieÅniny w dowolnym czasie, podczas
gdy inne mocarstwa, opracz mocarstw czarnomorskich, a takÅe Niemcy i WÅochy
w zasadzie siÅ zrzeknÅ prawa do przejÅcia swych okrÅtaw wojennych przez
CieÅniny. Prawo do swobodnego przejÅcia statkaw handlowych przez CieÅniny,
ma siÅ rozumieÅ, w zasadzie bÅdzie zachowane.
W zwiÅzku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy oÅwiadczyÅ co
nastÅpuje:
RzÅd niemiecki zaaprobuje gotowoÅÅ ZwiÅzku Radzieckiego do wspaÅpracy z
WÅochami, JaponiÅ i Niemcami. W najbliÅszej przyszÅoÅci ambasador niemiecki
w Moskwie hrabia von Schulenburg i ambasador radziecki w Berlinie wyjaÅniÅ
tÅ sprawÅ. Jak wynika z oÅwiadczenia zawartego w liÅcie pana Stalina, w
zasadzie nie wyraÅa on sprzeciwu wobec wspalnego rozpatrzenia kwestii, co
potwierdziÅ pan MoÅotow podczas swego pobytu w Berlinie; zatem zwoÅanie
konferencji ministraw spraw zagranicznych Niemiec, WÅoch i Japonii celem
podpisania podobnego porozumienia staje siÅ gÅawnym celem. On, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy, rozumie oczywis'cie, Åe podobne zagadnienia
wymagajÅ uwaÅnego przestudiowania. Dlatego nie czeka na odpowiedz od pana
MoÅotowa dziÅ. Cieszy siÅ jednak, Åe miaÅ okazjÅ poinformowaÅ pana MoÅotowa
w nieco bardziej konkretnej postaci o motywach, jakimi ostatnio kierujÅ siÅ
Niemcy. Opracz tego, chciaÅby powiedzieÅ panu MoÅotowowi co nastÅpuje:
253

Jak panu MoÅotowowi jest wiadome, on, Minister spraw zagranicznych
Rzeszy, zawsze wykazywaÅ szczegalne zainteresowanie stosunkami miÅdzy
JaponiÅ i ZwiÅzkiem Radzieckim. Bardzo by pragnÅÅ, Åeby pan MoÅotow
zakomunikowaÅ mu, w jakim stanie sÅ te stosunki obecnie. O ile jest wiadome
rzÅdowi niemieckiemu, Japonia z trwogÅ siÅ ustosunkowaÅa do idei zawarcia
paktu o nieagresji. Nie zamierza wtrÅcaÅ siÅ do spraw, kto're go
bezpoÅrednio nie dotyczÅ, lecz myÅli, Åe byÅoby rzeczÅ poÅytecznÅ omawiÅ tÅ
kwestiÅ z MoÅotowem. JeÅli jest poÅÅdane poÅrednictwo ze strony Niemiec,
chÅtnie siÅ tego podejmie. OczywiÅcie, dobrze pamiÅta replikÅ pana Stalina,
gdy ten ostatni powiedziaÅ, Åe zna Azjataw lepiej niÅ pan Ribbentrop. Mimo
to chciaÅby przypomnieÅ, Åe wie o gotowoÅci rzÅdu japoÅskiego do osiÅgniÅcia
porozumienia ze ZwiÅzkiem Radzieckim. OdniasÅ takÅe wraÅenie, Åe na wypadek,
jeÅli pakt
0 nieagresji stanie siÅ rzeczywistoÅciÅ, JapoÅczycy bÅdÅ gotowi
do uregulowania reszty zagadnieÅ po dobremu. Chce dobitnie
wskazaÅ, Åe Japonia nie prosiÅa rzÅd niemiecki o poÅrednictwo.
Jednak on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, orientuje siÅ,
jak wyglÅdajÅ sprawy i wie, Åe w razie zawarcia paktu o
nieagresji Japonia zgodzi siÅ uznaÅ MongoliÅ WewnÅtrznÅ i
Sinciang za rosyjskÅ sferÅ wpÅywu pod warunkiem, Åe zostanie
osiÅgniÅte porozumienie z Chinami. Porozumienie o moÅliwym
dÅÅeniu radzieckim w kierunku Indii Brytyjskich moÅe byÅ
rawnieÅ zawarte, jeÅli w tej kwestii zostanie osiÅgniÅte poro
zumienie miÅdzy ZwiÅzkiem Radzieckim a krajami Paktu
Trzech. I rzÅd japoÅski skÅonny iÅÅ na rÅkÅ radzieckim chÅciom
dotyczÅcym koncesji ropy naftowej i wÅgla na Sachalinie, ale
musi poczÅtkowo przezwyciÅÅyÅ opar istniejÅcy wewnÅtrz
kraju. RzÅdowi japoÅskiemu byÅoby Åatwiej, gdyby uprzednio
zostaÅ zawarty pakt o nieagresji ze ZwiÅzkiem Radzieckim. Bez
wÅtpienia, potem zwiÅkszÅ siÅ szansÅ rawnieÅ na porozumienie
w pozostaÅych sprawach.
Na zakoÅczenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy poprosiÅ pana
MoÅotowa o wyÅuszczenie swych poglÅdaw na omawiane sprawy.
MawiÅc o Japonii, pan Mototow odpowiedziaÅ, Åe ma nadziejÅ
1 przekonanie, iÅ teraz osiÅgnÅ wiÅkszy postÅp na drodze ku
wzajemnemu zrozumieniu. Stosunki z JaponiÅ zawsze byÅy
skomplikowane i sprzeczne. Mimo to teraz sÅ perspektywy
znalezienia wzajemnego zrozumienia. A propos, Japonia
jeszcze przed zmianÅ rzÅdu zaproponowaÅa zawarcie ze ZwiÅz
kiem Radzieckim paktu o nieagresji, w zwiÅzku z czym rzÅd
radziecki wysunÅÅ przed rzÅdem japoÅskim szereg pytaÅ.
Odpowiedzi na nie jeszcze nie otrzymano. Dopiero po ich
uzyskaniu zacznÅ siÅ pertraktacje - pertraktacje, ktare nie
mogÅ nie poruszyÅ caÅego zestawu kwestii. Zatem, rozstrzyg
niÅcie problemu wymagaÅ bÅdzie pewnego czasu.
254

Co siÅ tyczy Turcji, ZwiÅzek Radziecki proponuje, Åe przede wszystkim
naleÅy osiÅgnÅÅ porozumienie o CieÅninach. Niemcy i ZwiÅzek Radziecki siÅ
zgodziÅy, Åe Konwencja zawarta w Montreux straciÅa wszelki sens. Dla ZwiÅzku
Radzieckiego, jak teÅ innych wielkich mocarstw czarnomorskich jest to
kwestia otrzymania realnych gwarancji swego bezpieczeÅstwa. Na RosjÅ, jak
Åwiadczy historia, czÅsto napadano wÅaÅnie przez CieÅniny. ZwiÅzku
Radzieckiego nie zadowoli, ma siÅ rozumieÅ, umowa papierowa, bÅdzie dÅÅyÅ do
uzyskania realnych gwarancji swego bezpieczeÅstwa. Dlatego tÅ kwestiÅ naleÅy
zbadaÅ i omawiÅ szczegaÅowiej. Zagadnienia, ktare interesujÅ ZwiÅzek
Radziecki na Bliskim Wschodzie, dotyczÅ nie tylko Turcji, lecz rawnieÅ na
przykÅad BuÅgarii, o ktarej MoÅotow mawiÅ szczegaÅowo w swych poprzednich
rozmowach z Fuhre-rem. ZwiÅzek Radziecki interesujÅ rawnieÅ losy Rumunii
oraz WÅgier i w Åadnych okolicznoÅciach nie mogÅ byÅ mu obojÅtne. NastÅpnie
rzÅd radziecki chciaÅby wiedzieÅ, jakie sÅ zamiary Mocarstw Osi wobec
JugosÅawii i Grecji, a takÅe - jakie sÅ zamiary Niemiec co do Polski.
PoruszajÅc sprawy przyszÅoÅci Polski, przypomniaÅ, Åe podpisany przez
ZwiÅzek Radziecki i Niemcy ProtokaÅ bezwzglÅdnie wymaga wymiany poglÅdaw.
ZapytaÅ, czy ProtokaÅ ma moc prawnÅ z punktu widzenia Niemiec. RzÅd
radziecki takÅe jest zainteresowany zachowaniem neutralnoÅci Szwecji;
chciaÅby wiedzieÅ, czy rzÅd niemiecki nadal jest zdania, Åe zachowanie
neutralnoÅci leÅy w interesach ZwiÅzku Radzieckiego i Niemiec. Poza tym,
istnieje kwestia prawa do wyjÅcia z Morza BaÅtyckiego (DuÅy i Mary Belt,
Zund, Kattegat, Skagerrak). RzÅd radziecki Åywi nadziejÅ, Åe kwestia ta
podlega takiemu samemu omawieniu, co obecnie kwestia o Komisjach Dunajskich.
KwestiÅ fiÅskÅ wyjaÅniono juÅ podczas jego poprzednich rozmaw z Fuhrerem.
ByÅby wdziÅczny Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy, gdyby ten skomentowaÅ
wyÅej wymienione kwestie, poniewaÅ sprzyjaÅoby to wyjaÅnieniu wszystkich
spraw poruszonych przedtem przez pana von Ribbentropa.
W odpowiedzi Minister spraw zagranicznych Rzeszy oÅwiadczyÅ, Åe nie ma
Åadnych komentarzy co do kwesti buÅgarskiej, pracz tych, ktarych panu
MoÅotowowi udzieliÅ Fuhrer. Przede wszystkim naleÅy okreÅliÅ, czy BuÅgaria
Åyczy jakichkolwiek gwarancji ze strony ZwiÅzku Radzieckiego. Poza tym rzÅd
niemiecki nie moÅe zajÅÅ okreÅlonej pozycji w tej kwestii bez wstÅpnych
konsultacji z WÅochami. Co siÅ tyczy reszty kwestii, uwaÅa, Åe zostaÅy one
juÅ „sprawdzone" przez pana Mototowa. Niemcy takÅe jak ZwiÅzek
Radziecki sÅ zainteresowane w zachowaniu neutralnoÅci Szwecji. JeÅli chodzi
o prawo do wyjÅcia z Morza BaÅtyckiego, to Morze BaÅtyckie jest morzem
wewnÅtrznym i Niemcy sÅ, zainteresowane w zachowaniu tam prawa do swobodnego
poruszania siÅ floty morskiej. Jednak
255

poza granicami Morza BaÅtyckiego toczy siÅ wojna. I nie nadszedÅ
jeszcze czas omawiania nowego porzÅdku rzeczy w Polsce. KwestiÅ baÅkaÅskÅ
poruszano juÅ szeroko podczas rozmaw. JesteÅmy zainteresowani BaÅkanami
wyÅÅcznie z ekonomicznego punktu widzenia i nie chcemy, by Anglia nas tam
niepokoiÅa. Moskwa prawdopodobnie mylnie zinterpretowaÅa udzielenie
gwarancji niemieckich Rumunii. ToteÅ chce jeszcze raz powtarzyÅ, Åe w owej
chwili starciom miÅdzy WÅgrami i RumuniÅ moÅna byÅo zapobiec jedynie z
pomocÅ zdecydowanych dziaÅaÅ. Gdyby on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy,
nie wtrÅciÅ siÅ, WÅgry wystÅpiÅyby przeciwko Rumunii. Z drugiej strony, nie
moÅna byÅo zmusiÅ Rumunii do ustÅpienia tak wielkiego terytorium, gdyby rzÅd
rumuÅski nie uzyskaÅ gwarancji integralnoÅci terytorialnej swego
kraju¹. Podczas podejmowania tych wszystkich decyzji rzÅd
niemiecki kierowaÅ siÅ wyÅÅcznie dÅÅeniem do zachowania pokoju na BaÅkanach,
a takÅe zapobieÅenia umocnieniu tam pozycji Anglii i pojawieniu siÅ
przeszkad w zaopatrywaniu Niemiec. Zatem, nasze dziaÅania na BaÅkanach moÅna
wytÅumaczyÅ wyÅÅcznie okolicznoÅciami wojny z AngliÅ. Gdy tylko Anglia uzna
swÅ poraÅkÅ i poprosi o pokaj, interesy niemieckie na BaÅkanach bÅdÅ
ograniczone wyÅÅcznie do sfery ekonomicznej. Wojska niemieckie zostanÅ
wyprowadzone z Rumunii. Niemcy, jak ponownie oÅwiadczyÅ Fiihrer, nie majÅ
interesaw terytorialnych na BaÅkanach. MoÅe jedynie powtarzyÅ raz i drugi,
Åe gÅawna kwestia polega na tym, czy ZwiÅzek Radziecki jest goto'w i moÅe
wspaÅpracowaÅ z nami w sprawie likwidacji Imperium Brytyjskiego. W innych
kwestiach szybko doszli-bysmy do porozumienia, gdybyÅmy osiÅgnÅli sukcesy w
rozszerzeniu naszych stosunkaw i rozgraniczeniu sfer wpÅywaw. O tym, gdzie
siÅ znajdujÅ te sfery wpÅywaw, mawiono niejednokrotnie. Jak dobitnie
oÅwiadczyÅ Fiihrer, interesy ZwiÅzku Radzieckiego i Niemiec wymagajÅ, by
partnerzy nie stali jeden naprzeciwko drugiemu, lecz ramiÅ w ramiÅ wspierali
siÅ wzajemnie w swych dÅÅeniach. Bardzo by siÅ cieszyÅ, gdyby MoÅotow
skomentowaÅ wysuniÅty przed nim problem. W porawnaniu z tymi wielkimi i
gÅawnymi kwestiami pozostaÅe sÅ absolutnie nieznaczne i zostanÅ
automatycznie uregulowane natychmiast po osiÅgniÅciu wspalnej umowy. Na
zakoÅczenie chciaÅby przypomnieÅ panu MoÅotowowi, Åe ten ostatni powinien
odpowiedzieÅ mu na pytanie, czy idea uzyskania dostÅpu do Oceanu Indyjskiego
w zasadzie nÅci ZwiÅzek Radziecki.
MoÅotow w swej odpowiedzi wskazaÅ, Åe Niemcy juÅ uwaÅajÅ wojnÅ z AngliÅ
za wygranÅ. Dlatego, jeÅeli byÅo powiedziane z innego powodu, Åe Niemcy
toczÅ wojnÅ przeciwko Anglii nie na Åycie, lecz na ÅmierÅ, nie pozostaje mu
nic dodaÅ, tylko przypuszczaÅ, Åe Niemcy toczÅ walkÅ „na Åycie",
Anglia natomiast - „na ÅmierÅ". W peÅni aprobuje ideÅ wspaÅpracy, z
256

tym zastrzeÅeniem, Åe strony powinny dojÅÅ do caÅkowitego zrozumienia
wzajemnego. Mysl ta byÅa juÅ wyraÅona w liÅcie Stalina. Rozgraniczenie sfer
wplywow takÅe naleÅy przemyÅleÅ. JednakÅe w tej kwestii on, Mototow, nie
moÅe obecnie zajÅÅ okreÅlonego stanowiska, gdyÅ nie wie, jakie jest zdanie
Stalina i innych jego przyjaciaÅ w Moskwie. Musi jednak oÅwiadczyÅ, Åe
wszystkie te wielkie sprawy dnia jutrzejszego nie mogÅ byÅ oddzielone od
spraw dnia dzisiejszego i od problemu wykonania istniejÅcych porozumieli.
Przed przystÅpieniem do rozwiÅzywania nowych zadaÅ naleÅy zakoÅczyÅ to, co
juÅ byÅo zaczÅte. Rozmowy, ktare on, Mototow, prowadziÅ w Berlinie, bez
wÅtpienia byÅy bardzo poÅyteczne. I uwaÅaÅby za stosowne, Åeby poruszone
kwestie w przyszÅoÅci omawiali ambasadorzy obu krajaw przez kanaÅy
dyplomatyczne.
NastÅpnie pan Mototow serdecznie siÅ poÅegnaÅ z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy, podkreÅliÅ", Åe nie ÅaÅuje, iÅ byÅ nalot powietrzny,
albowiem dziÅki niemu przeprowadziÅ takÅ wyczerpujÅcÅ rozmowÅ z Ministrem
spraw zagranicznych Rzeszy.
Chilger Moskwa, 18 listopada 1940 r.²
Dodatek do rozmowy Projekt Porozumienia
Porozumienie miÅdzy Mocarstwami Paktu Trzech - Niemiec, WÅoch i Japonii
z jednej strony a ZwiÅzkiem Radzieckim z drugiej strony.
RzÅdy Mocarstw Paktu Trzech - Niemiec, WÅoch i Japonii z jednej strony
oraz
RzÅd ZSRR z drugiej strony,
wiedzione chÅciÅ dla dobra wszystkich zainteresowanych narodaw
zaprowadzenia nowego Åadu w swych naturalnych sferach wpÅywaw w Europie,
Azji i Afryce i poÅoÅenia nadzwyczaj trwaÅych podwalin pod wspalne wysiÅki w
tym kierunku, umawiÅy siÅ:
ArtykuÅ 1
W Pakcie Trzech zawartym 27 wrzeÅnia 1940 r. w Berlinie Niemcy, WÅochy
i Japonia zgodziÅy siÅ wszelkimi moÅliwymi s'rodkami

257

opieraÅ siÅ przeistoczeniu wojny w konflikt s'wiatowy i razem pracowaÅ
na rzecz jak najszybszego przywracenia pokoju na caÅym s'wiecie. WyraÅajÅ
gotowoÅÅ pogÅÅbiania swej wspaÅpracy z narodami innych krajaw, ktare dÅÅÅ do
osiÅgniÅcia tego samego celu. ZwiÅzek Radziecki oÅwiadcza, Åe aprobuje cele
Mocarstw Paktu Trzech i ze swej strony zgadza siÅ naÅladowaÅ tÅ samÅ liniÅ
politycznÅ co Mocarstwa Paktu Trzech.
ArtykuÅ 2
Niemcy, WÅochy i Japonia oraz ZwiÅzek Radziecki zobowiÅzujÅ siÅ do
wzajemnego poszanowania naturalnych sfer wpÅywo'w. PoniewaÅ te sfery wpÅywaw
stykajÅ siÅ, Mocarstwa bÅ,dÅ stale siÅ konsultowaÅ wzajemnie o krokach
czynionych w celu rozstrzygania powstajÅcych problemaw.
Niemcy, WÅochy i Japonia ze swej strony oÅwiadczajÅ, Åe uznajÅ
istniejÅce granice ZwiÅzku Radzieckiego i bÅdÅ je szanowaÅ.
ArtykuÅ 3
Niemcy, WÅochy i Japonia oraz ZwiÅzek Radziecki zobowiÅzujÅ siÅ nie
naleÅeÅ do blokaw paÅstw i nie popieraÅ Åadnych blokaw miÅdzynarodowych
skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw.
Cztery Mocarstwa ze wszech miar bÅdÅ pomagaÅ sobie nawzajem w
dziedzinie gospodarki, a takÅe uzupeÅniaÅ i rozszerzaÅ istniejÅce miÅdzy
nimi porozumienia.
ArtykuÅ 4
Porozumienie nabiera mocy prawnej od chwili podpisania i zawarte jest
na okres 10 lat. RzÅdy Czterech Mocarstw zawczasu, przed upÅywem terminu
porozumienia, bÅdÅ siÅ konsultowaÅ wzajemnie-w sprawie jego przedÅuÅenia.
SporzÅdzono cztery oryginaÅy w jÅzyku niemieckim, wÅoskim, japoÅskim i
rosyjskim.
Moskwa, 1940 r.³
Projekt
Tajny ProtokaÅ nr 1
RzÅdy Niemiec, WÅoch i Japonii oraz ZwiÅzku Radzieckiego w zwiÅzku z
podpisaniem dziÅ zawartego miÅdzy nimi Porozumienia oÅwiadczajÅ co
nastÅpuje:
1) Niemcy oÅwiadczajÅ, Åe bez uwzglÅdnienia tych zmian terytorialnych,
jakie zajdÅ w Europie po zawarciu pokoju, podstawowe interesy terytorialne
majÅ w Afryce Årodkowej.
258

W taki sposab w 1938 roku przedstawiano w ZSRR pakt
antyko-minternowski, do ktarego w 1940 roku zdecydowaÅ przyÅÅczyÅ
siÅ Stalin
259

WÅochy oÅwiadczajÅ, Åe bez uwzglÅdnienia zmian teryto
rialnych, jakie zajdÅ w Europie po zawarciu pokoju, swe
podstawowe interesy terytorialne majÅ w Afryce PaÅnocnej i
PaÅnocno-Wschodniej.
Japonia oÅwiadcza, Åe swe podstawowe interesy teryto
rialne ma w regionie Azji Wschodniej na poiudnie od Åesarstw.a
JapoÅskiego.
ZwiÅzek Radziecki oÅwiadcza, Åe swe podstawowe interesy
terytorialne ma na poÅudnie od swego terytorium w kierunku
Oceanu Indyjskiego.
Cztery Mocarstwa oznajmiajÅ, Åe zachowujÅc swe prawo do regulowania
nieistotnych kwestii, bÅdÅ szanowaÅy nawzajem interesy terytorialne i nie
bÅdÅ czyniÅy przeszko'd w ich urzeczywistnieniu.
Moskwa, 1940 r.
Projekt
Tajny ProtokaÅ nr 2
do porozumienia zawartego miÅdzy Niemcami, WÅochami i ZwiÅzkiem
Radzieckim
Z okazji podpisania dziÅ Porozumienia miÅdzy Niemcami, WÅochami,
JaponiÅ i ZwiÅzkiem Radzieckim, przedstawiciele Niemiec, WÅoch i ZwiÅzku
Radzieckiego oÅwiadczajÅ co nastÅpuje:
Niemcy, WÅochy i ZwiÅzek Radziecki sÅ zdania, Åe w ich
interesach leÅy zwolnienie Turcji od powziÅtych przez niÅ
zobowiÅzaÅ miÅdzynarodowych i stopniowe zaangaÅowanie do
wspaÅpracy politycznej. OÅwiadczajÅ, Åe bÅdÅ zmierzaÅ ku
temu celowi za poÅrednictwem s'cisÅych konsultacji zgodnie z
ogalnym planem dziaÅaÅ, ktary zostanie nakreÅlony w przy
szÅoÅci.
Niemcy, WÅochy i ZwiÅzek Radziecki oÅwiadczajÅ o swym
zgodnym zamierzeniu zawarcia z TurcjÅ wielostronnej umowy,
w ktarej Trzy Mocarstwa uznajÅ istniejÅce granice Turcji.
3) Niemcy, WÅochy i ZwiÅzek Radziecki bÅdÅ wspalnie
pracowaÅ nad zastÅpieniem obecnej Konwencji o CieÅninach
zawartej w Montreux nowÅ konwencjÅ. Na mocy tej konwencji
ZwiÅzek Radziecki uzyska nieograniczone prawo do przejs'cia
w dowolnym czasie swej marynarki wojennej przez Cies'niny,
podczas gdy wszystkie inne Mocarstwa, z wyjÅtkiem Mocarstw
Czarnomorskich, a takÅe Niemiec i WÅoch, zrzeknÅ siÅ prawa do
260

przejÅcia przez CieÅniny swych okrÅtaw wojennych. OczywiÅcie statki
handlowe zachowajÅ, w zasadzie prawo do swobodnego przejs'cia przez
Cies'niny.
Moskwa, 1940 r.

¹30 sierpnia 1940 r. RÅbbentrop i Minister spraw
zagranicznych WÅoch
Ciano, ktarzy byli „arbitrami" w sporze miÅdzy RumuniÅ a WÅgrami,
przyjÅli
uchwaÅÅ, w myÅl ktarej czÅs'ciowo zadoÅÅuczyniono Yoszczeniom
terytorialnym
WÅgier i Rumunii. „Drugi arbitraÅ wiedeÅski" pozwoliÅ WÅgrom na
oderwanie
od Rumunii paÅnocnej i paÅnocno-wschodniej czÅs'ci Transylwanii o
ogalnej
powierzchni 43 tys. kmkw. z 2577 tys. ludnoÅci. - Przyp. J. F.
²Wskazany jest czas i miejsce ostatecznego wykoÅczenia
zapisu rozmowy
przez Chilgera. Gustaw Chilger byÅ radcÅ, przy ambasadzie niemieckiej w
Moskwie. - Przyp. J. F.
³Patrz takÅe telegram nr 2362 z dn. 25 listopada 1940 r.
(Schulenburg do
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy). --Przyp. J. F.
.-rrit.-r komun i kat o n egocjacjach
li P fl B I\. fl ' ^W' MOÅOTOWA
I,. j. J-?^.fS" ^z PRZYWaDCAMI RZÅDU NIEMIECKIEGO
15 listopada 1940 r.
Podczas pobytu z Berlinie w dniach 12--13 listopada bieÅÅcego roku
PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw
Zagranicznych t. W. Mototow przeprowadziÅ rozmowÅ z kanclerzem Rzeszy p. A.
Hitlerem i Ministrem Spraw Zagranicznych p. von Ribbentropem. Wymiana
poglÅdaw odbywaÅa siÅ w atmosferze wzajemnego zaufania i doprowadziÅa do
wzajemnego zrozumienia w zakresie wszystkich najwaÅniejszych kwestii, kta7e
interesujÅ ZSRR i Niemcy.
Tow. W. Mototow przeprowadziÅ ro'wnieÅ rozmowÅ z marszaÅkiem Rzeszy p.
Garingiem i zastÅpcÅ p. Hitlera w partii nacjonal-socjalistow p. Hessem.
14 listopada rano PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Komisarz Ludowy Spraw zagranicznych tow. W. Mototow odjechaÅ do Moskwy.
261

72. TELEGRAM OKOLNIKOWY SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berljn, 15 listopada 1940 r.
Do wszystkich misji i sÅuÅb dyplomatycznych w ParyÅu oraz Brukseli
Rozmowy miÅdzy rzÅdami niemieckim i radzieckim z okazji pobytu MoÅotowa
w Berlinie prowadzono na podstawie umaw zawartych w roku ubiegÅym.
ZakoÅczyÅy siÅ one ostatecznym porozumieniem obu krajaw w zakresie
zdecydowanego kontynuowania w przyszÅoÅci polityki zapoczÅtkowanej przez te
umowy. Poza tym rozmowy te staÅy siÅ celem koordynacji polityki ZwiÅzku
Radzieckiego i krajaw Paktu Trzech. Jak juÅ zaznaczano w komunikacie
koÅcowym o wizycie MoÅotowa, wymiana poglÅdaw odbywaÅa siÅ w atmosferze
wzajemnej ufnoÅci i jej wynikiem jest uzgodnienie poglajdaw obu stron na
najwaÅniejsze kwestie, ktare interesujÅ Niemcy i ZwiÅzek Radziecki. Åwiadczy
to dobitnie o tym, Åe wszystkie przypuszczenia dotyczÅce urojonego konfliktu
niemiecko-rosyjskiego sÅ tworem fantazji i Åe wszystkie spekulacje wrogaw o
pogorszeniu siÅ poufnych i przyjacielskich stosunkaw niemieÅko-rosyj-skich
oparte sÅ na oszukiwaniu samych siebie.
Przyjacielska wizyta MoÅotowa w Berlinie zademonstrowaÅa to
ponownie.¹
Identyczne teksty rozesÅano do wszystkich misji. Prosimy o
potwierdzenie odbioru.
Weizsacker

¹ To zdanie wpisane zostaÅo re,kÅ,Ribbentropa. -^Przyp. red.
wyd. niem.
73. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 26 listopada 1940 - 5.34 Otrzymany 26 listopada 1940 - 8.50
Nr 2362 z dn. 25 listopada
Pilne! ÅciÅle tajne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych!
262

MoÅotow zaprosiÅ miÅ dziÅ wieczorem do siebie i w obecnoÅci Dekanozowa
oÅwiadczyÅ co nastÅpuje:
RzÅd radziecki przestudiowaÅ" treÅÅ oÅwiadczenia Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy, ktare on zÅoÅyÅ 13 listopada podczas rozmowy koÅcowej,
i zajÅÅ nastÅpujÅcÅ pozycjÅ:
RzÅd radziecki jest gotaw przyjÅÅ projekt Paktu Czterech Mocarstw o
wspaÅpracy politycznej i gospodarczej, schematycznie zreferowany przez
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy podczas rozmowy 13 listopada 1940 r., na
nastÅpujÅcych warunkach:
Przewiduje siÅ, Åe wojska niemieckie niezwÅocznie
opuszczÅ FinlandiÅ, ktara zgodnie z umowÅ 1939 r. wchodzi do
radzieckiej strefy wpÅywo'w. JednoczeÅnie ZwiÅzek Radziecki
gwarantuje stosunki pokojowe z FinlandiÅ i obronÅ niemiec
kich interesaw gospodarczych w Finlandii (eksport drewna i
niklu).
Przewiduje siÅ, Åe w ciÅgu najbliÅszych miesiÅcy bezpie
czeÅstwo ZwiÅzku Radzieckiego ze strony CieÅnin bÅdzie
zagwarantowane zawarciem paktu o pomocy wzajemnej miÅdzy,
ZwiÅzkiem Radzieckim a BuÅgariÅ, ktdra pod wzglÅdem
geograficznym znajduje siÅ wewnÅtrz strefy bezpieczeÅstwa
granic czarnomorskich ZwiÅzku Radzieckiego, a takÅe budowÅ
bazy dla siÅ lÅdowych i morskich ZSRR w rejonie Bosforu i
Dardanel na warunkach dÅugoterminowej dzierÅawy.
Przewiduje siÅ, Åe strefÅ na poÅudnie od Batumi i Baku w
ogalnym kierunku w stronÅ Zatoki Perskiej uznaje siÅ za
centrum dÅÅeÅ terytorialnych ZwiÅzku Radzieckiego.
Przewiduje siÅ, Åe Japonia zrzeknie siÅ swych praw do
koncesji wÅglowych i naftowych na Sachalinie PaÅnocnym.
W myÅl powyÅej wymienionego projekt protokoÅu o rozgraniczeniu sfer
wpÅywaw, schematycznie przedstawiony przez Ministra spraw zagranicznych
Rzeszy, powinien byÅ zmieniony w taki sposo'b, by centrum dÅÅeÅ
terytorialnych ZwiÅzku Radzieckiego zostaÅo przeniesione bardziej na
poÅudnie od Batumi i Baku w ogalnym kierunku w stronÅ Zatoki Perskiej.
Projekt protokoÅu lub porozumienia miÅdzy Niemcami, WÅochami i
ZwiÅzkiem Radzieckim dotyczÅcy Turcji rawnieÅ powinien byÅ uzupeÅniony w
taki sposab, by zagwarantowaÅ bazÅ dla pewnej liczby siÅ morskich i lÅdowych
ZSRR w Bosforze i Dardanelach na warunkach dÅugoterminowej dzierÅawy.
Przewiduje siÅ, Åe w razie oÅwiadczenia Turcji o jej Åyczeniu przyÅÅczenia
siÅ do Paktu Czterech Mocarstw, trzy mocarstwa [Niemcy, WÅochy i ZwiÅzek
Radziecki] gwarantujÅ niezaleÅnoÅÅ i integralnoÅÅ terytorialnÅ Turcji.
W protokole naleÅy wskazaÅ, Åe w razie, jeÅli Turcja odmawi
przyÅÅczenia siÅ do Paktu Czterech Mocarstw, WÅochy i ZwiÅzek Radziecki
wspalnie opracujÅ i zastosujÅ praktyczne
263

sankcje wojenne oraz dyplomatyczne. W sprawie tego ma byÅ zawarte
osobne porozumienie. Opracz tego naleÅy uzgodniÅ:
trzeci tajny protokaÅ miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem
Radzieckim co siÅ tyczy Finlandii (patrz punkt 1);
czwarty tajny protokaÅ miÅdzy JaponiÅ i ZwiÅzkiem
Radzieckim o zrzeczeniu siÅ Japonii koncesji naftowych i
wÅglowych na Sachalinie PaÅnocnym (w zamian za odpowiedniÅ
kompensatÅ);
piÅty tajny protokaÅ miÅdzy Niemcami, ZwiÅzkiem
Radzieckim i WÅochami, z uznaniem tego faktu, Åe BuÅgaria
pod wzglÅdem geograficznym leÅy wewnÅtrz strefy bezpieczeÅ
stwa granic czarnomorskich ZSRR i Åe zawarcie umowy
radziecko-buÅgarskiej o pomocy wzajemnej, ktdra w Åadnym
wypadku nie godzi w reÅim wewnÅtrzny BuÅgarii, jej suwe
rennoÅÅ i niezaleÅnoÅÅ, jest niezbÅdny pod wzglÅdem politycz
nym.
Na zakoÅczenie MoÅotow os'wiadczyÅ, Åe propozycja radziecka planuje
piÅÅ protokoÅo'w zamiast dwo'ch przewidzianych przez Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. On [Mototow] bÅdzie bardzo wdziÅczny stronie
niemieckiej za oÅwiadczenie z odpowiedziÅ.
Schulenburg

ODWET SIÅ ZBLIÅA
74. PLAN BARBAROSSA
Dyrektywa nr 21 Plan „Barbarossa"
Fiihrer i dowo'dca naczelny siÅ zbrojnych Dowadztwo naczelne siÅ
zbrojnych Sztab kierownictwa operatywnego. WydziaÅ obrony kraju Nr 33408/40
Kwatera Fiihrera
18 grudnia 1940 r.
9 egz.
Egz. nr 2.
ÅciÅle tajne.
Tylko dla dowadztwa.
Niemieckie siÅy zbrojne muszÅ, siÅ przygotowaÅ, by jeszcze przed
zakoÅczeniem wojny z AngliÅ, rozgromiÅ RosjÅ RadzieckÅ w bÅyskawicznej
kampanii. (Wariant „Barbarossa".)
Siiy lÅdowe muszÅ wykorzystaÅ w tym celu wszystkie znajdujÅce siÅ do
ich dyspozycji zgrupowania, z wyjÅtkiem tych, ktare sÅ niezbÅdne do obrony
okupowanych terenaw od wszelkich niespodzianek.
Zadaniem sit powietrznych jest wyzwolenie takich siÅ do poparcia wojsk
lÅdowych podczas( kampanii wschodniej, by moÅna byÅo liczyÅ na szybkie
zakoÅczenie operacji lÅdowych i jednoczeÅnie ograniczyÅ do minimum
zniszczenia wschodnich obwodo'w Niemiec przez wrogie lotnictwo. JednakÅe to
skupienie siÅ powietrznych na Wschodzie musi ograniczaÅ wymaganie, by areny
dziaÅaÅ wojennych oraz regiony rozmieszczenia naszego przemysÅu wojennego
byÅy niezawodnie zabezpieczone przed atakami lotnictwa nieprzyjaciela i
dziaÅania ofensywne przeciwko Anglii, szczegalnie przeciwko jej komunikacji
morskich wcale nie sÅabÅy.
265

GÅawne wysiÅki marynarki wojennej podczas kampanii wschodniej takÅe
muszÅ byÅ niewÅtpliwie skierowane przeciwko Anglii.
Rozkaz o strategicznym rozwiniÅciu siÅ zbrojnych przeciwko ZwiÅzkowi
Radzieckiemu wydam w razie konieczno/ci za osiem tygodni przed wyznaczonym
terminem poczÅtku dziaÅaÅ.
Przygotowania, ktare wymagajÅ dÅuÅszego czasu, powinny byÅ rozpoczÅte,
jeÅeli nie sÅ rozpoczÅte, natychmiast i zakoÅczone do 15.5.41 r.
Szczegalny nacisk naleÅy poÅoÅyÅ na utrzymanie w tajemnicy naszego
zamiaru uderzenia.
PrzedsiÅwziÅcia przygotowawcze wyÅszych instancji naczelnych naleÅy
przeprowadziÅ, wychodzÅc z nastÅpujÅcych zaÅoÅeÅ podstawowych.
I. POMYSÅ OGaLNY
ZnajdujÅce siÅ w zachodniej czÅÅci Rosjj podstawowe siÅy rosyjskich
wojsk lÅdowych naleÅy zniszczyÅ ÅmiaÅymi operacjami wojsk pancernych
posuwajÅcych siÅ gÅÅboko wysuniÅtym, ostrym klinem oraz nie dopuÅciÅ do
wycofania sie zdolnych do walki jednostek na rozlegÅe przestrzenie
terytorium rosyjskie-
DrogÅ szybkiego Åcigania naleÅy dotrzeÅ do linii, z ktarej rosyjska
flota powietrzna nie bÅdzie w stanie dokonywaÅ nalotaw na terytorium Rzeszy
Niemieckiej.
Celem koÅcowym operacji jest utworzenie bariery zaporowej przeciwko
Rosji azjatyckiej na ogalnej linii WoÅga-Archan-gielsk. W ten sposab ostatni
okrÅg przemysÅowy pozostajÅcy u Rosjan na Uralu moÅna bÅdzie w razie
koniecznoÅci sparaliÅowaÅ z pomocÅ lotnictwa.
W toku tych operacji rosyjska Flota BaÅtycka szybko utraci swe bazy, a
zatem siÅ okaÅe niezdolna do kontynuowania walki.
Nasze potÅÅne uderzenia juÅ na poczÅtku operacji muszÅ zapobiec
efektywnym dziaÅaniom rosyjskiej floty powietrznej.
II. PRZYPUSZCZALNI SOJUSZNICY I ICH ZADANIA
1. W wojnie przeciwko Rosji Radzieckiej moÅemy liczyÅ na aktywny udziaÅ
Rumunii i Finlandii na flankach naszego frontu.
Dowadztwo naczelne siÅ zbrojnych w odpowiednim czasie uzgodni i ustali,
w jakiej postaci siÅy zbrojne obu krajaw bÅdÅ podporzÅdkowane dowadztwu
niemieckiemu podczas ich przystÅpienia do wojny.
266

Zadanie Rumunii bÅdzie polegaÅo na tym, by doborowe
wojska poparÅy ofensywÅ flanku poÅudniowego wojsk niemie
ckich, chociaÅby na poczÅtku operacji, skrÅpowaÅy przeciwni
ka tam, gdzie nie bÅdÅ dziaÅaÅy siÅy niemieckie, i peÅniÅy
sÅuÅbÅ pomocniczÅ na zapleczu.
Finlandia powinna osÅaniaÅ skoncentrowanie i rozwiniÅ
cie oddzielnej niemieckiej grupy paÅnocnej wojsk (jednostki 21
armii), ktara nadchodzi z Norwegii. Armia., fiÅska bÅdzie
prowadziÅa dziaÅania bojowe wspalnie z naszymi wojskami.
Opracz tego Finlandia bÅdzie odpowiedzialna za zagarniÅcie paÅwyspu
Hanko.
4. NaleÅy uwzglÅdniaÅ, Åe przed poczÅtkiem operacji
niemiecka grupa wojsk, kto'ra bÅdzie dziaÅaÅa na PaÅnocy,
skorzysta z kolei i szos szwedzkich.
III. PRZEPROWADZENIE OPERACJI
a) SiÅy lÅdowe. (Zgodnie z operatywnymi planami, o ktarych mi
zameldowano.)
Bagna nad PrypeciÅ dzielÅ arenÅ dziaÅaÅ zbrojnych na czÅs'Å paÅnocnÅ i
poÅudniowÅ. Kierunek gÅo'wnego uderzenia ma byÅ przygotowany bardziej na
paÅnoc od tych bagien. NaleÅy tu zeÅrodkowaÅ dwa ugrupowania armii.
PoÅudniowe z tych ugrupowaÅ stanowiÅce centrum caÅego frontu ma za
zadanie nacieraÅ szczegalnie silnymi formacjami pancernymi i zmotoryzowanymi
z rejonu Warszawy i bardziej na paÅnoc od niej oraz rozczÅonkowaÅ siÅy
przeciwnika na BiaÅorusi. Zatem, zostanÅ stworzone przesÅanki do zawro'cenia
potÅÅnych czÅÅci rzutkich wojsk na paÅnoc, aby wespaÅ z ugrupowaniem
paÅnocnym wojsk nacierajÅcych z Prus Wschodnich w kierunku na Leningrad
zniszczyÅ siÅy nieprzyjaciela dziaÅajÅcego w kraju nadbaÅtyckim. Dopiero po
wykonaniu tego pilnego zadania, po ktarym powinno nastÅpiÅ zagarniÅcie
Leningradu i Kronsztadtu, naleÅy rozpoczÅÅ operacjÅ majÅcÅ na celu zdobycie
Moskwy - waÅnego oÅrodka komunikacji i przemysÅu wojennego.
Jedynie bÅyskawiczne zÅamanie oporu rosyjskiego moÅe potwierdziÅ
postawienie i wykonanie tych obu zadaÅ jednoczeÅnie.
NajwaÅniejszym zadaniem 21 armii rawnieÅ w toku kampanii wschodniej
pozostaje obrona Norwegii.
IstniejÅce ponadto siÅy (korpus garski) naleÅy wykorzystaÅ na PaÅnocy
przede wszystkim do obrony czÅÅci okrÅgu Petsamo i jego kopalni rudy, a
takÅe trasy Oceanu Lodowatego PaÅnocnego. NastÅpnie siÅy te razem z wojskami
fiÅskimi posunÅ siÅ ku kolei murmaÅskiej, by zakÅo'ciÅ zaopatrzenie
komunikacjÅ lÅdowÅ obwodu murmaÅskiego.
268

Od gotowoÅci Szwecji do oddania swych kolei do naszej dyspozycji celem
przerzucenia wojska bÅdzie zaleÅeÅ urzeczywistnienie operacji przez wojska
niemieckie (dwie-trzy dywizje) z rejonu Rovaniemi i bardziej poÅudniowego.
W zaleznos'ci oa posuwania siÅ niemieckiego skrzydÅa paÅnocnego na
zachad lub po obu stronach Åadogi zadaniem gÅawnych siÅ armii fiÅskiej
bÅdzie ograniczenie swobody dziaÅania jak najwiÅkszej liczby wojsk
rosyjskich, a takÅe zagarniÅcie paÅwyspu Hanko.
Ugrupowanie armii dziaÅajÅce na poÅudnie od bagien nad PrypeciÅ i
dysponujÅce podstawowymi sitami na skrzydÅach ma zniszczyÅ przy pomocy
zmasowanych uderzeÅ wojska rosyjskie na Ukrainie jeszcze przed wyjÅciem tych
ostatnich nad Dniepr.
W tym celu gÅawne uderzenie naleÅy zadaÅ z okolic Lublina w kierunku
Kijowa. JednoczeÅnie wojska znajdujÅce siÅ w Rumunii forsujÅ Prut w dolnym
biegu i szeroko otaczajÅ przeciwnika. Armia rumuÅska bÅdzie musiaÅa
skrÅpowaÅ siÅy rosyjskie tkwiÅce wewnÅtrz utworzonych kleszczy.
Po zakoÅczeniu bitew na poÅudnie i paÅnoc od bagien nad PrypeciÅ w toku
s'cigania naleÅy zapewniÅ wykonanie nastÅpujÅcych zadaÅ:
na poÅudniu - we wÅaÅciwym czasie zajÅÅ waÅne pod wzglÅdem wojennym i
gospodarczym ZagÅÅbie Donieckie;
na patnocy - szybko wyjÅÅ ku Moskwie. ZagarniÅcie tego miasta oznacza
decydujÅcy sukces zarawno pod wzglÅdem politycznym jak teÅ gospodarczym, nie
mawiÅc juÅ o tym, Åe Rosjanie bÅdÅ pozbawieni waÅnego wÅzÅa kolejowego.
b) Sity powietrzne. Ich zadanie bÅdzie polegaro na tym, by -
o ile bÅdzie to moÅliwe - utrudniÅ i zmniejszyÅ skutecznos'Å
oporu rosyjskich siÅ powietrznych oraz wesprzeÅ wojska lÅdowe
w ich operacjach na decydujÅcych kierunkach.
Przede wszystkim bÅdzie to niezbÅdne na froncie centralnej grupy armii
i na gÅawnym kierunku poÅudniowej grupy wojsk.
ÅmiaÅymi dziaÅaniami powietrznych wojsk desantowych naleÅy przecinaÅ
lub uszkadzaÅ rosyjskie koleje i szlaki komunikacyjne w zaleÅnoÅci od ich
znaczenia dla akcji poprzez zagarniÅcie waÅnych obiektaw (przeprawy rzeczne)
najbliÅej poÅoÅonych od miejsca dziaÅaÅ bojowych.
Podczas operacji nie naleÅy dokonywaÅ nalotaw na obiekty przemysÅu
wojennego w celu skoncentrowania wszystkich siÅ do walki przeciwko wrogiemu
lotnictwu i bezpoÅredniego poparcia wojsk lÅdowych. Podobne naloty - przede
wszystkim przeciwko Uralowi - wejdÅ na wokandÅ dopiero po zakoÅczeniu
operacji manewrowych.
c) Marynarka wojenna. W wojnie przeciwko Rosji Radzie
ckiej bÅdzie miaÅa za zadanie przeszkodziÅ przebiciu siÅ
marynarki wojennej wroga z Morza BaÅtyckiego i jednoczeÅnie
269

zapewniÅ obronÅ swych wybrzeÅy. UwzglÅdniajÅc to, Åe po wyjÅciu ku
Leningradowi rosyjska Flota BaÅtycka straci swaj ostatni punkt oporu i
znajdzie siÅ w sytuacji bez wyjs'cia, naleÅy unikaÅ do tej chwili wielkich
operacji na morzu. .
Po unieszkodliwieniu marynarki rosyjskiej zadanie bÅdzie polegaÅo na
zapewnieniu peÅnej swobody komunikacji morskich na Morzu BaÅtyckim, w
szczegalnoÅci na zaopatrzeniu drogÅ, morskÅ, paÅnocnego skrzydÅa wojsk
lÅdowych (traÅowanie min).
IV.
Wszystkie zarzÅdzenia, jakie bÅdÅ wydane przez dowadcaw naczelnych na/
podstawie tej dyrektywy, muszÅ wynikaÅ w okreÅlony sposab z tego, Åe chodzi
o Årodki bezpieczeÅstwa na wypadek, jeÅli Rosja zmieni wzglÅdem nas swe
obecne stanowisko.
Liczba oficeraw angaÅowanych do poczÅtkowych przygotowaÅ musi byÅ
maksymalnie ograniczona. ResztÅ wspaÅpracownikaw, ktarych udziaÅ jest
konieczny, naleÅy angaÅowaÅ do pracy jak najpaÅniej i zapoznawaÅ jedynie ze
szczegalnymi aspektami przygotowania, niezbÅdnymi do wykonywania obowiÅzkaw
sÅuÅbowych kaÅdego z nich z osobna.
W przeciwnym razie istnieje niebezpieczeÅstwo powstania powaÅnych
komplikacji politycznych i wojennych w wyniku wyjs'cia na jaw naszych
przygotowaÅ, ktarych terminy jeszcze nie sÅ wyznaczone.
V.
Od panaw dowadcaw naczelnych oczekujÅ ustnych meldunkaw o dalszych
zamiarach opartych na tej dyrektywie.
O nakreÅlonych przedsiÅwziÅciach przygotowawczych wszystkich rodzajaw
siÅ zbrojnych i o przebiegu ich wykonania naleÅy meldowaÅ mi przez
dowo'dztwo naczelne siÅ zbrojnych.
Adolf Hitler Za zgodnoÅÅ: kapitan (podpis)
270

75. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
JAPONII
Telegram
Berlin, 7 stycznia 1941 r.
Tokio Nr 19 Tajna notatka dla wyÅszych urzÅdnikaw
ProszÅ poinformowaÅ japoÅskiego Ministra spraw
zagranicznych¹ osobis'cie i poufnie o tym, Åe w chwili obecnej do
Rumunii przeprawiajÅ siÅ doÅÅ liczne kontyngenty wojsk niemieckich.
Przerzucenie odbywa siÅ za caÅkowitÅ zgodÅ rzÅdaw wÅgierskiego i
rumuÅskiego. To wprowadzenie wojsk jest Årodkiem ostroÅnoÅci na wypadek
interwencji do Grecji, co bÅdzie niezbÅdne, jeÅli angielskie siÅy zbrojne
uzyskajÅ tam bazÅ wypadowÅ i zmuszÅ nas do ingerencji.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy i Matsuoka. -- frzyp. red. wyd.
niem.
76. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 8 stycznia 1941 r. - 16.45 Otrzymany 8 stycznia 1941 r. - 16.00
Nr 46 z dn. 8 stycznia
Na telegram nr 36 z dn. 7 stycznia
ÅciÅle tajne!
KrÅÅÅ tu juÅ liczne pogÅoski odnoÅnie wprowadzenia wojsk niemieckich do
Rumunii; ich liczebnoÅÅ okreÅla siÅ w przybliÅeniu na 200.000 (dwieÅcie
tysiÅcy) osab. Tutejsze koÅa rzÅdowe, radio i prasa radziecka nie poruszaÅy
jeszcze tej kwestii. RzÅd radziecki nic nie wie o demarche zagranicznych
misji dyplomatycznych.
RzÅd radziecki wykazuje zbytnie zainteresowanie tymi przerzuceniami
wojsk i pragnie wiedzieÅ, jakie cele ma ta koncentracja wojsk, zwÅaszcza -
jaki to moÅe mieÅ wpÅyw na BuÅgariÅ i TurcjÅ (CieÅniny).
271

PrzyÅlijcie mi proszÅ odpowiednie instrukcje lub byÅ moÅe poinformujcie
[ambasadora radzieckiego] pana Dekanozowa w Berlinie.
Schulenburg
77. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Dalekopis z Fiischla¹ nr 12, 10 stycznia 1941 r. - 23.45.
Nr 57
Na telegram nr 50 z dn. 8 stycznia²
ProszÅ na razie nie omawiaÅ z rzÅdem radzieckim sprawy zwiÅkszania
przerzutu wojsk niemieckich do Rumunii. JeÅli w tej kwestii do Was siÅ
zwrdci pan MoÅotow lub jakiÅ inny wpÅywowy czÅonek rzÅdu radzieckiego,
proszÅ oÅwiadczyÅ, Åe zgodnie z informacjÅ, ktarÅ macie, wysÅanie wojsk
niemieckich jest wyÅÅcznie sprawÅ ostrzegawczych przedsiÅwziÅÅ wojennych
przeciwko Anglii. Anglicy rawnieÅ majÅ na ziemi greckiej kontyngenty wojsk,
oczekuje siÅ, Åe w najbliÅszej przyszÅoÅci zwiÅkszÅ te kontyngenty. Niemcy w
Åadnym wypadku nie dopuszczÅ do tego, by Anglicy zdobyli bazÅ wypadowÅ na
ziemi greckiej. ProszÅ nie omawiaÅ Åadnych szczegaÅaw do otrzymania dalszych
komunikataw.
Ribbentrop

¹W Fiischlu, pod Salzburgiem znajdowaÅa siÅ rezydencja
Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy Ribbentropa. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
272

78. TAJNY PROTOKaÅ
Moskwa, 10 stycznia 1941 r. Scisle tajne!
Ambasador niemiecki von Schulenburg, peÅnomocny przedstawiciel RzÅdu
Rzeszy Niemieckiej z jednej strony i PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych
W. Mototow, peÅnomocny przedstawiciel RzÅdu ZSRR z drugiej strony zgodzili
siÅ z tym co nastÅpuje:
1. RzÅd Rzeszy Niemieckiej zrzeka siÅ swych roszczeÅ do
strefy terytorium litewskiego wymienionej w Tajnym Dodatko
wym Protokole z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. i oznaczonej na mapie
zaÅÅczonej do tego ProtokoÅu.
2. RzÅd ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich gotaw
jest do wyrawnania RzÅdowi Rzeszy Niemieckiej terytorium
wymienionego w artykule 1 danego ProtokoÅu przez wypÅace
nie Niemcom 7.500.000 dolaraw w zÅocie lub 31.500.000 marek.
RzÅd ZSRR wypÅaci sumÅ 31,5 milionaw marek w sposab nastÅpujÅcy: jednÅ,
asma, tzn. 3.937.500 marek w postaci dostaw metali kolorowych w ciÅgu trzech
miesiÅcy od chwili podpisania protokoÅu; pozostaÅe siedem asmych, czyli
27.562.500 marek - w zÅocie, poprzez potrÅcanie z wypÅaty zÅota
niemieckiego, ktarÅ Niemcy muszÅ uiÅciÅ przed 11 lutego 1941 r. zgodnie z
listami, jakie wymienili miÅdzy sobÅ PrzewodniczÅcy Niemieckiej Delegacji
Gospodarczej dr Schnurre i Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR A.
Mikojan w zwiÅzku z „Porozumieniem z dn. 10 stycznia 1941 r. o
dostawach wzajemnych w drugim umownym okresie na podstawie Porozumienia
Gospodarczego miÅdzy RzeszÅ NiemieckÅ a ZwiÅzkiem Socjalistycznych Republik
Radzieckich z dn. 11 lutego 1940 r.".
3. Dany protokaÅ sporzÅdzony jest w dwach oryginaÅach - w jÅzyku
niemieckim i rosyjskim kaÅdy i nabiera mocy prawnej natychmiast po jego
podpisaniu.
Za RzÅd Z upowaÅnienia
Niemiec RzÅdu ZSRR
Schulenburg W. MoÅotow
273

KOMUNIKAT O ZAWARCIU
POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
MIÅDZY ZSRR A NIEMCAMI

11 stycznia 1941 r.
10 stycznia 1941 r. zakoÅczyÅy siÅ podpisaniem uzupefnionego
Porozumienia Gospodarczego radziecko-niemieckie rokowania gospodarcze
toczÅce siÅ w Moskwie od koÅca paÅdziernika ubiegÅego roku. Ze strony
radzieckiej umowÅ podpisaÅ Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR tow. A.
Mikojan, ze strony niemieckiej -- PoseÅ Ministerstwa Spraw Zagranicznych dr
K. Schnurre.
Nowe porozumienie opiera siÅ na radziecko-niemieckim Porozumieniu
Gospodarczym z dn. 11 lutego 1940 roku i stanowi dalszy etap realizacji
programu gospodarczego nakreÅlonego przez oba RzÅdy w 1939 roku.
Porozumienie reguluje obrat towarowy miÅdzy ZSRR a Niemcami do 1 sierpnia
1942 r. Suma przewidzianych dostaw wzajemnych znacznie przekracza ramy
pierwszego roku umowy. ZSRR dostarcza Niemcom surowce przemysÅowe, produkty
naftowe oraz artykuÅy ÅywnoÅciowe, szczegalnie zboÅe; Niemcy dostarczajÅ
ZSRR sprzÅt przemysÅowy.
Rokowania odbywaÅy siÅ w atmosferze wzajemnego zrozumienia i zaufania,
zgodnie z istniejÅcymi miÅdzy ZSRR a Niemcami przyjaznymi stosunkami.
Wszystkie sprawy gospodarcze, wÅÅcznie z tymi, ktare powstaÅy w wyniku
.przyÅÅczenia do ZSRR nowych terytoriaw, zostaÅy rozstrzygniÅte zgodnie z
interesami obu krajaw.
OÅWIADCZENIE TASS

13 stycznia 1941 r.
W prasie zagranicznej z powofaniem siÅ na pewne koÅa BuÅgarii jako na
ÅradÅo informacji szerzona jest wiadomoÅÅ', Åe do BuÅgarii juÅ przerzucono
pewnÅ czÅÅÅ wojsk niemieckich, Åe przerzucanie tych ostatnich do BuÅgarii
trwa za wiedzÅ i zgodÅ ZSRR, Åe na interpelacjÅ rzÅdu buÅgarskiego w sprawie
przepuszczenia wojsk niemieckich do Bufgarii ZSRR wyraziÅ zgodÅ.
TASS jest upowaÅniony do oÅwiadczenia, Åe:
1. JeÅli wojska niemieckie rzeczywiÅcie sÅ w Bufgarii i jeÅli ich
dalsze przerzucanie do Bufgarii istotnie ma miejsce, wiÅc wszystko to siÅ
stafo i dzieje bez wiedzy i zgody ZSRR, gdyÅ strona niemiecka nigdy nie
wysuwafa przed ZSRR kwestii pobytu lub przerzucania wojsk niemieckich do
Bufgarii;
274

2. RzÅd bufgarski miÅdzy innymi nigdy sig nie zwracaf do ZSRR z
interpelacjÅ w sprawie przepuszczenia wojsk niemieckich do Buf-garii i --
jak wynika -- nie magf otrzymaÅ od ZSRR jakiejkolwiek odpowiedzi.

NIEMIECKIE BIURO , INFORMACYJNE O OÅWIADCZENIU TASS

14 stycznia 1941 r.
Berlin, 13 stycznia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje
nastÅpujÅcy komunikat:
„Z powodu licznych pogfosek, sprzecznych twierdzeÅ i kombinacji,
zamieszczonych w ostatnich dniach przez prasg s'wiatowa. oraz zagraniczne
agencje informacyjne dotyczÅcych rzekomego przerzucenia wojsk niemieckich do
Bufgarii, berliÅskie kofa polityczne oÅwiadczajÅ., Åe nie ma w tym nic
dziwnego, Åe rosyjska agencja oficjalna TASS uwaÅaÅa za swaj obowiÅzek
opublikowanie sprostowania w zwiÅzku z tymi doniesieniami..."
79. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 17 stycznia 1941 - 20.46 Otrzymany 17 stycznia 1941 - 23.40
Nr 122 z dn. 17 stycznia 1941 r.
Pilne! ÅcisÅe tajne!
Do pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
1. MoÅotow zaprosiÅ miÅ dzisiaj w dzieÅ do siebie i oÅwiadczyÅ: co
nastÅpuje:
NadszedÅ teraz czas powrocie do spraw wyÅÅcznie politycznych, poniewaÅ
najwaÅniejsze kwestie gospodarcze miÅdzy Niemcami i ZSRR zostaÅy niedawno
uregulowane przez zawarcie uraow. RzÅd radziecki jest zdziwiony, Åe
dotychczas nie otrzymaÅ od Niemiec Åadnej odpowiedzi na os'wiadczenie o swej
pozycji z dn. 25 listopada (patrz doniesienie telegraficzne nr 2362 z dn. 25
listopada) dotyczÅcej spraw poruszanych
275

podczas berliÅskich pertraktacji i [MoÅotow] byÅby wdziÅczny, gdybym
magÅ zwraciÅ na ten fakt uwagÅ rzÅdu Rzeszy Niemieckiej. ZaznaczyÅ, Åe rzÅd
radziecki liczyÅ na szybkÅ odpowiedÅ strony niemieckiej.
OdpowiedziaÅem panu MoÅotowowi, Åe "nie ma Åadnego powodu do
jakiegokolwiek zdziwienia, poniewaÅ chodzi o sprawy, kto're najpierw muszÅ
byc omawione z WÅochami i JaponiÅ. Gdy tylko te omawienia siÅ zakoÅczÅ, rzÅd
radziecki otrzyma uwzglÅdniajÅcÅ ich odpowiedzi ma siÅ rozumieÅ' informacjÅ
o naszej pozycji.
2. Potem MoÅotow poruszyÅ sprawÅ BaÅkanaw i w zwiÅzku z tym oÅwiadczyÅ
co nastÅpuje:
Zgodnie z otrzymanymi komunikatami ogromna liczba wojsk niemieckich
zostaÅa skoncentrowana w Rumunii. Gotowe sÅ one wkroczyÅ do BuÅgarii celem
okupacji BuÅgarii, Grecji i Cies'nin. Anglia sprabuje bez wÅtpienia
wyprzedziÅ operacje wojsk niemieckich, okupowaÅ Cies'niny, w sojuszu z
TurcjÅ rozpoczÅÅ akcje wojenne przeciwko BuÅgarii i przeksztaÅciÅ BuÅgariÅ w
arenÅ dziaÅaÅ wojennych. RzÅd radziecki niejednokrotnie zwracaÅ uwagÅ rzÅdu
Rzeszy Niemieckiej na to, Åe terytorium BuÅgarii i Cies'niny rozpatruje jako
strefÅ bezpieczeÅstwa ZSRR i dlatego w obliczu wydarzeÅ, ktare zagraÅajÅ
bezpieczeÅstwu intereso'w ZSRR, nie moÅe pozostawaÅ obojÅtny. Zgodnie z tym
rzÅd radziecki uwaÅa za swaj obowiÅzek zwraciÅ uwagÅ na fakt, Åe bÅdzie
uwaÅaÅ pojawienienie siÅ jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium BuÅgarii
lub w CieÅninach jako pogwaÅcenie interesaw bezpieczeÅstwa ZSRR.
MoÅotow dodaÅ, Åe daÅ wskazawkÅ Dekanozowowi, by zrobiÅ analogiczne
oÅwiadczenie w Berlinie. W swej odpowiedzi ograniczyÅem siÅ do oÅwiadczenia,
nakazanego przez instrukcjÅ telegraficznÅ nr 36 z dn. 7 stycznia i nr 57 z
dn. 10 stycznia.¹
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
276

80. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO RIBBENTROPA
Memorandum
Berlin, 17 stycznia 1941 r.
Sekretarz stanu
Nr 52
Telegraficznie, jak najszybciej
Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy (dalekopisem lub
telefonicznie)
DziÅ w dzieÅ odwiedziÅ miÅ radziecki poseÅ peÅnomocny. Zgodnie z
tekstem memorandum, kto're mi nastÅpnie wrÅczyÅ, oÅwiadczyÅ co nastÅpuje:
„Zgodnie ze wszystkimi doniesieniami, duÅo wojska niemieckiego
znajduje siÅ w Rumunii i jest przygotowane, by teraz wkroczyÅ do BuÅgarii,
majÅc na celu zagarniÅcie BuÅgarii, Grecji i CieÅnin. Bez wÅtpienia, Anglia
sprabuje wyprzedziÅ operacje wojsk niemieckich, okupowaÅ Cies'niny, w
sojuszu z TurcjÅ rozpoczÅÅ akcje wojenne przeciwko BuÅgarii i przeksztaÅciÅ
BuÅgariÅ w arenÅ dziaÅaÅ wojennych. RzÅd radziecki niejednokrotnie
oÅwiadczaÅ rzÅdowi niemieckiemu, Åe uwaÅa terytorium BuÅgarii i CieÅniny za
strefÅ bezpieczeÅstwa ZSRR i Åe nie moÅe obojÅtnie siÅ ustosunkowaÅ do
wydarzeÅ, ktare zagraÅajÅ interesom bezpieczeÅstwa ZSRR. Wobec tego rzÅd
radziecki uwaÅa za swaj obowiÅzek uprzedziÅ, Åe pojawienie siÅ wszelkich
wojsk zagranicznych na terytorium BuÅgarii i w CieÅninach bÅdzie rozpatrywaÅ
jako pogwaÅcenie interesaw ZSRR".
Koniec przemo'wienia posÅa peÅnomocnego.
Nie reagujÅc zbyt powaÅnie na to oÅwiadczenie, powiedziaÅem w obecnoÅci
Dekanozowa, Åe nie chciaÅbym od razu z wÅasnej inicjatywy odpowiadaÅ na nie,
Åe wolaÅbym z poczÅtku poinformowaÅ o tym oÅwiadczeniu Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy.
DodaÅem potem, Åe chciaÅbym zadaÅ jeszcze dwa pytania, by jak
najdokÅadniej zrozumieÅ tres'Å jego os'wiadczenia, a mianowicie:
a) Od kogo rzÅd radziecki otrzymaÅ komunikat o tym, Åe wojska
niemieckie w Rumunii majÅ na celu okupacjÅ BuÅgarii, Grecji i Cies'nin?
Dekanozow powiedziaÅ, Åe to Åro'dÅo informacji rzÅdowej nie jest mu znane.
PowoÅaÅ siÅ na to, Åe - jak oÅwiadczono wczeÅniej - mawi siÅ o tym we
wszystkich doniesieniach.
277

Nie zamierzajÅc omawiaÅ ostatniego oÅwiadczenia niemieckiego,
odpowiedziaÅem na to, Åe w Åadnych okolicznoÅciach nie pozwolimy, by Anglia
zdobyta bazÅ wypadowÅ w Grecji i Åe Åledzimy za tym uwaÅnie. Ponadto nie ma
w tym nic" nowego dla rzÅdu radzieckiego, o tym juÅ" mawiono panu MoÅotowowi
nieco wczeÅniej.
b) Dlaczego rzÅd radziecki odbiera to jak samo przez siÅ zrozumiaÅe, Åe
Anglia, wyprzedzajÅc operacje wojsk niemieckich, sprabuje okupowaÅ CieÅniny?
Dekanozow w odpowiedzi powoÅaÅ siÅ jedynie na swe pierwotne oÅwiadczenie.
Jego rzÅd nie wie, czy moÅe cos podobnego siÅ zdarzyÅ, jednak nie wÅtpi co
do odpowiednich krokaw angielskich, jeÅli Niemcy wkroczÅ do BuÅgarii, Grecji
i CieÅnin.
Na zakoÅczenie zarezerwowaÅem sobie prawo, by odpowiedzieÅ na to
os'wiadczenie.
PoseÅ peÅnomocny wyraziÅ nadziejÅ na otrzymanie szybkiej odpowiedzi i
wyszedÅ po tym, gdy zrobiÅem jeszcze kilka uwag dotyczÅcych sukcesaw
niemieckich ¦ siÅ powietrznych w walce przeciwko flocie brytyjskiej na Morzu
Sro'dziemnym.
Weizsacker
81. RIBBENTROP DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Telegram
Fuschl, 21 stycznia 1941 - 23.30
Otrzymany w Berlinie 22 stycznia 1941 - 0.30
Nr 38 (otwarty)
1. Zapros'cie do siebie w ÅrodÅ wieczorem rjosÅa peÅnomocnego i dajcie
mu ustnie nastÅpujÅcÅ odpowiedÅ na oÅwiadczenie wrÅczone Wam 17 stycznia.
NastÅpnie tekst odpowiedzi ma byÅ wrÅczony mu w postaci memorandum.
Tekst odpowiedzi:
1. RzÅd Rzeszy nie otrzymaÅ Åadnych komunikataw o tym,
Åe Anglia zamierza okupowaÅ Cies'niny. RzÅd Rzeszy jest takÅe
przekonany, Åe Turcja nie zezwoli angielskim siÅom zbrojnym
wkroczyÅ na jej terytorium. JednakÅe RzÅd Rzeszy jest
poinformowany o tym, Åe Anglia zamierza otrzymaÅ bazÅ
wypadowÅ na ziemi greckiej.
2. Fiihrer niejednokrotnie podkreÅlaÅ panu MoÅotowowi
podczas jego wizyty listopadowej w Berlinie, Åe Niemcy za
278

pomocÅ, wszelkich s'rodko'w wojskowych wyprzedzÅ pro'bÅ Anglii
otrzymania bazy wypadowej na ziemi greckiej.
Niezmienne zamiary rzÅdu Rzeszy polegajÅ na tym, by nie pozwoliÅ
angielskim siÅom zbrojnym w Åadnych okolicznoÅciach osiÅÅÅ na terytorium
greckim, gdyÅ to zagraÅaÅoby interesom Åyciowym Niemiec na BaÅkanach.
Dlatego na BaÅkanach odbywa siÅ pewna koncentracja wojsk majÅca na celu
jedynie zapobieÅenie zdobyciu przez BrytaniÅ bazy wypadowej na ziemi
greckiej.
Niemcy nie zamierzajÅ okupowaÅ Cies'nin. BÅdÅ szanowaÅ
tereny znajdujÅce sig pod suwerennoÅciÅ tureckÅ, jeÅeli Turcja
ze swej strony nie dokona jakiegoÅ wrogiego aktu przeciwko
wojskom niemieckim. Jednak z drugiej strony, armia niemiecka
zamierza przejÅÅ przez BuÅgarie w wypadku, jeÅli przeciwko
Grecji bÅdÅ organizowane jakieÅ operacje wojenne. OczywiÅcie,
rzÅd Rzeszy nie zamierza pogwaÅcaÅ interesaw bezpieczeÅstwa
ZSRR, nie zdarzysiÅ to w Åadnym wypadku, nawet jeÅli wojska
niemieckie przejdÅ przez BuÅgariÅ.
Do operacji, ktara moÅe byÅ powziÅta przeciwko Anglii w
Grecji, Niemcy koncentrujÅ wojska na BaÅkanach w takiej
skali, by mieÅ moÅliwoÅÅ udaremnienia wszelkich prab Anglii
stworzenia w tych regionach frontu.
RzÅd Rzeszy jest przekonany, Åe zachowujÅc siÅ w ten sposab ma na
wzglÅdzie rawnieÅ interesy ZSRR, ktdry by siÅ sprzeciwiaÅ uzyskaniu przez
AngliÅ bazy wypadowej w tych regionach.
RzÅd Rzeszy, jak wskazaÅ z okazji wizyty pana MoÅotowa
w Berlinie, rozumie radzieckie zainteresowanie CieÅninami i
gotaw jest w odpowiedniej chwili aprobowaÅ rewizjÅ Konwencji
w Montreux. Niemcy ze swej strony nie sÅ zainteresowane pod
wzglÅdem politycznym CieÅninami i wycofajÅ swe wojska po
zakoÅczeniu operacji na BaÅkanach.
Co siÅ tyczy stanowiska, o ktare zapytywaÅ pan Mototow,
w sprawie kontynuowania pertraktacji politycznych, rozpoczÅ
tych pewien czas temu w Berlinie^ moÅna oÅwiadczyÅ co
nastÅpuje:
RzÅd Rzeszy mocno siÅ trzyma swych poglÅdaw zreferowanych panu
MoÅotowowi podczas jego pobytu w Berlinie. RzÅd radziecki ze swej strony
wystÅpiÅ w koricu listopada z okreÅlonÅ kontrpropozycjÅ. W obecnej chwili
rzÅd Rzeszy utrzymuje kontakty w zakresie tych kwestii z rzÅdami swych
sojusznikaw - WÅoch i Japonii i ma nadziejÅ, Åe w najbliÅszej przyszÅoÅci,
gdy te kwestie bÅdÅ bardziej wyjaÅnione, potrafi ponownie rozpoczÅÅ
pertraktacje polityczne z rzÅdem radzieckim.
Koniec odpowiedzi.
II. Ambasadorowi Schulenburgowi wysyÅa siÅ instrukcjÅ, by zÅoÅyÅ
analogiczne oÅwiadczenie MoÅotowowi w s'rodÅ wieczorem lub w czwartek rano.
279

III. Poza tym proszÅ, byÅcie po rozmowie z radzieckim posÅem
peÅnomocnym wrÅczyli ambasadorowi [wÅoskiemu] Alfieriemu odpis oÅwiadczenia,
ktare wrÅczyÅ Warn pan Dekanozow 17 stycznia, a takÅe odpis naszej
odpowiedzi celem poufnego poinformowania rzÅdu wÅoskiego. PoinformowaÅem juÅ
Duce i hrabiego Ciano.
Ribbentrop
82. MEMORANDUM WEIZSACKERA
Berlin, 22 stycznia 1941 r.
Sekretarz stanu Nr 59
PrzyjÅÅem tego wieczora radzieckiego posÅa peÅnomocnego i ustnie
zakomunikowaÅem mu odpowiedz' na jego os'wiadczenie z dn. 17 stycznia.
NastÅpnie wrÅczyÅem mu tekst odpowiedzi w postaci memorandum.
PowiedziaÅem takÅe Dekanozowowi, Åe hrabia Schulenburg przekaÅe panu
MoÅotowowi odpowiedni komunikat albo tego wieczora, albo jutro rano.
Dekanozow wawczas zapytaÅ, jak powiedziaÅ - do prywatnego uÅytku, co
siÅ rozumie przez sens niektarych wyfaÅen odpowiedzi, jakÅ, otrzymaÅ. ChciaÅ
ustaliÅ, kiedy moÅna oczekiwaÅ przejs'cia wojsk niemieckich przez BuÅgariÅ
do Grecji, o czym siÅ mo'wi w odpowiedzi, a takÅe czy ta decyzja jest
ostateczna,
W zwiÅzku z tym wskazaÅem posÅowi peÅnomocnemu na paragrafy 1 i 3
tekstu memorandum.
NastÅpnie poseÅ peÅnomocny powto'rzyÅ ze swego os'wiadczenia z dn. 17
bieÅÅcego miesiÅca, Åe rzÅd radziecki rozpatruje pojawienie siÅ
jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium BuÅgarii jako pogwaÅcenie interesaw
bezpieczeÅstwa ZSRR. Nasze oÅwiadczenie w koÅcu paragrafu 3 memorandum nie
odpowiada temu punktowi widzenia.
OdpowiedziaÅem, Åe nasz punkt widzenia dobitnie jest przedstawiony w
paragrafie 3 i paragrafie 4 memorandum. Jestes'my przekonani, Åe nasze plany
sÅuÅÅ interesom ZSRR, ktary byÅby przeciwko uzyskaniu przez AngliÅ bazy
wypadowej w tych regionach. Ponadto poprosiÅem posÅa peÅnomocnego, by w domu
raz jeszcze uwaÅnie przejrzaÅ memorandum. Wawczas oczywiÅcie dojdzie do
wniosku, Åe nasza odpowiedÅ rozprasza jego niepokaj.
280

Dane memorandum przesyÅa siÅ telegraficznie Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy.
Weizsacker
83. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 stycznia 1941-21.21 Otrzymany 24 stycznia 1941 - 0.25
Nr 161 z dn. 23 stycznia
Na telegram nr 129 z dn. 22 stycznia¹
Pilne! Tajne!
DziÅ zostaÅy wykonane instrukcje. MoÅotow oÅwiadczyÅ, Åe rzÅd radziecki
przestudiuje i rozwaÅy nasz komunikat, po czym, jeÅli-zajdzie potrzeba,
[MoÅotow] siÅ wypowie. Komunikat rzÅdu Rzeszy Niemieckiej rozumie tak, ze
kwestia przejÅcia wojsk niemieckich przez BuÅgariÅ jest sama przez siÅ
rozstrzygniÅta ostatecznie, lecz siÅ urzeczywistni dopiero w tym wypadku,
jeÅli Anglia rozszerzy swe operacje wojenne na terenach greckich na wiÅkszÅ
niÅ dotychczas skalÅ.
Co do reszty spraw MoÅotow przytoczyÅ dobrze znany argument, zgodnie z
ktarym rzÅd radziecki uwaÅa BuÅgariÅ i CieÅniny za strefÅ bezpieczeÅstwa
ZwiÅzku Radzieckiego i Åe jest przeciwko wszelkiemu rozprzestrzenianiu
wojny, szczegalnie na Morzu Czarnym. Jest przekonany, Åe to caÅkowicie siÅ
zgadza z poglÅdem Rzeszy Niemieckiej..
Schulenburg
¹ Nie zamieszcza siÅ. -- Przyp. J. F.
281

84. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
t
Berlin, 22 lutego 1941 - 6.25 Moskwa, 22 lutego 1941 - 11.00
Nr 353 z dn.21 lutego
Poufne. Szefowi misji dyplomatycznej lub jej przedstawicielowi
do rÅk wÅadnych. Tajemnica paÅstwowa. NaleÅy rozszyfrowaÅ
osobiÅcie. ÅciÅle tajne. OdpowiedÅ przez kuriera lub tajnym
szyfrem.
Instrukcja telegraficzna nr 36 z dn. 7 stycznia zawieraÅa wskazawkÅ, Åe
w ciÅgu pewnego czasu dobrze byÅoby podtrzymywaÅ niejasnoÅÅ w komunikatach i
liczebnoÅci wojsk niemieckich i Åe w odpowiednim czasie poinformuje siÅ o
cafej potÅdze wojsk. Teraz nadszedÅ ten czas.
W Rumunii znajduje siÅ w gotowoÅci bojowej 680.000 (szes'Åset
osiemdziesiÅt tysiÅcy) wojsk niemieckich. Ws'rad nich bardzo wysoki procent
stanowiÅ wojska techniczne, szczegalnie pancerne, wyposaÅone w
najnowoczeÅniejszÅ broÅ. Na zapleczu tych wojsk, w Niemczech, sÅ
niewyczerpane rezerwy, w tym wojska regularne skoncentrowane na granicy
niemie-cko-jugosÅowiaÅskiej.
ProszÅ, by czÅonkowie misji dyplomatycznej i moÅliwe osoby zaufane
zaczÅli dawaÅ znaÅ w sposab Åatwy, robiÅcy wraÅenie o sile wojsk, wskazujÅc,
Åe jest ich wiÅcej niÅ dostatecznie, Åeby podoÅaÅ wszelkim nieprzewidzianym
okolicznoÅciom na BaÅkanach. Przy czym czyniÅ to naleÅy nie tylko w koÅach
paÅstwowych, lecz takÅe wÅrad zainteresowanych dyplomataw zagranicznych.
Pozostawiam do Waszego uznania, kiedy nie naleÅy wymieniaÅ dokÅadnej cyfry
podanej powyÅej. Odwrotnie, moÅna takÅe korzystaÅ z aluzji i odstÅpstw, jak
na przykÅad „bodajÅe 700.000" itp.
Ritter
282

85. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Fiischl, 27 lutego 1941-21.50 Berlin, 27 lutego 1941-22.30
Nr 114 z dn. 27 lutego
Do Moskwy
Do dziaÅu szyfro'w
Pilne!
Przekazano telegraficznie, nr 403 z dn. 27 lutego o 22.58
Ambasadorowi do rÅk wÅasnych!
ProszÅ w piÅtek, 28 lutego, pod wieczar zÅoÅyÅ wizytÅ panu MoÅotowowi i
ustnie przekazaÅ mu co nastÅpuje:
RzÅd radziecki wie, Åe od pewnego czasu prowadzone sÅ
pertraktacje miÅdzy Ministrem Rzeszy i rzÅdem wÅoskim z
jednej strony a rzÅdem buÅgarskim z drugiej o przyÅÅczeniu
BuÅgarii do Paktu Trzech. Pertraktacje te teraz siÅ zakoÅczyÅy.
Zadecydowano, Åe BuÅgaria siÅ przyÅÅczy do Paktu Trzech.
ProtokaÅ o tym przyÅÅczeniu siÅ zostanie podpisany 1 marca.
RzÅd Rzeszy pragnie zawczasu poinformowaÅ o tym rzÅd
radziecki.
ProszÅ 1 marca wieczorem jeszcze raz odwiedziÅ pana
MoÅotowa i zakomunikowaÅ mu co nastÅpuje:
WiadomoÅci, jakimi dysponujemy, o zamiarach brytyjskich wobec Grecji
zmusiÅy rzÅd Rzeszy do natychmiastowego poczynienia dalszych krokaw celem
zapewnienia bezpieczeÅstwa, przede wszystkim - do przerzucenia wojsk
niemieckich na ziemiÅ buÅgarskÅ. Z powoÅaniem siÅ na oÅwiadczenie zÅoÅone
rzÅdowi radzieckiemu 23 stycznia, proszÅ dodaÅ, Åe nasze Årodki ostrzegawcze
skierowane sÅ na zapobieÅenie uzyskaniu przez BrytaniÅ trwaÅej bazy
wypadowej w Grecji. W wypadku, jeÅli pan MoÅotow zechce bardziej
szczegaÅowych wyjaÅnieÅ, musicie kierowaÅ siÅ nastÅpujÅco: te s'rodki
ostroÅnoÅci przedsiÅbierze wyÅÅcznie celem zapobieÅenia umocnieniu Brytanii
na terytorium greckim; po drugie, s'rodki te nie sÅ skierowane przeciwko
Turcji; bÅdziemy szanowaÅ suwerennoÅÅ tureckÅ, chyba Åe Turcja dokona
przeciwko nam jakiegoÅ' aktu wrogiego; po trzecie, ta koncentracja wojsk
niemieckich jest przedsiÅwziÅciem wojennym i usuniÅcie niebezpieczeÅstwa
brytyjskiego w Grecji automatycznie doprowadzi do wycofania wojsk
niemieckich.
ProszÅ zawiadomiÅ mnie telegraficznie, jak pan MoÅotow przyjÅÅ Wasz
komunikat.
283

Do Waszej osobistej wiadomoÅci podaje siÅ takÅe to, Åe poseÅ buÅgarski
w Moskwie¹ 28 lutego i 1 marca w imieniu swego rzÅdu zÅoÅy
analogiczne oÅwiadczenia.
Ribbentrop
¹ I. Stamenow.-- Przyp. red. wyd. niem.
86. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 1 marca 1941 - 0.25 Otrzymany 1 marca 1941 - 2.10
Nr 444 z dn. 28 lutego¹
Pilne!
Na telegramu nr 403 z cl- ' lutego
OdwiedziÅem tego wieczora pana MoÅotowa i wykonaÅem instrukcjÅ nr
I².
MoÅotow odebraÅ mdj komunikat ze zrozumiaÅÅ trwogÅ i oÅwiadczyÅ, Åe o
punkcie widzenia rzÅdu radzieckiego rzÅd Rzeszy Niemieckiej zostaÅ
poinformowany 25 listopada 1940 r. (patrz doniesienie telegraficzne z dn. 25
listopada nr 2362). Ten komunikat wciÅÅ jeszcze okreÅla stanowisko rzÅdu
radzieckiego w tej kwestii. Tymczasem przyszÅa sytuacja BuÅgarii byÅa
rozpatrywana w ramach okreÅlonych okolicznoÅci. W chwili obecnej wydarzenia
przybraÅy nowy obro't. JednakÅe, poglÅd rzÅdu radzieckiego, Åe BuÅgaria
wchodzi do strefy bezpieczeÅstwa ZSRR, pozostaje bez zmian.
MoÅotow nie zmieniÅ swego zdania pomimo mego argumentu, Åe wstÅpienie
BuÅgarii do Paktu Trzech w Åadnym wypadku nie szkodzi interesom ZwiÅzku
Radzieckiego. OÅwiadczyÅ, Åe . ws-tÅpienie BuÅgarii odbywa siÅ w sytuacji
odmiennej niÅ ta, ktarÅ przewidywano, i Åe, niestety, nie jest oczywiste, iÅ
zachodzÅce wydarzenia mieszczÅ siÅ w ramach oÅwiadczenia rzÅdu radzieckiego
z dn. 25 listopada.
Schulenburg
¹Przesiany do specjalnego pociÅgu Ribbentropa, nr 744. --
Przyp. red. wyd.
niem.
²Patrz punkt pierwszy poprzedniego dokumentu. -- Przyp. J.
F.
284

87. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC

Telegram
Moskwa, 1 marca 1941 - 22.15 Otrzymany 2 marca 1941 - 2.20
Nr 453 z dn. 1 marca¹
Pilne!
Na telegram nr 403 z dn. 27 lutego
Tajne!
Instrukcja nr 2² zostaÅa wykonana dziÅ o szastej trzydzieÅci
wieczorem czasu moskiewskiego.
Moiotow, ktary bardzo powaÅnie odebraf maj komunikat, przede wszystkim
oÅwiadczyÅ, Åe wie o decyzji Niemiec, poniewaÅ poseÅ buÅgarski powiadomiÅ
juÅ dziÅ' o nim pana WyszyÅskiego. NastÅpnie MoÅotow wyraziÅ swe gÅÅbokie
zaniepokojenie tym, Åe w kwestii, kto'ra dla ZwiÅzku Radzieckiego ma takie
[duÅe] znaczenie, rzÅd niemiecki powziÅÅ decyzjÅ sprzecznÅ z poglÅdem rzÅdu
radzieckiego o interesach bezpieczeÅstwa ZSRR. RzÅd radziecki
niejednokrotnie podkreÅlaÅ rzÅdowi niemieckiemu - zarawno podczas
pertraktacji berliÅskich, jak teÅ paÅniej - swe szczegalne
zaintereso-wanieBuÅgariÅ. Zatem, nie moÅe pozostawaÅ obojÅtny wobec
ostatnich przedsiÅwziÅÅ niemieckich i bÅdzie zmuszony okreÅliÅ swaj stosunek
do nich. Ma nadziejÅ, Åe rzÅd Rzeszy Niemieckiej nada tej decyzji doniosÅe
znaczenie. Moiotow w mojej obecnoÅci wÅasnorÅcznie naszkicowaÅ" brudnopis
memorandum, sformuÅowaÅ stanowisko rzÅdu radzieckiego, zrobiÅ odpis
memorandum i wrÅczyÅ mi. Nota zawieraÅa nastÅpujÅcy tekst:
„1. Przykro jest, Åe rzÅd Rzeszy Niemieckiej, nie zwaÅajÅc na
ostrzeÅenie ze strony rzÅdu radzieckiego zawarte w oÅwiadczeniu z dn. 25
listopada 1940 r., uznaje za rzecz moÅliwÅ przestrzeganie kursu, ktary
szkodzi interesom bezpieczeÅstwa ZSRR, i zdecydowaÅ urzeczywistniÅ okupacjÅ
BuÅgarii.
2. PoniewaÅ rzÅd radziecki dotychczas zajmuje stanowisko opisane w
oÅwiadczeniu z dn. 25 listopada, rzÅd niemiecki powinien rozumieÅ, Åe nie
moÅe liczyÅ na poparcie ZSRR swych przedsiÅwziÅÅ w BuÅgarii."
W swej odpowiedzi kierowaÅem siÅ Waszymi wskazawkami, miÅdzy innymi
podkreÅliÅem, Åe nie moÅe byÅ nawet mowy o wyrzÅdzeniu szkody interesom
bezpieczeÅstwa ZSRR.
Schulenburg

¹Przesiany do specjalnego pocijgu Ribbentropa, nr 771. -
Przyp. red. wyd.
niem.
²Patrz punkt drugi telegramu nr 114 z dn. 27 lutego. --
Przyp. J. F.
285

PRZYÅÅCZENIE SIÅ BULGAR/II DO PAKTU TRZECH M0CARS1

2 marca 1941 r.
Berlin, 1 marca (TASS). Agencja Transocean komunikuje, Åe dziÅ o
godzinie 19 minut 45 w Wiedniu bufgarski premier Fifow podpisaf protokaf o
przyuczeniu siÅ Bufgarii do paktu trzech mocarstw.

WKROCZENIE WOJSK NIEMIECKICH DO BUÅGAR 11

3 marca 1941 r.
Berlin, 2 marca (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne donosi z Sofii,
Åe wojska niemieckie za zgodf rzÅdu bufgarskiego wkroczyfy na terytorium
Bufgarii.
88. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 13 marca 1941 r. Tajemnica paÅstwowa
GeneraÅ Warlimont i kapitan marynarki wojennej Bikckner wyrazili
poglÅd, Åe z okreÅlonych powodaw konieczne jest jak najszybsze zaprzestanie
dziaÅalnos'ci licznych komisji rosyjskich, kto're pracujÅ na terenach
niemieckich na Wschodzie, i niezwÅoczne odesÅanie ich do domu. Podobne
komisje wciÅÅ jeszcze siÅ znajdujÅ na terytorium niemieckim w zwiÅzku z
powrotem emigrantaw litewskich z Niemiec do Litwy. Funkcjonuje jeszcze
niemiecko-rosyjska komisja pograniczna, a takÅe kilka podkomisji terenowych.
Jedne z tych komisji sÅ na terytorium rosyjskim, inne zaÅ - na terytorium
niemieckim (i miÅdzy innymi na poÅudnie od SuwaÅk?). Podkomisje te muszÅ
zakoÅczyÅ swÅ pracÅ do 10 marca. Z szeregu przyczyn jeszcze
286

nie zaczÅÅy swej pracy. OKW¹ ÅÅda, by uczyniono wszystko
celem niedopuszczenia ich do pracy.
<i)becnosc Rosjan w tych regionach Niemiec moÅe byÅ zezyolona tylko
do 25 marca. Wielkie kontyngenty wojsk niemieckich juÅ siÅ grupujÅ w
sektorze paÅnocnym. Od 20 marca zacznie siÅ jeszcze wiÅksze ich skupianie.
W zwiÅzku z tym powstaje kwestia, czy armia nie zajmie konsulatu
rosyjskiego w Kralewcu.
Ritter

¹ Niemieckie Dowadztwo Naczelne. -- Przyp. J. F.
89. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
O statusie radzieckich dostaw surowcaw do Niemiec
Berlin, 5 kwietnia 1941 r.
PoczÅtkowo, po zawarciu niemieÅka-radzieckiego Porozu
mienia Gospodarczego z dn. 10 stycznia 1941 r., dato siÅ
zauwaÅyÅ znacznÅ powÅciÅgliwoÅÅ strony radzieckiej w prak
tycznym realizowaniu dostaw, co prawdopodobnie byÅo czÅÅ
ciowo zwiÅzane z oziÅbieniem siÅ stosunkaw politycznych z
RzeszÅ. Zawarcie poszczegalnych umaw handlowych napotyka
Åo w zasadzie wielkie trudnoÅci. W wyniku import surowcaw ze
ZwiÅzku Radzieckiego w styczniu i lutym pozostawaÅ na
stosunkowo niskim poziomie (17 milionaw marek i II milionaw
marek wÅÅcznie z najwiÅkszÅ i najwaÅniejszÅ czÅÅciÅ - 200.000
ton zboÅa z Besarabii).
W marcu zaszÅy pod tym wzglÅdem zmiany. Dostawy
gwaÅtownie wzrosÅy, szczegalnie zboÅa, ropy naftowej, rudy
manganowej, metali kolorowych i szlachetnych. W wyniku
umowy zboÅowej uzyskanej po trudnej walce dostawy zboÅa
przed wrzes'niem bieÅÅcego roku siÅgaÅy 1,4 miliona ton, przy
stosunkowo pomyÅlnych cenach. Do wykonania tej umowy
Sowieci majÅ juÅ 110.000 ton zboÅa i solennie obiecali dostar
czyÅ w kwietniu 170-200.000 ton zboÅa.
Sytuacja z kompensatÅ niemieckÅ w tym kwartale jest
pomyÅlna, gdyÅ zgodnie z umowÅ w tym kwartale musimy
dostarczyÅ tylko resztÅ bilansu z pierwszego roku umowy.
Dalsze przestrzeganie terminaw dostaw niemieckich stanie siÅ
niemoÅliwe z powodu braku rÅk do pracy i priorytetu progra
maw wojennych.
287

4. Tranzyt przez SyberiÅ przewaÅnie odbywa siÅ zadowalajÅco. RzÅd
radziecki na granicy mandÅurskiej gotaw jest na naszÅ proÅbÅ udzieliÅ
specjalnego skÅadu towarowego /dla przewozu kauczuku. Obecnie w Moskwie
trwajÅ pertraktacje o zwiÅkszeniu taryf radzieckich.
PodsumowujÅc wyniki, moÅna powiedzieÅ, Åe po poczÅtkowym wstrzymaniu
dostaw rosyjskich w chwili obecnej sa one doÅÅ znaczne i strona rosyjska
przestrzega Porozumienia Gospodarczego z dn. 10 stycznia bieÅÅcego roku.
Schnurre
90. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 6 kwietnia 1941 - 4.30 Moskwa, 6 kwietnia, 1941 - 9.35
Nr 703 z dn. 6 kwietnia Pilne!
Tajemnica paÅstwowa. RozszyfrowaÅ moÅe tylko urzÅdnik dopuszczony do
dokumentaw zawierajÅcych tajemnicÅ paÅstwowÅ. Natychmiast dostarczyÅ misji
dyplomatycznej do rÅk wÅasnych. Odpowiedz' przez kuriera lub tajnym szyfrem.
Panu ambasadorowi do rÅk wÅasnych
ProszÅ odwiedziÅ pana MoÅotowa w niedzielÅ wczesnym rankiem, 6 kwietnia
i zakomunikowaÅ mu, Åe rzÅd Rzeszy byÅ zmuszony przystÅpiÅ do dziaÅaÅ
wojennych w Grecji i JugosÅawii. RzÅd Rzeszy musiaÅ poczyniÅ ten krok z
powodu przybycia na lÅd grecki duÅych kontyngentaw brytyjskich siÅ zbrojnych
oraz wskutek tego, Åe rzÅd jugosÅowiaÅski, kto'ry doszedÅ do wÅadzy
nielegalnie w wyniku przewrotu 27 marca¹, sprzymierzyÅ siÅ, z
AngliÅ i GrecjÅ. RzÅd Rzeszy juÅ kilka dni dysponowaÅ dokÅadnÅ informacjÅ o
tym, Åe jugosÅowiaÅski sztab generalny wespaÅ z greckim sztabem generalnym i
dowo'dztwem naczelnym brytyjskiej armii ekspedycyjnej, ktdra wylÅdowaÅa w
Grecji, przygotowaÅy siÅ do wspalnych operacji przeciwko Niemcom i WÅochom.
Opracz tego, stale wzrastajÅca liczba komunikataw o ekscesach przeciwko
Niemcom w JugosÅawii uniemoÅliwiÅa rzÅdowi Rzeszy zajmowanie nadal obojÅtnej
pozycji w obliczu takich wydarzeÅ. Nowy rzÅd jugosÅowiaÅski obraÅ ten kurs
na przekar wszystkim ustawom i argumentom, po
288

tym, gdy Niemcy w ciÅgu wielu lat prowadziÅy politykÅ przyjaz'ni z tym
krajem i kto'ra osiÅgnÅÅa punkt kulminacyjny w chwili przyÅÅczenia siÅ
JugosÅawii do Paktu Trzech Mocarstw.²Poza tym, prosiÅbym w
zwiÅzku z tym powoÅaÅ siÅ na komunikaty przekazane z licznych powodo'w panu
MoÅotowowi o celach i zamiarach rzÅdu niemieckiego na PaÅwyspie BaÅkaÅskimi
a mianowicie, iÅ dziaÅania niemieckie w tej strefie sÅ skierpwane wyÅÅcznie
na zapobieÅenie uzyskaniu przez AngliÅ jeszcze jednej bazy wypadowej na
kontynencie, Åe Niemcy nie majÅ Åadnych interesaw politycznych lub
terytorialnych w tym regionie, Åe wojska niemieckie wycofajÅ siÅ z BaÅkano'w
po wykonaniu swego zadania. ProszÅ to oÅwiadczyÅ bez Åadnych szczegalnych
akcentaw, w obiektywnej i obojÅtnej formie.
ProszÅ w tym wypadku nie wspominaÅ oÅwiadczenia o
radziecko-jugosÅowiaÅskim ukÅadzie o przyjaÅni, ktare Warn zÅoÅyÅ Mokotaw.
Natomiast jeÅli MoÅotow sam zacznie o tym mawiÅ, wawczas proszÅ ograniczyÅ
siÅ do uwagi, Åe wysÅaliÅcie jego oÅwiadczenie do Berlina, lecz jeszcze nie
otrzymaliÅcie odpowiedzi.
O wykonaniu tego nadajcie telegraficznie zawiadomienie.
Ribbentrop

¹W nocy z 26 na 27 marca 1941 r..w JugosÅawii odbyÅ siÅ
przewro't parfstwo-
wy, rzÅ,d proniemiecki D. Cvetkovida zostaÅ zastÅpiony przez rza.d
proangielski
z generaÅem D. Simonovidem na czele. -- Przyp. I. F.
²RzÅ,d proniemiecki D. Cvetkovicia 25 marca 1941 r.
przytoczyÅ siÅ do Paktu
Trzech Mocarstw. -- Przyp. I. F.
91. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 kwietnia 1941 - 19.00 Otrzymany 6 kwietnia 1941 - 22.25
Pilne!
Nr 818 z dn. 6 kwietnia
Na telegram nr 703 z dn. 6 kwietnia
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych
PoniewaÅ MoÅotow zawsze spÅdza niedziele za miastem, mogÅem z nim
porozmawiaÅ dopiero dziÅ po poÅudniu o godzinie 4. MoÅotow specjalnie
przybyÅ w tym celu do Moskwy.
289

Po tym, gdy zÅoÅyÅem MoÅotowowi zlecone oÅwiadczenie, ten
ostatni kilkakrotnie powtarzyÅ, Åe sprawa jest bardzo smutna,
albowiem pomimo wszelkich staraÅ rozprzestrzenienie siÅ
wojny okazaÅo siÅ nieuniknione.
MoÅotow nie skorzystaÅ z okazji, by przypomnieÅ o pakcie
radziecko-jugosÅowiaÅskim. Dlatego teÅ zgodnie ze wskazowkÅ,
nie poruszaÅem tej kwestii.
Schulenburg
92. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 kwietnia 1941 - 21.03 Otrzymany 9 kwietnia 1941 - 23.05
Pilne!
UzupeÅnienie mego telegramu nr 832 z dn. 7 kwietnia¹
Tajne!
Minister spraw zagranicznych Japonii Matsuoka dzis znowu bÅdzie
prowadziÅ na Kremlu pertraktacje z MoÅotowem. Po obiedzie, kto'ry MoÅotow
wyznaczyÅ mu na dzisiejszy wieczo'r, Matsuoka odjedzie do Leningradu i
spÅdzi tam czwartek. Matsuoka odÅoÅyÅ swaj odjazd do niedzieli. MiaÅem kilka
rozmaw z nim, lecz nie otrzymaÅem od niego konkretnej odpowiedzi na pytanie
o pertraktacjach z MoÅotowem i ich realnych wynikach. Moim zdaniem, Matsuoka
na tych pertraktacjach zbytnio siÅ wdaÅ w szczegaÅy; czy bÅdÅ porozumienia
na pis'mie, w istocie zaleÅy teraz od rzÅdu radzieckiego. Matsuoka obiecaÅ,
Åe poinformuje mnie przed swym odjazdem do Tokio.
Matsuoka opowiedziaÅ rawnieÅ co nastÅpuje. Podczas Åniadania z
tutejszym ambasadorem amerykaÅskim Steihardtem, ktarego z MatsuokÅ przedtem
ÅÅczyÅy stosunki osobiste, Steinhardt wciÅÅ siÅ staraÅ dowiedzieÅ od niego,
czy w Berlinie²powziÅto decyzjÅ napadu na JaponiÅ i AmerykÅ.
Matsuoka dodaÅ, Åe odniasÅ wraÅenie, iÅ Steihardt otrzymaÅ na to
bezpoÅredniÅ wskazawkÅ od Roosevelta. Naturalnie, [Matsuoka] odpowiedziaÅ",
Åe o tym nie byÅo nawet mowy.
Schulenburg
¹Nie zamieszcza siÅ. - frzyp. 1. F.
²Ma sif na wzglÅdzie pertraktacje o zawarciu Paktu Trzech,
ktare siÅ
odbyÅy w Berlinie. - Przyp. J. F.
290

93. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 kwietnia 1941 - 21.00
Nr 884 z dn. 13 kwietnia
UzupeÅnienie mego telegramu nr 883 z dn. 13 kwietnia¹
Pilne!
Tajne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rÅk wÅasnych!
Jak wynika z os'wiadczenia Matsuoki tutejszemu amba
sadorowi wÅoskiemu², zapewnienie Matsuoki o tym, Åe doÅoÅy
wszelkich staraÅ, by zlikwidowaÅ koncesje japoÅskie na
Sachalinie PaÅnocnym, zostaÅo potwierdzone pisemnie przez list
Matsuoki do MoÅotowa.
Na pytanie ambasadora wÅoskiego czy podczas rozmo'w
Matsuoki ze Stalinem poruszano kwestiÅ stosunkdw ZwiÅzku
Radzieckiego z OsiÅ, Matsuoka odpowiedziaÅ, Åe Stalin powie
dziaÅ mu, iz jest przekonanym stronnikiem Osi i przeciwnikiem
Anglii oraz Ameryki.
Odjazd Matsuoki opaz'niaÅ siÅ o godzinÅ, a potem odbyÅa
siÅ niezwykÅa ceremonia. ZupeÅnie nieoczekiwanie zarawno dla
JapoÅczykaw jak teÅ dla Rosjan nagle siÅ zjawili Stalin oraz
MoÅotow i w sposab ostentacyjnie przyjacielski Åegnali Matsuo-
kÅ oraz JapoÅczykaw, ktarzy byli tam obecni, Åyczyli im
przyjemnej podro'Åy. Potem Stalin zapytaÅ gÅos'no o mnie,
znalazÅ miÅ, podszedÅ, objÅÅ i powiedziaÅ: „Musimy zostaÅ
przyjaciaÅmi i Pan powinien zrobiÅ wszystko w tym celu!"
NastÅpnie Stalin zwro'ciÅ siÅ do peÅniÅcego obowiÅzki niemie
ckiego attache' wojskowego puÅkownika Krebsa i po uprzednim
przekonaniu siÅ, Åe ten jest Niemcem, powiedziaÅ mu: „Pozosta
jemy z Panem przyjaciaÅmi w kaÅdym wypadku". NiewÅtpliwie,
Stalin witaÅ puÅkownika Krebsa i mnie w zamierzony sposo'b,
przez co Åwiadomie zwraciÅ uwagÅ licznej publicznoÅci, ktdra
byÅa przy tym obecna.
Schulenburg
¹Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
²Augusto Rosso. Przyp. red. wyd. niem.
291

ZAWARCIE PAKTl,!
O NEUTRALNOÅCI MIÅDZY
ZSRR A JAPONIÅ
14 kwietnia 1941 r.
W wyniku rozmaw, jakie siÅ odbywafy w ostatnich dniach w Moskwie miÅdzy
PrzewodniczÅcym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarzem Ludowym Spraw
Zagranicznych tow. W. Mo-fotowem a Ministrem spraw zagranicznych Japonii
panem Josuke MatsuokÅ, 13 kwietnia podpisano pakt o neutralnoÅci miÅdzy
ZwiÅzkiem Radzieckim i JaponiÅ, a takÅe deklaracjÅ o wzajemnym poszanowaniu
nietykalnoÅci terytorialnej i nienaruszalnoÅci granic Mongolskiej Republiki
Ludowej i MandÅukuo.
W rozmowach wziÅli udziaf tow. Stalin, ze strony zas' Japonii --
ambasador japoÅski w Moskwie pan Tatekawa.
94. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 16 kwietnia 1941 - 0.37 Otrzymany 16 kwietnia 1941 - 3.10
Nr 902 z dn. 15 kwietnia 1941 r.¹
Pilne!
UzupeÅnienie telegramu nr 884 z dn. 13 kwietnia
Tajne!
Ambasador japoÅski², ktarego dziÅ' odwiedziÅem, powiedziaÅ
mi, Åe po zawarciu radziecko-japoÅskiego paktu o neutralnos'ci w rzÅdzie
radzieckim powstaÅa bardzo pomyÅlna atmosfera, o czym przekonywaÅ go
Morotow, kto'ry prosiÅ dziÅ, by przyszedÅ niezwÅocznie w celu kontynuowania
rozmaw o umowie handlowej. Zawarcie ukfadu [o neutralnoÅÅ] wywoÅaÅo
rozczarowanie i zaniepokojenie w Ameryce, gdzie z zainteresowaniem Åledzono
wizytÅ Matsuoki w Berlinie i Rzymie.
WspaÅpracownicy tutejszej ambasady japoÅskiej twierdzÅ, Åe pakt jest
korzystny nie tylko dla Japonii, lecz takÅe dla Osi, iÅ pomyÅlnie wpÅynie na
stosunki ZwiÅzku Radzieckiego z OsiÅ i Åe ZwiÅzek Radziecki gotaw jest do
wspaÅpracy z OsiÅ.
292

Tutejszy korpus dyplomatyczny rozpatruje w tymÅe duchu zachowanie siÅ
Stalina wobec pana ambasadora na dworcu podczas odjazdu Matsuoki. CzÅsto
wyraÅa siÅ poglÅd, Åe Stalin specjalnie skorzystaÅ z okazji, by
zademonstrowaÅ swaj stosunek do Niemiec w obecnos'ci dyplomataw
zagranicznych i przedstawicieli prasy. ZasÅuguje to na szczegalnÅ uwagÅ ze
wzglÅdu na stale krÅÅÅce pogÅoski o nieuniknionym zderzeniu Niemiec ze
ZwiÅzkiem Radzieckim. Jednoczes'nie pozycjÅ ZwiÅzku Radzieckiego, ktara
ulegÅa zmianie, ÅÅczy siÅ tu z sukcesami niemieckich siÅ zbrojnych w
JugosÅawii i Grecji.
Tippelskirch

¹Depeszowano do pociÅgu specjalnego Ribbentrope, telegram
nr 1196. --
Przyp. red. wyd. niem.
²GeneraÅ Tatekawa. -- Przyp. I. F.
95. O PRZESTRZEGANIU POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
ProtokaÅ
wynikaw spotkania peÅnomocnych przedstawicieli
RzÅdu Rzeszy Niemieckiej i RzÅdu ZwiÅzku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w sprawie kontroli za przestrzeganiem
Porozumienia Gospodarczego miÅdzy Niemcami a ZwiÅzkiem
Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia
11 lutego 1940 r.
PeÅnomocni przedstawiciele RzÅdu Rzeszy Niemieckiej i RzÅdu ZwiÅzku
Socjalistycznych Republik Radzieckich, dziaÅajÅc zgodnie z artykuÅem 10
Porozumienia Gospodarczego miÅdzy Niemcami a ZwiÅzlÅiem Socjalistycznych
Republik Radzieckich z dnia 11 lutego 1940 r., na podstawie wynikaw kontroli
za przestrzeganiem przez rzÅdy powyÅszego porozumienia na dzieÅ 11 lutego
1941 r. zgodzili siÅ z tym co nastÅpuje:
Dostawy radzieckie - wedÅug danych radzieckich - na 11 lutego 1941 r.
wynoszÅ 310.3 milionaw marek. Dostawy z Niemiec na tÅ sumÅ bÅdÅ dostarczone
nie paz'niej 11 maja 1941 r.
ProtokaÅ sporzÅdzono w dwo'ch oryginaÅach: w jÅzyku niemieckim i
rosyjskim kaÅdy, oba teksty uwaÅa siÅ za autentyczne.
293

Dokonano w Berlinie, 18 kwietnia 1941 r.
Za RzÅd Z upowaÅnienia
Rzeszy Niemieckiej RzÅdu ZSRR
K. Schnurre A. Krutikow¹

¹ A. Krutikow -- pierwszy zastÅpca Komisarza ludowego handlu
zagranicznego ZSRR. -- Przyp. red. wyÅ. niem.
96. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO MSZ • NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 kwietnia 1941 - 0.05 Otrzymany 22 kwietnia 1941 - 3.30
Nr 957 z dn. 21 kwietnia Pilne!
Sekretarz generalny Komisariatu Spraw Zagranicznych¹wezwaÅ
miÅ dziÅ do swego gabinetu i wrÅczyÅ mi notÅ werbalnÅ, ktara zawiera zadanie
niezwÅocznego przedsiÅwziÅcia Årodkaw przeciwko trwajÅcym naruszeniom
granicy ZSRR przez samoloty niemieckie. Ostatnio te naruszenia staÅy siÅ
znacznie czÅstsze. Od 27 marca do 18 kwietnia miaÅo miejsce 80 podobnych
wypadkaw. Nota, ktara zawiera dodatek ze szczegaÅowym opisem tych 80
naruszeÅ, zwraca szczegalnÅ uwagÅ na samolot, ktary wylÅdowaÅ 15 kwietnia
okoÅo m. Rawne. Znaleziono w nim aparat fotograficzny, kilka kaset zuÅytego
filmu i porwanÅ mapÅ topograficznÅ regionaw ZSRR, co Åwiadczy o celach
zaÅogi tego samolotu.
Nota zawiera dosÅownie co nastÅpuje:
„Zgodnie / z tym, Komisariat Ludowy uwaÅa, Åe naleÅy przypomnieÅ
ambasadzie niemieckiej o os'wiadczeniu zÅoÅonym 28 marca przez pomocnika
attache' wojskowego poselstwa ZSRR w Berlinie marszaÅkowi Rzeszy Garingowi,
w ktarym byÅa mowa o tym, Åe Komisarz Ludowy Obrony ZSRR odstÅpiÅ od nader
surowych zasad obrony granicy radzieckiej i wydaÅ rozkaz wojskom ochrony
pogranicza dopaty nie otwieraÅ ognia do samolotaw niemieckich zalatajÅcych
na terytorium radzieckie, dopaki te przeloty nie zacznÅ siÅ zbyt czÅsto".
294

W zakoÅczeniu noty Komisarz ludowy spraw zagranicznych kÅadzie nacisk
na nadziei, Åe rzÅd niemiecki zastosuje wszystkie niezbÅdne s'rodki celem
zapobieÅenia naruszeniu w przyszÅoÅci granicy paÅstwowej ZSRR przez samoloty
niemieckie.
Sekretarz generalny prosiÅ miÅ o przekazanie tres'ci noty do Berlina,
co obiecaÅem uczyniÅ.
Wobec tego, Åe radziecka nota werbalna powoÅuje siÅ na niedawne
memorandum o analogicznych naruszeniach granicy przez wojska niemieckie, a
takÅe przypomina nam o oÅwiadczeniu pomocnika attache' wojskowego, naleÅy
oczekiwaÅ prawdopodobnie powaÅnych incydentaw, jeÅli samoloty niemieckie
nadal bÅdÅ naruszaÅ granicÅ radzieckÅ.
Tippelskirch

¹ A. Sobolew. - Przyp. red. wyd. niem.
97. ATTACHE, MARYNARKI WOJENNEJ W MOSKWIE DO DOWaDZTWA MARYNARKI
WOJENNEJ NIEMIEC
Telegram
24 kwietnia 1941 r.
Nr 34112/110 z dn. 24 kwietnia Do marynarki wojennej
KrÅÅÅce tu pogÅoski mawiÅ o rzekomo istniejÅcym niebez
pieczeÅstwie wojny niemiecko-radzieckiej, czemu sprzyjajÅ
doniesienia oso'b przejeÅdÅajÅcych przez Niemcy.
Ambasador brytyjski wedÅug informacji radcy ambasady
wÅoskiej jako poczÅtek wojny wymienia dzieri 22 czerwca.
Inni podajÅ datÅ 20 maja.
PrabujÅ zapobiegaÅ tym wyraÅnie absurdalnym pogÅoskom.
Attache marynarki wojennej [Baumbach]
295

WYLÅDOWANIE WOJSK NIEMIECKICH W FINLANDII
30 kwietnia 1941 r.
Tallin. (Kor. wfasny). Wedtug uzyskanych dziÅ" wiarygodnych doniesieÅ,
26 kwietnia do portu fiÅskiego Abo (Turku) przybyfy 4 niemieckie statki
transportowe, z ktarych wylÅdowaty wojska niemieckie -- okoto 12 tys. ludzi
z amunicjÅ, czoÅgami, artyleriÅ itd. 28 kwietnia wojska te zaczÅty udawaÅ
siÅ do Tampere.
98. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Doniesienie
Moskwa, 2 maja 1941 r.
TreÅÅ: PogÅoski o niemiecko-radzieckim zderzeniu wojennym. Tajne!
Ja i wyÅsi urzÅdnicy mej ambasady stale walczymy z pogÅoskami o
nieuniknionym niemiecko-radzieckim konflikcie wojennym, poniewaÅ-rzecz
oczywista-pogÅoski te przeszkadzajÅ w trwajÅcym rozwodu pokojowych stosunkaw
niemiecko-radzieckich. ProszÅ mieÅ na wzglÅdzie, Åe praby zdementowania tych
pogÅosek tu, w Moskwie, mimo woli sÅ nieudolne, jeÅli docierajÅ, one tu
stale z Niemiec i kaÅdy przybywajÅcy do Moskwy lub przejeÅdÅajÅcy przez
MoskwÅ nie tylko je przywozi, lecz nawet moÅe potwierdziÅ, powoÅujÅc siÅ na
fakty.
Schulenburg
296

99. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 7 maja 1941 - 14.02 Otrzymany 7 maja 1941 - 15.10
Pilne!
Nr 1092 z dn. 7 maja
Tajne!
Stalin zamieniÅ MoÅotowa na stanowisku PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR i w ten sposab stanÅÅ na czele rzÅdu ZwiÅzku Radzieckiego.
MoÅotow zostaÅ zastÅpcÅ PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych i
Komisarzem ludowym spraw zagranicznych. Zmiana ta tÅumaczy siÅ przeciÅÅeniem
Mofotowa praca, lecz w rzeczywistoÅci oznacza upadek jego autorytetu.
Przyczyny tego naleÅy szukaÅ w przeszÅych bÅÅdach w polityce zagranicznej,
ktare doprowadziÅy do oziÅbienia przyjaznych stosunkaw
niemiecko-radzie-ckich. O ich nawiÅzanie i zachowanie Stalin stale walczyÅ,
podczas gdy inicjatywa osobista MoÅotowa czÅsto byÅa skierowana na obronÅ
wÅasnej pozycji.
Stalin jako PrzewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych, tzn. premier
ZwiÅ/ku Radzieckiego bierze na siebie odpowiedzialnoÅÅ za wszystkie
dziaÅania rzÅdu radzieckiego zarawno w sferze spraw krajowych jak teÅ
zagranicznych. PoÅoÅy to kres nienaturalnej sytuacji, gdy wÅadza uznanego i
niezaprzeczonego wodza narodaw ZwiÅzku Radzieckiego nie opieraÅa siÅ na
Konstytucji. Skupienie caÅej wÅadzy w rÅkach Stalina oznacza wzrost
autorytetu rzÅdu ZSRR i nowe wywyÅszenie Stalina, ktary widocznie
przypuszcza, Åe w sytuacji, jakÅ, uwaÅa za powaÅnÅ, powinien osobis'cie
wziÅÅ na siebie odpowiedzialnoÅÅ za losy
ZwiÅzku'Radzieckiego. Jestem przekonany, Åe Stalin skorzysta ze swego nowego
stanowiska, by wziÅÅ osobisty udziaÅ w sprawie zachowania i rozwoju dobrych
stosunko'w miÅdzy ZSRR a Niemcami.
Schulenburg
297

100. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Dtugie memorandum o niemiecko-iadzieckich stosunkach gospodarczych
Berlin, 15 maja 1941 r.
Kilka dni temu zakoÅczyÅy siÅ rozmowy z pierwszym
zastÅpcÅ. Komisarza ludowego handlu zagranicznego ZSRR
Krutikowem, ktare ten ostatni przeprowadziÅ doÅÅ konstruk
tywnie. Dlatego moÅna byÅo zadowalajÅco uregulowaÅ takie
trudne punkty umowy gospodarczej z dn. 10 stycznia 1941 r.,
jak dostawy nasion roÅlin oleistych, metali kolorowych, ropy
naftowej i tranzyt kauczuku z Azji Wschodniej przez teryto
rium ZSRR. Krutikow mimo swego konstruktywnego podejs'cia
byÅ stanowczy, gdy broniÅ intereso'w rosyjskich. Nie wykazaÅ
gotowos'ci do ustÅpstw, co mogÅoby byÅ skomentowane jako
sÅaboÅÅ.
Podobnie jak w przeszÅos'ci, trudnos'ci powstaÅy w zwiÅzku
z wykonaniem zobowiÅzaÅ niemieckich co do dostaw dla ZSRR,
szczegalnie w dziedzinie zbrojeÅ. Nadal mnie moÅemy dotrzy
maÅ terminaw dostaw. Jednak niewykonanie przez Niemcy
zobowiÅzaÅ uwidoczni siÅ dopiero po sierpniu 1941 r., gdyÅ do
tego czasu Rosja jest zobowiÅzana awansem dostarczaÅ dostawy.
Komplikacje pojawiÅy siÅ miÅdzy innymi w zwiÅzku z niewyko
naniem kontraktaw o dostawach dla siÅ powietrznych, poniewaÅ
Minister lotnictwa Rzeszy nie dostarczyÅ obiecanych i juÅ
sprzedanych samolotaw z pobraniem zaliczki. Krutikow
poruszyÅ te kwestie, jednak bez zbytniej natarczywoÅci.
Budowa krÅÅownika „L" w Leningradzie trwa zgodnie z
planem, dostawy niemieckie przychodzÅ wedÅug hormonogra-
mu. OkoÅo 70' inÅynieraw i mechanikaw niemieckich pod
kierownictwem admiraÅa Feige bierze udziaÅ w budowie
krÅÅownika w Leningradzie.¹
3. Sytuacja z dostawami surowcaw radzieckich dotychczas
jest zadowalajÅca. W kwietniu dostarczono nastÅpujÅce waÅne
rodzaje surowcaw:
ZboÅe 208.000 ton.
Ropa naftowa 90.000 ton.
BaweÅna 8.300 ton.
Metale kolorowe 6.340 ton. miedzi, cyny i niklu.
JeÅli chodzi o rudÅ manganu i fosforany, dostawy ich ucierpiaÅy z
powodu braku tonaÅu i trudnoÅci z transportem w strefie
poÅudniowo-wschodniej.
Droga tranzytowa przez SyberiÅ na razie jest waÅna. Dostawy surowcaw z
Azji Wschodniej, zwÅaszcza kauczuku, ktary siÅ wiezie do Niemiec tÅ drogÅ,
nadal sÅ istotne (w kwietniu -
298

2.000 ton kauczuku dostarczono skÅadami specjalnymi i 2.000 ton
zwykÅymi pociÅgami syberyjskimi).
Ogalne dostawy w roku bieÅÅcym wynoszÅ:
ZboÅe 632.000 ton.
Ropa naftowa 232.000 ton.
BaweÅna 23.500 ton.
Ruda manganowa 50.000 ton.
Fosforany 67.000 ton.
Platyna / 900 kg.
Wielkie trudnoÅci sÅ powodowane nie koÅczÅcymi siÅ
pogÅoskami o nieuniknionym zderzeniu niemiecko-rosyjskim.
Za trwaÅos'Å tych pogÅosek w duÅym stopniu ponoszÅ odpowie
dzialnoÅÅ zrddÅa oficjalne. PogÅoski te powaÅnie niepokojÅ
przemysÅ niemiecki, ktdry prabuje zrezygnowaÅ z zawartych z
RosjÅ transakcji i w poszczegalnych wypadkach juÅ odmawia
wysyÅania do Moskwy personelu potrzebnego do wykonania
umaw.
OdnoszÅ wraÅenie, Åe moglibyÅmy Moskwie przedstawiÅ
ÅÅdania ekonomiczne wykraczajÅce nawet poza ramy umowy z
dn. 10 stycznia 1941 r., ÅÅdania mogÅce zapewniÅ zaspokojenie
zapotrzebowania niemieckiego na produkty i surowce w
szerszym zakresie niÅ przewiduje umowa. Obecnie Rosjanie
dostarczajÅ na czas przewidziany w umowie zakres surowcaw,
kosztuje ich to wielkich wysiÅkaw; umowy, szczegalnie doty
czÅce zboÅa, wykonuje siÅ wyÅmienicie. Zatem ogalna iloÅÅ
zboÅa dostarczanego wedÅug umowy z dn. 10 kwietnia bieÅÅce
go roku ÅÅcznie z dostawami wedÅug umowy belgijskiej i
norweskiej osiÅgnie na- dzieÅ I sierpnia 1942 r. ponad trzy
miliony ton.
Umowa handlowa z dn. 10 stycznia 1941 r. przewiduje na
koniec maja - poczÅtek czerwca przeprowadzenie w Moskwie
nowych pertraktacji o wyrawnaniu dostaw. Jednak podobne
pertraktacje bÅdÅ miaÅy sens tylko w celu wysuniÅcia nowych
ÅÅdaÅ niemieckich. W przeciwnym wypadku zamierzam
zwlekaÅ z datÅ pertraktacji.
Schnurre

¹ Ma siÅ na wzglÅdzie budowÅ w Leningradzie krÅÅownika
„Lutcow". Zakupiono go w Niemczech w koÅcu 1939 roku. Rozmowy
dotyczÅce kupna na zlecenie rzÅdu radzieckiego prowadziÅ I. Tewosian.
WÅaÅciwie krÅÅownika jako takiego nie byÅo, ZSRR otrzymaÅ jedynie korpus
okrÅtu bez mechanizmaw i uzbrojenia. WiosnÅ, 1940 r. holownik niemiecki
dostarczyÅ go do Leningradu, jednakÅe budowy krÅÅownika tak i nie
dokorlczono do czerwca 1941 r. -- Przyp. J.F.
299

101. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 15 maja 1941 - 18.27 Moskwa, 15 maja 1941 - 22.30
Nr 938 z dn. 14 maja
MateriaÅ poufny. Tajne. MoÅe byc rozszyfrowany jedynie przez urzÅdnika
dopuszczonego do materiaÅaw poufnych. OdpowiedÅ przez kuriera lub szyfrem.
Na doniesienie telegraficzne nr 957 z dn. 21 kwietnia i na doniesienie
listowne nr A:1408 z dn. 22 kwietnia 1941 r.¹
ProszÅ zawiadomiÅ Komisariat do spraw zagranicznych, Åe Niemcy prowadzÅ
Åledztwo dotyczÅce 71. wypadku wymienionego naruszenia granicy. Åledztwo
wymaga pewnego czasu, poniewaÅ naleÅy przesÅuchaÅ osobiÅcie pododdziaÅy
lotnicze oraz zaÅogi samolotaw, kto're miaÅy z tym zwiÅzek.
ProszÅ siÅ postaraÅ, by rzÅd radziecki jak najszybciej uwolniÅ samolot,
ktary 15 kwietnia awaryjnie wylÅdowaÅ koÅo miejscowoÅci Rawne.
Ritter

¹ Nie zamieszcza siÅ. - Przyp. J. F.
102. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 maja 1941 - 15.45 Otrzymany 24 maja 1941 - 18.15
Nr 1223 z dn. 24 maja
Pilne!
Tajne!
UzupeÅnienie telegramu nr 1092 z dn. 7 maja
22 maja zÅoÅyÅem MoÅotowowi wizytÅ, Åeby omawiÅ z nim toczÅce siÅ
rokowania dotyczÅce spraw kultury, zwolnienia aresztowanych itd. MoÅotow
przyjÅÅ miÅ w Kremlu w tymÅe
300

gabinecie, ktdry miaÅ poprzednio, z dobrze znanym umeblowaniem. ByÅ jak
zawsze uprzejmy, pewny siebie i dobrze poinformowany. JedynÅ, zmianÅ byÅa
wywieszka u wejÅcia z nowym napisem: MoÅotow - ZastÅpca PrzewodniczÅcego
Rady Komisarzy Ludowych. Nic nie wskazywaÅo na to, Åe jego stanowisko przy
Stalinie zostaÅo zachwiane lub Åe siÅ zmniejszyÅ jego wpÅyw jako Komisarza
ludowego spraw zagranicznych.
Te i inne spostrzeÅenia uczynione tu od czasu przejÅcia wyÅszej wÅadzy
paÅstwowej przez Stalina mawiÅ o tym, Åe dwoje najsilniejszych ludzi w
ZwiÅzku Radzieckim - Stalin i MoÅotow - utrzymuje pozycje, ktare sÅ
najwaÅniejsze dla polityki zagranicznej ZSRR. To, Åe ta polityka zagraniczna
jest skierowana przede wszystkim na zapobieÅenie zderzeniu z Niemcami,
s'wiadczy stanowisko zajÅte przez rzÅd radziecki w ostatnich tygodniach i
ton prasy radzieckiej, kto'ra rozpatruje wszystkie wydarzenia dotyczÅce
Niemiec w formie nie budzÅcej sprzeciwu, oraz przestrzeganie umaw
gospodarczych zawartych z Niemcami.
Schulenburg
103. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 14 czerwca 1941 - 1.30 Otrzymany 14 czerwca 1941 - 8.00
Nr 1368 z dn. 13 czerwca 1941 r.
Komisarz ludowy MoÅotow przed chwilÅ wrÅczyÅ mi nastÅpujÅcy tekst
komunikatu TASS, kto'ry dziÅ wieczorem bÅdzie nadany w radiu i opublikowany
jutro w gazetach:
„Jeszcze przed przyjazdem ambasadora angielskiego w ZSRR p.
Crippsa do Londynu, szczegalnie zas po jego przybyciu, w prasie angielskiej
i w ogale zagranicznej zaczÅto rozdmuchiwaÅ pogÅoski o „bliskiej
wojnie miÅdzy ZSRR a Niemcami". WedÅug tych pogÅosek:
Niemcy rzekomo wysunÅÅy wobec ZSRR roszczenia natury
terytorialnej i ekonomicznej i obecnie toczÅ siÅ rokowania
miÅdzy Niemcami a ZSRR w sprawie zawarcia nowego ÅciÅlej
szego porozumienia miÅdzy nimi;
ZSRR jakoby odrzuciÅ te roszczenia, w zwiÅzku z tym
Niemcy zaczÅÅy koncentrowaÅ swe wojska przy granicy ZSRR w
celu napadu;
301

3. ZwiÅzek Radziecki z kolei zaczÅÅ niby usilnie siÅ przygotowywaÅ do
wojny z Niemcami i skupiaÅ swe wojska przy granicy tych ostatnich.
Pomimo oczywistej bezsensownoÅci tych pogÅosek koÅa odpowiedzialne w
Moskwie uwaÅaÅy za konieczne wobec uporczywego rozdmuchiwania tych pogÅosek
upowaÅniÅ TASS do zakomunikowania, Åe pogÅoski te sÅ nieudolnie skleconÅ
propagandÅ wrogich siÅ wobec ZSRR i Niemiec zainteresowanych w dalszym
rozprzestrzenieniu i rozpÅtaniu wojny.
TASS oÅwiadcza, Åe:
1. Niemcy nie wystÅpiÅy wobec ZSRR z Åadnym roszczeniem
i nie proponujÅ jakiegoÅ nowego, ÅciÅlejszego porozumienia,
zatem nie mogÅo byÅ rozmaw na ten temat;
2. wedÅug danych ZSRR Niemcy takÅe konsekwentnie
przestrzegajÅ warunkaw paktu radziecko-niemieckiego o
nieagresji, tak samo jak ZwiÅzek Radziecki; wobec tego -
zdaniem kaÅ radzieckich - pogÅoski o zamiarze Niemiec
zerwania paktu i dokonania napadu na ZSRR pozbaw-ione sÅ
wszelkich podstaw, odbywajÅce siÅ zas ostatnio przerzucanie
wojsk niemieckich, ktdre zwolniÅy siÅ po operacjach na BaÅka
nach, do wschodnich i paÅnocno-wschodnich regionaw Niemiec
zwiÅzane jest, naleÅy przypuszczaÅ, z innymi motywami, kto're
nie majÅ nic wspalnego ze stosunkami radziecko-niemieckimi;
3. ZSRR - jak wynika to z jego polityki pokojowej - prze
strzegaÅ i zamierza przestrzegaÅ warunkaw paktu radzie
cko-niemieckiego o nieagresji, wobec tego pogÅoski o tym, Åe
ZSRR przygotowuje siÅ do wojny z Niemcami, sÅ kÅamliwe i
prowokacyjne;
4. przeprowadzane obecnie letnie Åwiczenia rezerwistaw
Armii Czerwonej i przewidziane manewry majÅ na celu wyÅÅcz
nie szkolenie rezerwistaw oraz sprawdzenie pracy aparatu
kolejowego, przeprowadzane jak wiadomo co roku, wobec tego
przedstawianie tych przedsiÅwziÅÅ Armii Czerwonej jako
wrogich Niemcom jest niedorzecznoÅciÅ,".
Schulenburg
302

104. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO NA WÅGRZECH
Telegram
Wenecja, 15 czerwca 1941 - 21.40 Otrzymany w Berlinie 15 czerwca 1941 -
22.15 Przekazany do Budapesztu 15 czerwca, nr 1021
DziaÅ szyfraw Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Budapeszt
Nr 552 z dn. 15 czerwca
Tajemnica paÅstwowa!
PosÅowi¹ do rÅk wÅasnych!
ProszÅ poinformowaÅ Prezydenta² wÅgierskiego o tym co
nastÅpuje:
Ze wzglÅdu na wielkÅ koncentracjÅ wojsk rosyjskich przy wschodniej
granicy niemieckiej Fiihrer prawdopodobnie bÅdzie zmuszony najpaÅniej na
poczÅtku lipca wyjaÅniÅ stosunki niemiecko-rosyjskie i postawiÅ yr zwiÅzku z
tym okres'lone wymagania. PoniewaÅ trudno jest przewidzieÅ wyniki tych
pertraktacji, rzÅd niemiecki uwaÅa, Åe WÅgry muszÅ poczyniÅ kroki ku
zapewnieniu bezpieczeÅstwa swych granic.
Polecenie to nosi ÅcisÅe poufny charakter. ProszÅ wskazaÅ na ten fakt
Prezydentowi wÅgierskiemu.
Ribbentrop

¹ Dr Otto von Erdmannsdorff. - Przyp. red. wyd. niem.
^a Laslo von Bardossi. -- Przyp. red. wyd. niem.
105. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 21 czerwca 1941 r.
Pilne!
Tajemnica paÅstwowa!
Przez radio!
Ambasadorowi do rÅk wÅasnych!
1. Po otrzymaniu tego telegramu wszystkie zaszyfrowane materiaÅy naleÅy
zniszczyÅ. Radio naleÅy wyÅÅczyÅ.
303

2. ProszÅ natychmiast poinformowaÅ pana MoÅotowa o tym, Åe macie dla
niego pilnÅ wiadomoÅÅ i Åe dlatego chcielibyÅcie go odwiedzie. Potem proszÅ
zÅoÅyÅ panu MoÅotowowi nastÅpujÅce oÅwiadczenie:
„Radziecki poseÅ peÅnomocny w Berlinie otrzymuje w tej chwili od
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy memorandum ze szczegaÅowym wyliczeniem
faktaw, ktare zwiÅzÅe sÅ zsumowane poniÅej:
I. RzÅd Rzeszy w 1939 roku po odrzuceniu powaÅnych prze
szkad, bÅdÅcych wynikiem sprzecznoÅci miedzy socjalizmem
narodowym a bolszewizmem, prabowaÅ dojÅÅ do wzajemnego
porozumienia z RosjÅ RadzieckÅ. WedÅug umaw z dn. 23
sierpnia i 28 wrzeÅnia 1939 r. rzÅd Rzeszy zmieniÅ orientacjÅ
swej polityki wobec ZSRR i odtÅd zajmowaÅ wzglÅdem ZSRR
przyjacielskÅ pozycjÅ. Ta polityka dobrej woli przyniosÅa
ZwiÅzkowi Radzieckiemu ogromne korzyÅci w dziedzinie
polityki zagranicznej.
Dlatego rzÅd Rzeszy uwaÅaÅ, Åe ma prawo przypuszczaÅ, iÅ odtÅd oba
narody szanujÅc nawzajem systemy paÅstwowe i nie ingerujÅc w sprawy
wewnÅtrzne innej strony, bÅdÅ miaÅy dobre, trwaÅe stosunki dobrego
sÅsiedztwa. Niestety, wkratce staÅo siÅ rzeczÅ oczywistÅ, Åe rzÅd Rzeszy
zupeÅnie siÅ pomyliÅ w swych przypuszczeniach.
Wkro'tce po zawarciu ukÅado'w niemiecko-rosyjskich
Komintern z udziaÅem oficjalnych przedstawicieli radzieckich
popierajÅcych go wznowiÅ" swÅ wywrotowÅ dziaÅalnoÅÅ przeciw
Niemcom. Na wielkÅ skalÅ uprawiano otwarty sabotaÅ, terror i
zwiÅzane z przygotowaniem wojny szpiegostwo polityczne i
gospodarcze. We wszystkich krajach graniczÅcych z Niemcami i
na terenach okupowanych przez wojska niemieckie popierano
nastroje antyniemieckie, praby zas Niemiec zaprowadziÅ staÅy
porzÅdek w Europie wywoÅywaÅy opo'r. Radziecki naczelnik
sztabu¹ zaproponowaÅ JugosÅawii broÅ przeciwko Niemcom, o
czym s'wiadczÅ dokumenty znalezione w Belgradzie. Deklaracje
zÅoÅone przez ZSRR w zwiÅzku z zawarciem ukÅadaw z Niem
cami dotyczÅcych planaw wspaÅpracy okazujÅ siÅ przemyÅla
nym wprowadzeniem w bÅÅd i oszustwem, natomiast zawarcie
ukÅadaw - manewrem taktycznym w celu zawarcia korzystnych
dla Rosji porozumieÅ. ZasadÅ przewodniÅ pozostawaÅo przenik
niÅcie do krajaw niebolszewickich w celu ich demoralizacji i
zdruzgotania w odpowiednim czasie.
W sferze dyplomatycznej i wojennej staÅo siÅ rzeczÅ
oczywistÅ, Åe ZSRR na przekar zÅoÅonym deklaracjom w
zakresie zawarcia umaw o tym, Åe nie pragnie bolszewizowaÅ i
anektowaÅ krajaw wchodzÅcych do jego sfery wpÅywaw, miaÅ na
celu rozszerzenie swej potÅgi wojennej w kierunku zachodnim
wszÅdzie, gdzie to wydawaÅo siÅ moÅliwe, i dokonywaÅ dalszej
bolszewizacji Europy. DziaÅania ZSRR przeciw paÅstwom
304

nadbaÅtyckim, Finlandii i Rumunii, gdzie roszczenia radzieckie
rozszerzyÅy siÅ nawet na BukowinÅ, zademonstrowaÅy to dosc wyraÅnie.
Okupacja i bolszewizacja przez ZwiÅzek Radziecki udostÅpnionych mu sfer
wpÅywaw jest bezpoÅrednim pogwaÅceniem porozumieÅ moskiewskich, chociaÅ rzÅd
Rzeszy przez pewien czas patrzyÅ na to przez palce.
IV. ZwiÅzek Radziecki wyraziÅ protest i zaczÅÅ intensywne
przygotowania wojenne we wszystkich sferach, gdy Niemcy z
pomocÅ ArbitraÅu WiedeÅskiego z dn. 30 sierpnia 1940 r.
uregulowaÅy kryzys w Europie PoÅudniowo-Wschodniej, ktary
byÅ skutkiem dziaÅaÅ ZSRR przeciw Rumunii. Nowe praby
Niemiec osiÅgniÅcia zrozumienia wzajemnego, ktare znalazÅy
odbicie w wymianie listaw miÅdzy Ministrem spraw zagranicz
nych Rzeszy a panem Stalinem oraz w zaproszeniu pana
MoÅotowa do Berlina, doprowadziÅy jedynie do nowych ÅÅdaÅ
ze strony ZwiÅzku Radzieckiego, takich jak gwarancje radzie
ckie BuÅgarii, ustanowienie w CieÅninach baz dla radzieckich
siÅ lÅdowych i morskich, caÅkowite pochÅoniÅcie Finlandii.
Niemcy nie mogÅy do tego dopuÅciÅ. W przyszÅoÅci antyniemie-
ckie ukierunkowanie polityki ZSRR coraz bardziej siÅ uwypuk
laÅo. OstrzeÅenie wystosowane do Niemiec w zwiÅzku z oku
pacjÅ przez nie BuÅgarii i oÅwiadczenie zÅoÅone BuÅgarii po
wkroczeniu wojsk niemieckich, wybitnie wrogie z natury, w
zwiÅzku z tym byÅy tak samo znaczÅce jak i obietnice dane
przez ZwiÅzek Radziecki-Turcji w marcu 1941 r. dotyczÅce
obrony zaplecza tureckiego w razie przystÅpienia Turcji do
wojny na BaÅkanach.
Po zawarciu ukÅadu radziecko-jugosÅowiaÅskiego o
przyjaÅni z dn. 5/ kwietnia bieÅÅcego roku, ktary umocniÅ
zaplecze spiskowcaw belgradzkich, ZSRR przyÅÅczyÅ siÅ do
wspalnego frontu angielsko-jugosÅowiaÅskiego skierowanego
przeciw Niemcom. JednoczeÅnie ZSRR prabowaÅ zbliÅyÅ siÅ z
RumuniÅ po to, by skÅoniÅ ten kraj do zerwania z Niemcami.
Jedynie szybkie zwyciÅstwa niemieckie doprowadziÅy do
upadku planaw angielsko-rosyjskich wystÅpienia przeciw
wojskom niemieckim w Rumunii i BuÅgarii.
Polityce tej towarzyszyÅa stale wzrastajÅca koncentracja
wojsk rosyjskich, ktare byÅy na caÅym froncie od Morza
BaÅtyckiego do Czarnego, strona niemiecka dopiero nieco
paz'niej powziÅÅa przeciw temu Årodki odwetowe. Od poczÅtku
tego roku nasila siÅ groÅba bezpoÅrednio dla terytorium Rzeszy.
Otrzymane kilka dni temu komunikaty nie budzÅ wÅtpliwoÅci
co do agresywnego charakteru tych koncentracji wojsk rosyj
skich i uzupeÅniajÅ obraz nadzwyczaj napiÅtej sytuacji wojen
nej. W dodatku z Anglii nadchodzÅ doniesienia, Åe prowadzi siÅ
rozmowy z ambasadorem Crippsem o ÅciÅlejszej wspaÅpracy
politycznej i wojennej miÅdzy AngliÅ i ZwiÅzkiem Radzieckim.
PodsumowujÅc powyÅsze wypowiedzi, rzÅd Rzeszy oÅwiadcza, Åe rzÅd
radziecki wbrew powziÅtym zobowiÅzaniom:
305

nie tylko kontynuowaÅ, lecz takÅe wzmagÅ swe praby
nadwerÅÅenia Niemiec i Europy;
w coraz wiÅkszym stopniu prowadziÅ politykÅ antyniemie-
ckÅ;
skupiÅ na granicy niemieckiej wszystkie swe wojska w
peÅnym pogotowiu bojowym. Zatem, rzÅd radziecki pogwaÅciÅ
ukÅady z Niemcami i zamierza atakowaÅ Niemcy od zaplecza,
podczas gdy one walczÅ o swe istnienie. Dlatego Fiihref
rozkazaÅ niemieckim siÅom zbrojnym przeciwstawiÅ siÅ tej
groÅbie wszystkimi Årodkami, jakimi dysponujÅ".
Koniec deklaracji.
ProszÅ nie wdawaÅ siÅ w Åadne omawienie tego komunikatu.
OdpowiedzialnoÅÅ za bezpieczeÅstwo wspaÅpracownikaw ambasady [niemieckiej]
spoczywa na rzÅdzie Rosji Radzieckiej.
Ribbentrop

¹ GeneraÅ G. Zukow. - Przyp. red. wyd. niem.
106. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO
21 czerwca 1941 r.
Duce!
Pisze, do Was list w chwili, gdy trwajÅce miesiÅcami ciÅÅkie
rozmyÅlania, a takÅe wieczne nerwowe wyczekiwanie zakoÅczyÅy siÅ podjÅciem
najtrudniejszej w mym Åyciu decyzji. UwaÅam, Åe nie mam prawa dÅuÅej
tolerowaÅ sytuacji po zreferowaniu mi ostatniego poÅoÅenia w Rosji, a takÅe
po zapoznaniu siÅ z wieloma innymi doniesieniami. Przede wszystkim uwaÅam,
Åe nie ma juÅ innej drogi do usuniÅcia tego niebezpieczeÅstwa. Dalsze
wyczekiwanie doprowadzi do fatalnych skutkaw najpo'z'niej w tym lub
nastÅpnym roku.
Sytuacja. Anglia przegraÅa tÅ wojnÅ. Z rozpaczÅ tonÅcego chwyta siÅ
brzytwy, ktara vi jej oczach moÅe sÅuÅyÅ deskÅ ratunku. Co prawda, niekto're
jej nadzieje i rachuby nie sÅ pozbawione pewnej logiki. Anglia dotychczas
stale prowadziÅa swe wojny z pomocÅ krajaw kontynentalnych. Po zniszczeniu
Francji - w ogale po zlikwidowaniu wszystkich ich pozycji
zachodnioeuropejskich - brytyjscy podÅegacze do wojny kierujÅ swaj wzrok
tÅdy, kÅdy prabowali rozpoczÅs' wojnÅ: na ZwiÅzek Radziecki.
306

Oba paÅstwa - Rosja Radziecka i Anglia - w jednakowym stopniu sÅ
zainteresowane w ulegÅej rozpadowi, osÅabionej drugÅ wojnÅ Europie. Poza
tymi paÅstwami w pozie podÅegacza i osoby wyczekujÅcej stoi ZwiÅzek
PaÅnocnoamerykaÅski. Po zlikwidowaniu Polski w ZwiÅzku Radzieckim ujawnia
siÅ konsekwetny kierunek, ktary - rozsÅdnie i ostroÅnie, lecz nieustannie -
wraca do starej tendencji bolszewickiej rozszerzenia paÅstwa radzieckiego.
Przewlekanie wojny niezbÅdne do urzeczywistnienia tych celo'w przewiduje siÅ
osiÅgnÅÅ poprzez zwiÅzanie siÅ niemieckich na Wschodzie, by dowadztwo
niemieckie nie mogÅo siÅ zdecydowaÅ na wielkÅ ofensywÅ na Zachodzie,
szczegalnie w powietrzu. Mo'wiÅem juÅ Warn niedawno, Duce, Åe eksperyment z
KretÅ, kto'ry siÅ udaÅ, udowodniÅ, iÅ w razie przeprowadzenia znacznie
wiÅkszej operacji przeciw Anglii rzeczÅ niezbÅdnÅ jest wykorzystanie
rzeczywiÅcie wszystkich co do ostatniego samolotaw. W tej decydujÅcej walce
moÅe siÅ zdarzyÅ, Åe ostateczne zwyciÅstwo zostanie odniesione dziÅki
przewadze zaledwie kilku eskadr. Ani przez chwilÅ siÅ nie zawaham na ten
krok, jeÅli - nie mawiÅc o innych przesÅankach - bÅdÅ zabezpieczony przed
nieoczekiwanym napadem ze Wschodu lub nawet przed groÅbÅ takiej agresji.
Rosjanie dysponujÅ ogromnymi siÅami - kazaÅem generaÅowi JodÅowi, by
przekazaÅ Waszemu attache u nas, generaÅowi Marasowi, ostatniÅ mapÅ
poÅoÅenia. WÅaÅciwie na naszych granicach znajdujÅ siÅ wszystkie obecne
wojska rosyjskie. Z nastaniem ciepÅej pogody w wielu miejscowoÅciach
prowadzi siÅ prace obronne. JeÅli okolicznoÅci zmuszÅ miÅ do rzucenia
przeciw Anglii lotnictwa niemieckiego, zaistnieje groÅba, Åe Rosja ze swej
strony zacznie wywieraÅ presjÅ na poÅudniu i paÅnocy, przed ktarÅ bÅdÅ
zmuszony cofaÅ siÅ w milczeniu z tego powodu, Åe nie bÅdÅ dysponowaÅ
przewagÅ w powietrzu. Wawczas nie magÅbym rozpoczÅÅ natarcia dywizjami,
ktare siÅ znajdujÅ na Wschodzie, przeciwko umocnieniom obronnym Rosjan bez
dostatecznego poparcia lotnictwa. JeÅli nadal znosiÅ to niebezpieczeÅstwo,
wypadnie chyba stracie caÅy rok 1941 i sytuacja ogalna przy tym ani trochÅ
siÅ nie zmieni. Odwrotnie, Anglia jeszcze bardziej bÅdzie siÅ sprzeciwiaÅ
zawarciu pokoju, poniewaÅ nadal bÅdzie liczyÅ na partnera rosyjskiego. W
dodatku nadzieja ta naturalnie zacznie wzrastaÅ w miarÅ wzmacniania siÅ
pogotowia bojowego rosyjskich siÅ zbrojnych. Za tym wszystkim jeszcze siÅ
kryjÅ amerykaÅskie dostawy masowe materiaÅaw wojennych, ktarych siÅ
spodziewa od 1942 r.
Nie mawiÅc juÅ o tym, Duce, trudno przypuszczaÅ, by nam udzielono
takiego czasu. Albowiem przy tak gigantycznym skoncentrowaniu siÅ z obu
stron - byÅbym ze swej strony zmuszony kierowaÅ na granicÅ wschodniÅ coraz
wiÅcej siÅ pancernych i zwraciÅ uwagÅ Finlandii oraz Rumunii na
307

niebezpieczeÅstwo - istnieje moÅliwoÅÅ, Åe w pewnej chwili dziaÅa same
zacznÅ, strzelaÅ. Moje cofniÅcie siÅ przyniosÅoby wielkÅ utratÅ prestiÅu.
ByÅoby to szczegalnie przykre, uwzglÅdniajÅc moÅliwy wpÅyw na JaponiÅ.
Dlatego po dÅugich rozwaÅaniach doszedÅem do wniosku, Åe lepiej bÅdzie
rozerwaÅ tÅ pÅtlÅ, zanim sama siÅ nie zaciÅnie. UwaÅam, Duce, Åe tym
wys'wiadczÅ w tym roku bodajÅe najwiÅkszÅ usÅugÅ, jaka w ogale jest moÅliwa
w sprawie naszego wspalnego prowadzenia wojny.
Zatem, moja ocena sytuacji ogalnej sprowadza siÅ do:
1. Francja nadal pozostaje niepewna. Nie ma pewnych
gwarancji tego, Åe Afryka PaÅnocna nie okaÅe siÅ wkratce we
wrogim obozie.
2. Duce, jeÅli mieÅ na wzglÅdzie kolonie w Afryce PaÅnocnej,
to bodajÅe do wiosny sÅ one poza wszelkim niebezpieczeÅ
stwem. Przypuszczam, Åe Anglicy swym ostatnim natarciem
chcieli zdeblokowaÅ Tobruk. Nie sÅdzÅ, by w najbliÅszym
czasie byli w stanie to powtarzyÅ.
3. Hiszpania siÅ waha i - obawiam - dopiero wawczas
przejdzie na naszÅ stronÅ, gdy bÅdzie rozstrzygniÅty wynik
caÅej wojny.
Opar francuski w Syrii chyba nie potrwa dÅugo - z naszÅ
lub bez naszej pomocy.
O natarciu na Egipt do jesieni w ogale nie moÅe byÅ mowy.
Jednak uwzglÅdniajÅc sytuacjÅ ogalnÅ, uwaÅam za rzecz
niezbÅdnÅ, by pomyÅleÅ o koncentracji w Trypolisie zdolnych
do walki siÅ, ktare w razie potrzeby, moÅna bÅdzie rzuciÅ na
Zachad. Ma siÅ rozumieÅ, Duce, Åe o tych rozwaÅaniach naleÅy
na razie zachowaÅ milczenie, gdyÅ w przeciwnym wypadku nie
bÅdziemy mogli ÅywiÅ nadziei na to, Åe Francja zezwoli na
przewaz broni przez swe porty.
Nie ma raÅnicy, czy Ameryka przystÅpi do wojny czy nie,
poniewaÅ popiera juÅ naszych wrogaw ze wszelkich siÅ, ktare
potrafi zmobilizowaÅ.
Sytuacja w samej Anglii jest zÅa, stale siÅ pogarsza zaopat
rzenie w ÅywnoÅÅ i surowce. Wola do walki krzepi siÅ w istocie
rzeczy tylko nadziejami, ktare sÅ oparte wyÅÅcznie na dwo'ch
czynnikach: Rosji i Ameryce. Nie mamy moÅliwoÅci usuniÅcia
Ameryki, lecz wykluczenie Rosji jest w naszej mocy. Zlikwido
wanie Rosji bÅdzie jednoczes'nie oznaczaÅo ogromne ulÅenie
sytuacji Japonii w Azji Wschodniej, co umoÅliwi z pomocÅ
ingerencji japoÅskiej znaczne utrudnienie dziaÅaÅ Ameryka
naw.
Jak juÅ wspomniaÅem, zdecydowaÅem siÅ w tych warunkach poÅoÅyÅ kres
obÅudnej grze Kremla. UwaÅam, tzn. jestem pewien, Åe Finlandia a takÅe
Rumunia wezmÅ udziaÅ w tej walce, kto'ra w koÅcu wyzwoli EuropÅ na
przyszÅoÅÅ od wielkiego niebezpieczeÅstwa. GeneraÅ Marat zakomunikowaÅ, Åe
Wy,
308

Duce, takÅe wystawicie co najmniej korpus. Duce, jeÅeli macie taki
zamiar - ma siÅ rozumieÅ odbieram go z wdziÅcznym sercem - to na jego
realizacjÅ bÅdzie doÅÅ czasu, gdyÅ na tej ogromnej arenie dziaÅaÅ wojennych
nie moÅna bÅdzie zaczÅÅ ofensywy wszÅdzie i w tym samym czasie. Duce,
decydujÅcej pomocy moÅecie udzieliÅ tym, Åe zwiÅkszycie swe siÅy w Afryce
PaÅnocnej - jeÅli to. moÅliwe - z perspektywÅ ofensywy od Trypolisu na
zachad; Åe nastÅpnie zaczniecie tworzyÅ zgrupowania wojsk, niech nawet
niewielkie, ktare w razie zerwania przez FrancjÅ umowy, natychmiast potrafiÅ
wkroczyÅ do niej razem z nami i wreszcie wzmoÅeniem w,ojny powietrznej oraz
w miarÅ moÅliwoÅci podwodnej na Morzu Åradziemnym.
Co siÅ tyczy ochrony terytoriaw na Zachodzie - od Norwegii do Francji
wÅÅcznie - tam, jeÅli braÅ pod uwagÅ wojska lÅdowe, jesteÅmy doÅÅ silni, by
bÅyskawicznie zareagowaÅ na kaÅdÅ niespodziankÅ. OdnoÅnie wojny powietrznej
przeciw Anglii -przez pewien czas przytrzymywaÅ⁷ siÅ obrony. Nie
oznacza to, Åe nie jestes'my w stanie odpieraÅ naloty brytyjskie na Niemcy.
Odwrotnie, mamy moÅliwoÅÅ, jeÅli zajdzie potrzeba jak i wczeÅniej zadawaÅ
bezlitosne uderzenia bombowe metropolii brytyjskiej. Nasze obronne lotnictwo
myÅliwskie rawnieÅ jest doÅÅ silne. Dysponujemy najlepszymi jakie mamy
eskadrami.
Duce, jeÅli chodzi o walkÅ na Wschodzie, to stanowczo bÅdzie trudna.
Jednak ani na chwilÅ nie wÅtpiÅ w jej wielki sukces. Przede wszystkim mam
nadziejÅ, Åe w wyniku uda nam siÅ na dÅuÅszy czas zapewniÅ ogalnÅ bazÅ
Åywnos'ciowÅ na Ukrainie. BÅdzie ona dostawcÅ tych zasobaw, ktare byÅ / moÅe
bÅdÅ potrzebne nam w przyszÅoÅci. OÅmielam siÅ dodaÅ, Åe - jeÅli moÅna teraz
sÅdziÅ - tegoroczne plony w Niemczech przewiduje siÅ dobre; ZupeÅnie jest
rzeczÅ dopuszczalnÅ, Åe Rosja sprabuje zniszczyÅ rumuÅskie ÅradÅa ropy
naftowej. StworzyliÅmy obronÅ, ktara - mam nadziejÅ - zachowa nas od tego.
Zadanie naszych armii polega na jak najszybszym usuniÅciu tej groÅby.
Duce, jeÅli dopiero teraz skierowujÅ ten list, to tylko dlatego, Åe
ostateczna decyzja zostanie podjÅta dopiero dziÅ o godz. 7 wieczorem.
Dlatego proszÅ serdecznie nikogo nie informowaÅ o tym, szczegalnie Waszego
ambasadora w Moskwie, gdyÅ nie ma absolutnej pewnoÅci, Åe nasze zakodowane
doniesienia nie zostanÅ rozszyfrowane. RozkazaÅem zakomunikowaÅ memu
wÅasnemu ambasadorowi o podjÅtych decyzjach dopiero w ostatniej chwili.
MateriaÅ, ktary stopniowo zamierzam opublikowaÅ, jest tak obszerny, Åe
s'wiat zdziwi siÅ bardziej naszej wielkiej cierpliwoÅci niÅ naszej decyzji,
jeÅli nie naleÅy ona do wrogo usposobionej wobec nas czÅÅci spoÅeczeÅstwa,
dla ktarej argumenty zawczasu nie majÅ Åadnego znaczenia.
Duce, cokolwiek by siÅ staÅo, krok ten nie pogorszy naszej sytuacji,
moÅe jÅ tylko poprawiÅ. Gdybym nawet byÅ zmuszony
309

przed koÅcem tego roku pozostawiÅ w Rosji 60 lub 70 dywizji, bÅdzie to
jednak tylko czÅÅÅ tych siÅ, ktare teraz muszÅ stale trzymaÅ na granicy
wschodniej. Niech tylko Anglia sprabuje nie wyciÅgnÅÅ wnioskaw z tych
groÅnych faktaw, w ktarych obliczu stanie. Po (zwolnieniu swego zaplecza
zdoÅamy z potrajnÅ siÅÅ uderzyÅ w przeciwnika celem jego zniszczenia. Co
zaleÅy od nas, Niemcaw, bÅdzie - oÅmielam siÅ Was, Duce, zapewniÅ -
zrobione.
O wszystkich Waszych Åyczeniach, rozwaÅaniach i pomocy, ktarej Wy,
Duce, potraficie mi udzieliÅ w przyszÅej operacji, proszÅ donieÅÅ mi
osobiÅcie albo uzgodniÅ te kwestie przez Wasze organy wojenne z moim
dowadztwem naczelnym.
Na zakoÅczenie pragnÅÅbym Warn powiedzieÅ jeszcze jedno. CzujÅ siÅ
wewnÅtrznie znowu wolny, gdy doszedÅem do takiej decyzji. WspaÅpraca ze
ZwiÅzkiem Radzieckim czÅsto mi ciÅÅyÅa pomimo szczerego dÅÅenia do
osiÅgniÅcia ostatecznego odprÅÅenia. Albowiem wydawaÅo mi siÅ to zerwaniem z
catÅ mojÅ przeszÅoÅciÅ, moim ÅwiatopoglÅdem i mymi poprze.dnimi
zobowiÅzaniami. Jestem szczÅÅliwy, Åe pozbyÅem siÅ tego moralnego
brzemienia.
ÅÅczÅ serdeczne i koleÅeÅskie pozdrowienia.
Do Jego wysokos'ci
szefa kralewskiego rzÅdu wÅoskiego
Benito Mussoliniego, Rzym
107. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Memorandum
Berlin, 21 czerwca 1941 r.
Sekretarz stanu
WydziaÅ polityczny, nr 411
Rosyjski poseÅ peÅnomocny, ktary dziÅ chciaÅ odwiedziÅ Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy i zamiast tego byÅ odesÅany do mnie, zÅoÅyÅ mi wizytÅ
dziÅ wieczorem o 21.30 i wrÅczyÅ zaÅÅczonÅ tu notÅ werbalnÅ. W nocie
przypomina siÅ o skardze rzÅdu rosyjskiego z dn. 21 kwietnia bieÅÅcego
roku¹ z powodu 80 wypadkaw zalatywania samolotaw niemieckich na
terytorium radzieckie wiosnÅ tego roku. W nocie siÅ mawi, Åe byÅo jeszcze
180 podobnych zalatywaÅ, przeciwko kto'rym
310

radziecka straÅ pogranicza zgÅaszaÅa w kaÅdym wypadku protest
przedstawicielom niemieckim na granicy. Mimo to zdarzenia te przybraÅy
charakter systematyczny i zamierzony.
Na zakoÅczenie w nocie werbalnej wyraÅa siÅ przekonanie, Åe rzÅd
niemiecki poczyni kroki celem poÅoÅenia kresu tym naruszeniom granicznym.
OdpowiedziaÅem radzieckiemu posÅowi peÅnomocnemu co nastÅpuje. PoniewaÅ
nie znam szczegaÅaw i miÅdzy innymi nie jestem zorientowany w protestach na
granicy, o ktarych rzekomo powiadomiono wÅadze miejscowe, bÅdÅ zmuszony do
przekazania noty werbalnej kompetentnym instancjom. Nie chcÅ wyprzedzaÅ
odpowiedzi rzÅdu niemieckiego. PragnÅÅbym na razie oÅwiadczyÅ, Åe odwrotnie
byÅem informowany o licznych naruszeniach granicy niemieckiej przez samoloty
radzieckie; dlatego powad do niezadowolenia daje nie rzÅd niemiecki, lecz
rosyjski.
Gdy pan Dekanozow prabowaÅ kontynuowaÅ rozmowÅ, powiedziaÅem mu, Åe
poniewaÅ jestem innego niÅ on zdania i naleÅy czekaÅ na odpowiedÅ mego
rzÅdu, lepiej bÅdzie nie poruszaÅ gÅÅbiej tej kwestii. Odpowiedzi udzieli
siÅ paz'niej.
PoseÅ siÅ zgodziÅ i odszedÅ.
PoniewaÅ w danej chwili nie tyÅo na miejscu tÅumacza niemieckiego,
poprosiÅem radcÅ von Grundherra, by byÅ obecny podczas rozmowy jako
s'wiadek.
Niniejsze memorandum przedstawia siÅ do rozpatrzenia Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy.
von Weizsacker

¹ Patrz dokument nr 96. - Przyp. J. F.
108. NOTA WERBALNA POSELSTWA ZSRR DO RZÅDU NIEMIECKIEGO
Berlin, 21 czerwca 1941 r. PrzekÅad [na jÅzyk niemiecki]
Poselstwo ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Niemczech Nr
013166
Nota werbalna
Poselstwo ZwiÅzku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Niemczech ma
zaszczyt na zlecenie RzÅdu Radzieckiego oÅwiadczyÅ co nastÅpuje:
311

Komisariat Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR zawiadomiÅ notÅ werbalnÅ, z
dn. 21 kwietnia ambasadÅ niemieckÅ w Moskwie o naruszeniach granicy ZwiÅzku
Socjalistycznych Republik Radzieckich przez samoloty niemieckie; w okresie
od 27 marca do 18 kwietnia bieÅÅcego roku byÅo 80 takich wypadkaw
zarejestrowanych przez radzieckÅ straÅ pogranicza. Dotychczas nie otrzymano
odpowiedzi rzÅdu niemieckiego na wyÅej wymienionÅ notÅ. Ponadto RzÅd
Radziecki musi oÅwiadczyÅ, Åe samoloty niemieckie nie tylko nie zaprzestaÅy
naruszeÅ granicy radzieckiej w ciÅgu ostatnich dwo'ch miesiÅcy, a mianowicie
od 19 kwietnia bieÅÅcego roku do 19 czerwca bieÅÅcego roku wÅÅcznie, lecz
staÅy siÅ one czÅstsze i przybraÅy charakter systematyczny. W ciÅgu tego
okresu ich liczba wyniosÅa sto osiemdziesiÅt, przy czym o kaÅdym z nich
radziecka straÅ pogranicza wystosowywaÅa protest do przedstawicieli
niemieckich na granicy. Systematyczny charakter tych letaw oraz fakt, Åe w
kilku wypadkach samoloty niemieckie wtargaÅy siÅ do granic ZSRR na 100-150 i
wiÅcej kilometraw, wykluczajÅ moÅliwoÅÅ tego, Åe naruszenia byÅy
przypadkowe.
RzÅd Radziecki, zwracajÅc uwagÅ RzÅdu Niemieckiego na podobnÅ sytuacjÅ,
oczekuje od RzÅdu Niemieckiego podjÅcia s'rodkdw celem zaprzestania naruszeÅ
granicy radzieckiej przez samoloty niemieckie.
109. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 czerwca 1941 - 1.17 Otrzymany 22 czerwca 1941 - 2.30
Pilne!
Nr 1424 z dn. 21 czerwca 1941 r.
Tajne!
MoÅotow wezwaÅ miÅ tego wieczora do siebie o 9.30 Po tym, gdy
przypomniaÅ o rzekomo powtarzajÅcych siÅ naruszeniach granicy przez samoloty
niemieckie i zaznaczyÅ, Åe Dekanozow otrzymaÅ z tego powodu wskazo'wkÅ o
odwiedzeniu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, MoÅotow os'wiadczyÅ co
nastÅpuje:
Istnieje szereg wskazawek dotyczÅcych tego, Åe rzÅd niemiecki jest
niezadowolony z rzÅdu radzieckiego. KrÅÅÅ nawet pogÅoski, Åe zbliÅa siÅ
wojna miÅdzy Niemcami a ZwiÅzkiem Radzieckim. OpierajÅ siÅ one na fakcie, Åe
dotychcas ze strony
312

Niemiec nie byÅo jeszcze reakcji na komunikat TASS z dn. la czerwca; iÅ
nie byÅ nawet opublikowany w Niemczech. RzÅd radziecki nie jest w stanie
zrozumieÅ przyczyn niezadowolenia Niemiec. JeÅli za przyczynÅ niezadowolenia
posÅuÅyÅa kwestia jugosÅowiaÅska, to on - MoÅotow - jest przekonany, Åe w
swych poprzednich oÅwiadczeniach juÅ jÅ wyjaÅniÅ, poza tym nie jest zbyt
aktualna. [MoÅotow] byÅby wdziÅczny, gdybym potrafiÅ mu wyjaÅniÅ, co
doprowadziÅo do obecnego stanu rzeczy w stosunkach niemiecko-radzieckich.
OdrzekÅem, Åe nie mogÅ mu daÅ odpowiedzi na to pytanie, gdyÅ nie
dysponujÅ informacjÅ dotyczÅcÅ tej sprawy; jednak przekaÅÅ jego komunikat do
Berlina.
Schulenburg
110. ZAPIS ROZMOWY MIÅDZY RIBBENTROPEM I AMBASADOREM RADZIECKIM W
BERLINIE DEKANOZOWEM
22 czerwca 1941 r. o godzinie 4 rano Kancelaria Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy
Minister spraw zagranicznych Rzeszy rozpoczÅÅ rozmowÅ od uwagi, Åe
wrogi stosunek rzÅdu radzieckiego wobec Niemiec i powaÅna groÅba, ktarÅ
Niemcy upatrujÅ w koncentracji wojsk [rosyjskich] na wschodniej granicy
Niemiec, zmusiÅy RzeszÅ do powziÅcia wojennych Årodkaw zaradczych. Dekanozow
znajdzie szczegaÅowe przedstawienie motywaw objaÅniajÅcych pozycjÅ niemieckÅ
w memorandum, ktare wrÅcza mu Minister spraw zagranicznych Rzeszy. Minister
spraw zagranicznych Rzeszy dodaÅ, Åe bardzo go martwi taki rozwaj stosunkaw
niemiecko-radzieckich, poniewaÅ w szczegalnoÅci bardzo siÅ staraÅ sprzyjaÅ
nawiÅzaniu lepszych stosunkaw miÅdzy dwoma krajami. Jednak niestety siÅ
okazaÅo, Åe sprzecznoÅci ideologiczne miÅdzy dwoma krajami staÅy siÅ
silniejsze niÅ dyktuje zdrowy rozsÅdek. Dlatego on, Minister spraw
zagranicznych porzuciÅ swe nadzieje. Minister spraw zagranicznych Rzeszy
powiedziaÅ na zakoÅczenie, Åe nic nie moÅe dodaÅ do swych uwag.
Dekanozow odpowiedziaÅ, Åe prosiÅ o spotkanie z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy, gdyÅ chciaÅ mu zadaÅ w imieniu rzÅdu radzieckiego
kilka pytaÅ, ktare jego zdaniem wymagajÅ wyjaÅnienia.
313

Minister spraw zagranicznych Rzeszy odrzekÅ na to, Åe nic wiÅcej nie
moÅe dodaÅ do tego, co juÅ oÅwiadczyf. MiaÅ nadziejÅ, Åe oba paÅstwa znajdÅ
sposo'b utrzymania wzajemnych rozsÅdnych stosunkaw. DoznaÅ rozczarowania do
swej nadziei z przyczyn szczegaÅowo przedstawionych w memorandum, kto're
przed chwilÅ wrÅczyÅ. WrogÅ politykÅ rzÅdu radzieckiego wobec Niemiec, ktara
osiÅgnÅÅa punkt kulminacyjny po zawafciu paktu z JugosÅawiÅ, podczas
konfliktu niemiecko-jugosÅowiaÅ-skiego, moÅna byÅo obserwowaÅ w ciÅgu roku.
W chwili, gdy Niemcy sÅ wciÅgniÅte do walki nie na Åycie, lecz na ÅmierÅ,
pozycja Rosji Radzieckiej - a mianowicie: skoncentrowanie rosyjskich siÅ
zbrojnych na samej granicy - stanowi takÅ powaÅnÅ groÅbÅ dla Rzeszy, Åe
Fuhrer zdecydowaÅ powziÅÅ wojenne Årodki zaradcze. Zatem, polityka
kompromisaw miÅdzy dwoma krajami okazaÅa siÅ bezowocna. Nie jest to jednak w
Åadnej mierze wina rzÅdu Rzeszy, ktary ÅciÅle przestrzegaÅ ukÅadu
niemiecko-rosyjskiego. Raczej ÅÅczy" siÅ to z wrogÅ pozycjÅ Rosji
Radzieckiej wobec Niemiec. Od dzisiejszego ranka Niemcy pod wpÅywem powaÅnej
groÅby o charakterze politycznym i wojennym, ktara pochodzi od Rosji
Radzieckiej, przedsiÅbiorÅ odpowiednie przeciwdziaÅania wojenne. Minister
spraw zagranicznych Rzeszy ubolewa, Åe nie moÅe nic dodaÅ do swych uwag,
zwÅaszcza dlatego, Åe sam doszedÅ do wniosku, Åe pomimo powaÅnych wysiÅkaw
nie osiÅgnÅÅ sukcesaw w uksztaÅtowaniu rozsÅdnych stosunkaw miÅdzy dwoma
krajami.
Dekanozow kratko odpowiedziaÅ, Åe ze swej strony rawnieÅ ubolewa nad
takim rozwojem wydarzeÅ opartym na zupeÅnie mylnej pozycji rzÅdu
niemieckiego; uwzglÅdniajÅc sytuacjÅ, nie moÅe nic dodaÅ, pracz tego, Åe
status ambasady rosyjskiej naleÅy uzgodniÅ z kompetentnymi wÅadzami
niemieckimi.
NastÅpnie opuÅciÅ Ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Radca Schmidt
314

Fotokopia dokumentu nr 110

Z WYSTÅPIENIA W. MOÅOTOWA W RADIU. 22 CZERWCA 1941 R.

23 czerwca 1941 r.
Obywatele i obywatelki ZwiÅzku Radzieckiego!
RzÅd radziecki i jego szef tow. Stalin polecili mi oÅwiadczyÅ co
nastÅpuje:
DziÅ o godzinie 4 nad ranem wojska niemieckie napadÅy na nasz kraj bez
zgÅaszania jakichkolwiek roszczeÅ i wypowiedzenia wojny. Zaatakowaty nasze
granice w wielu miejscowoÅciach i poddaÅy bombardowaniu ze swych samolotaw
nasze miasta -- Åytomierz, Kijaw, Sewastopol, Kowno i wiele innych, przy
czym zostato zabitych i rannych ponad dwieÅcie osab. Naloto'w wrogich
samolotaw i obstrzaÅu artyleryjskiego dokonano takÅe z terenaw rumuÅskich i
fiÅskich.
Ten niesÅychany napad na nasz kraj jest bezprzykÅadnym wia-roÅomstwem w
dziejach cywilizowanych narodaw. Dokonano napadu na nasz kraj pomimo tego,
Åe miÅdzy ZSRR a Niemcami byÅ zawarty ukÅad o nieagresji i rzÅd radziecki
sumiennie wykonywaÅ wszystkie jego warunki. Napadu dokonano na nasz kraj
pomimo tego, Åe w ciÅgu caÅego czasu trwania tego ukÅadu rzÅd niemiecki nie
magÅ zgÅosiÅ wobec ZSRR Åadnej pretensji dotyczÅcej przestrzegania ukÅadu.
CaÅa odpowiedzialnoÅÅ za ten zbrodniczy napad na ZwiÅzek Radziecki
caÅkowicie spada na niemieckich przywadcaw faszystowskich.
JuÅ po dokonanym napadzie ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg o
godzinie 5 minut 30 rano zÅoÅyÅ mnie, jako Komisarzowi ludowemu spraw
zagranicznych, oÅwiadczenie w imieniu swego rzÅdu o tym, Åe rzÅd niemiecki
zdecydowaÅ wydaÅ wojnÅ ZSRR w zwiÅzku ze skoncentrowaniem jednostek Armii
Czerwonej przy wschodniej granicy niemieckiej.
W odpowiedzi oÅwiadczyÅem w imieniu rzÅdu radzieckiego, Åe rzÅd
niemiecki do ostatniej chwili nie zgÅaszaÅ Åadnych roszczeÅ rzÅdowi
radzieckiemu, iÅ Niemcy napadÅy na ZSRR pomimo pokojowej pozycji ZwiÅzku
Radzieckiego i Åe tym samym Niemcy faszystowskie sÅ stronÅ napadajÅcÅ.
Na zlecenie rzÅdu ZwiÅzku Radzieckiego muszÅ takÅe oÅwiadczyÅ, Åe nasze
wojska i nasze lotnictwo w Åadnym punkcie nie naruszyÅy granic i dlatego
zÅoÅone dziÅ' rano przez radio rumuÅskie oÅwiadczenie, Åe jakoby lotnictwo
radzieckie ostrzelaÅo lotniska rumuÅskie, jest kompletnym kÅamstwem i
prowokacjÅ. Takim samym kÅamstwem i prowokacjÅ jest dzisiejsza deklaracja
Hitlera, kto'ry prabuje wstecznÅ datÅ, skleciÅ materiaÅ oskarÅajÅcy w spra-
316

wie nieprzestrzegania przez ZwiÅzek Radziecki paktu
radziecko-niemieckiego.
Teraz, gdy napad na ZwiÅzek Radziecki jest faktem dokonanym, rzÅd
radziecki wydaÅ naszym wojskom rozkaz -- odeprzeÅ zbo'jecki napad i wypÅdziÅ
wojska niemieckie z terytorium naszej ojczyzny.
WojnÅ tÅ narzuci)' nam nie nardd niemiecki, nie robotnicy, chtopi i
inteligencja niemiecka, ktarych cierpienia dobrze rozumiemy, lecz klika
krwioÅerczych przywadcaw Niemiec, ktarzy ujarzmili Francuzaw, Czechaw,
Polakaw, Serbaw, NorwegiÅ, BelgiÅ, DaniÅ, HolandiÅ, GrecjÅ i inne narody...
Obywatele i obywatelki ZwiÅzku Radzieckiego, rzÅd nawoÅuje do wiÅkszego
zespolenia swych szeregaw wokaÅ naszej stawnej partii bolszewickiej, wokaÅ
rzÅdu radzieckiego, wokaÅ naszego wielkiego wodza tow. Stalina.
Nasza sprawa jest sÅuszna. Wrag zostanie rozbity. ZwyciÅstwo bÅdzie
nasze.

DODATEK
Z referatu N. Chruszczowa na zamkniÅtym posiedzeniu
XX Zjazdu KPZR
Luty 1956 r.
STALIN I WOJNA
Skupienie wÅadzy w rÅkach jednego czÅowieka -- Stalina -- doprowadziÅo
do powaÅnych skutkaw podczas Wielkiej Wojny Narodowej.
GdybysYny wziÅli nasze liczne powies'ci, filmy oraz historyczne
„prace naukowe", to zgodnie z nimi rola Stalina w Wojnie Narodowej
jest caÅkiem nieprawdopodobna. Stalin rzekomo wszystko przewidziaÅ. Armia
Radziecka na podstawie planu strategicznego, opracowanego przez Stalina na
dÅugo przed tym, zastosowaÅa taktykÅ tak zwanej „obrony aktywnej",
tzn. taktykÅ, kto'ra pozwoliÅa Niemcom dojÅÅ do Moskwy i Stalingradu.
StosujÅc takÅ, taktykÅ, Armia Radziecka jakoby jedynie dziÅki geniuszowi
Stalina przeszÅa do natarcia i zÅamaÅa opo'r wroga. ZwyciÅstwo histotyczne
odniesione przez siÅy zbrojne Kraju Rad, przez nasz bohaterski narad w
takich powieÅciach, filmach i „pracach naukowych" caÅkowicie siÅ
przypisuje geniuszowi strategicznemu Stalina.
Powinnis'my uwaÅnie przeanalizowaÅ tÅ sprawÅ dlatego, Åe ma ogromne
znaczenie nie tylko z punktu historycznego, lecz takÅe
polityczno-wychowawczego i praktycznego.
Jak byÅo w rzeczywistoÅci? Przed wojnÅ caÅa nasza prasa oraz praca
polityczno-wychowawcza wyraÅniaÅy siÅ cheÅpliwÅ tonacjÅ: jeÅli wrag wkroczy
na ÅwiÅtÅ, ziemiÅ radzieckÅ, to kaÅdy cios odwzajemnimy potrajnym ciosem,
bÅdziemy bic wroga na jego terytorium i wygramy wojnÅ bez wiÅkszych strat.
Jednak te deklaratywne oÅwiadczenia nie byÅy poparte konkretnymi faktami,
ktare w rzeczywistoÅci by gwarantowaÅy nietykalnoÅÅ naszych granic.
Podczas wojny i po wojnie Stalin wysunÅÅ tezÅ, Åe ta tragedia, ktarÅ
przeÅyÅ nasz narad w pierwszym okresie wojny, byÅa wynikiem
„nieoczekiwanego" napadu Niemiec na ZwiÅzek Radziecki. Ale,
towarzysze, to nie jest zgodne z prawdÅ. Hitler, gdy tylko doszedÅ do wÅadzy
w Niemczech, postawiÅ sobie za zadanie zniszczenie komunizmu. Faszys'ci
mawili o tym otwarcie, nie uk-

W 1959 r. referat zostaÅ wydany w postaci broszury nakÅadem 1 milion
egzemplarzy. JednakÅe natychmiast caÅy nakÅad zostaf zniszczony. Jedynie
niewielka jego czesc sprzedano na Zachodzie.
318

rywajÅc swych planaw. Tworzyli raÅnorodne pakty i bloki, by osiÅgnÅÅ
ten cel agresywny. Na przykÅad osÅawionÅ oÅ Berlin-- Rzym--Tokio. Liczne
fakty z okresu przedwojennego dobitnie wskazujÅ na to, Åe Hitler siÅ
szykowaÅ na caÅego, by rozpoczÅÅ wojnÅ przeciwko paÅstwu radzieckiemu i Åe
skupiaÅ przy granicach radzieckich ogromne formacje wojskowe, w tym
pancerne.
Obecnie zostaÅy opublikowane dokumenty, z ktarych wynika, Åe juÅ 3
kwietnia 1941 r. Churchill uprzedzaÅ przez ambasadora angielskiego w ZSRR
Crippsa osobiÅcie Stalina o tym, Åe Niemcy rozpoczÅli przegrupowanie swych
siÅ zbrojnych celem napadu na ZwiÅzek Radziecki.
Samo przez sig rozumie, iÅ Churchill zrobiÅ to nie z pobudek
przyjacielskich do narodu radzieckiego. CzyniÅ to w swych celach
imperialistycznych -- doprowadziÅ Niemcy i ZSRR do krwawej wojny i tym samym
umocniÅ poÅoÅenie Imperium Brytyjskiego.
Jednak Churchill w swych pamiÅtnikach przekonuje, Åe siÅ staraÅ
„ostrzec Stalina i zwraciÅ jego uwagÅ na groÅÅce niebezpieczeÅstwo".
Churchill uparcie podkreÅlaÅ to w swych telegramach z dn. 18 kwietnia i
nastÅpnych dni. JednakÅe Stalin nie zwraciÅ Åadnej uwagi na te ostrzeÅenia.
Co wiÅcej, Stalin wydaÅ rozporzÅdzenie nie zwracaÅ uwagi na podobnÅ
informacjÅ, by nie sprowokowaÅ poczÅtku dziaÅaÅ wojennych.
Powinnis'my oÅwiadczyÅ, Åe informacja o przygotowywanym napadzie
zbrojnym Niemiec na ZwiÅzek Radziecki nadchodziÅa takÅe z naszych wÅasnych
ÅradeÅ wojskowych i dyplomatycznych. PoniewaÅ kierownictwo byÅo nastawione
przeciwko podobnej informacji, odsyÅano jÅ z uczuciem obawy i sytuacjÅ w
niej oceniano doÅÅ powÅciÅgliwie.
Tak na przykÅad w doniesieniu, ktare radziecki attache wojskowy kapitan
Woroncow wysÅaÅ 6 maja 1941 r. z Berlina, oÅwiadczano co nastÅpuje:
„Obywatel radziecki Bozer ... doniasÅ zastÅpcy attache marynarki
wojennej, Åe zgodnie z informacjÅ otrzymanÅ od pewnego oficera niemieckiego,
ktary pracuje w kwaterze osobistej Hitlera, 14 maja Niemcy siÅ szykujÅ do
napadu na ZwiÅzek Radziecki od strony Finlandii, krajaw nadbaÅtyckich i
Åotwy. JednoczeÅnie siÅ dokona zmasowanych nalotaw powietrznych na MoskwÅ i
Leningrad, a takÅe wysadzi siÅ, desant na miasta graniczne..."
22 maja 1941 roku zastÅpca attache wojskowego w Berlinie-- ChÅopaw -- w
swym referacie zakomunikowaÅ, Åe „...natarcie armii niemieckiej
wyznaczono na dzieÅ 15 czerwca, jednak jest moÅliwe, Åe nastÅpi w pierwszych
dniach czerwca..."
W depeszy nadanej z naszej ambasady w Londynie z datÅ 18 czerwca 1941
roku mawiÅo siÅ:
319

„Cripps jest gÅÅboko przekonany o nieuniknionoÅci konfliktu
zbrojnego miÅdzy Niemcami i ZSRR, ktary siÅ zacznie nie paÅniej jak w
poÅowie czerwca. WedÅug Crippsa, Niemcy juÅ skoncentrowali 147 dywizji
(wÅÅcznie z siÅami powietrznymi i jednostkami pomocniczymi) wzdÅuÅ granic
radzieckich..."
Pomimo tych wyjÅtkowo powaÅnych ostrzeÅeÅ nie poczyniono niezbÅdnych
krokaw w celu odpowiedniego przygotowania naszego kraju do obrony i
zapobieÅenia niespodziewanemu napadowi.
Czy mieliÅmy czas na takie przygotowanie i moÅliwos'ci do tego? Tak,
mieliÅmy. Nasz przemysÅ byÅ dostatecznie rozwiniÅty, by zaopatrzyÅ armiÅ
radzieckÅ we wszystkie niezbÅdne rzeczy. Dobitnie Åwiadczy o tym fakt, Åe
chociaÅ w pierwszych latach wojny straciliÅmy prawie poÅowÅ naszego
przemysÅu, a takÅe waÅne obwody przemysÅowe i rolnicze w wyniku okupacji
Ukrainy, Kaukazu PaÅnocnego i innych zachodnich regionaw kraju, paÅstwo
radzieckie potrafiÅo jednak zorganizowaÅ produkcjÅ amunicji we wschodnich
regionach, ustawiajÅc tam wyposaÅenie przywiezione z zachodnich regionaw
przemysÅowych, i wyposaÅyÅ nasze wojsko we wszystko niezbÅdne do
rozgromienia wroga.
Nasze straty podczas wojny byÅyby znacznie mniejsze, gdyby nasz
przemysÅ zostaÅ w porÅ i w odpowiedni sposab zmobilizowany do pracy na
potrzeby armii. Jednak takiej mobilizacji nie rozpoczÅto na czas. I juÅ w
pierwszych dniach wojny staÅo siÅ rzeczÅ, oczywistÅ, Åe nasza armia byÅa Åle
uzbrojona, Åe brakowaÅo nam artylerii, czoÅgaw i samolotaw, by odrzuciÅ
wroga.
Nauka i technika radziecka stworzyÅy Åwietne modele czoÅgaw i dziaÅ
artyleryjskich jeszcze przed poczÅtkiem wojny. JednakÅe produkcja masowa
tych rodzajaw broni nie byÅa zorganizowana w porÅ i faktycznie zaczÅliÅmy
odnowienie naszego uzbrojenia dopiero w przededniu wojny. W wyniku przed
napadem wroga na ziemiÅ radzieckÅ nie mieliÅmy ani starego sprzÅtu, z
ktarego nie korzystano wiÅcej w przemyÅle obronnym, ani nowego, ktary
dopiero zamierzaliÅmy zainstalowaÅ w zakÅadach wojskowych. Szczegalnie Åle
wyglÅdaÅy sprawy z artyleriÅ; nie byÅa takÅe zorganizowana produkcja
amunicji przeciwpancernej. WyjaÅniÅo siÅ, Åe wiele umocnionych regionaw byfo
niezdolnych do obrony, gdyÅ stare rodzaje uzbrojenia wycofano, nowej zaÅ
broni jeszcze nie otrzymano.
Niestety, dotyczyÅo to nie tylko czoÅgaw, artylerii i samolotaw. Na
poczÅjtku wojny nie mieliÅmy nawet dostatecznej liczby karabinaw, by uzbroiÅ
zmobilizowany narad. PamiÅtam, jak w owych dniach zatelefonowaÅem z Kijowa
do towarzysza Malenkowa i powiedziaÅem mu: „DuÅo jest ochotnikaw,
kto'rzy chcÅ wstÅpiÅ do wojska i ÅÅdajÅ broni. PowinniÅcie dac' nam broÅ".
Malenkow odpowiedziaÅ mi: „Nie moÅemy dac wam broni. Wy-
320

syiamy wszystkie karabiny do Leningradu, musicie uzbrajaÅ. siÅ sami".
{Poruszenie na sali)
Taka byÅa sytuacja z uzbrojeniem.
W zwiÅzku z tym nie moÅna zapomnieÅ na przykÅad nastÅpujÅcego faktu.
NiedÅugo przed napadem armii hitlerowskiej na ZwiÅzek Radziecki Kirponos,
ktdry wawczas byÅ dowadcÅ, kijowskiego specjalnego okrÅgu wojskowego
(paÅniej zostaÅ zabity na froncie), pisaÅ do Stalina, Åe armie niemieckie
stojÅ nad Bugiem i Åe prawdopodobnie w najbliÅszej przyszÅoÅci przejdÅ do
natarcia. Zgodnie z tym Kirponos proponowaÅ stworzyÅ potÅÅnÅ obronÅ,
ewakuowaÅ okoÅo 800.000 osab z regionaw granicznych, a takÅe zbudowaÅ szereg
oÅrodkaw obronnych, w tym rowy przeciwczoÅgowe, okopy itp.
Moskwa na to odpowiedziaÅa, Åe rozpoczÅcie takich przedsiÅwziÅÅ byÅoby
prowokacjÅ, Åe nie naleÅy zaczynaÅ jakichkolwiek przygotowawczych prac
obronnych wzdÅuÅ granic, by nie daÅ Niemcom Åadnego powodu do wszczÅcia
dziaÅaÅ wojennych. W wyniku tego nasze granice okazaÅy siÅ niedostatecznie
przygotowane do odparcia napaÅci wroga.
Gdy armie faszystowskie rzeczywiÅcie wtargnÅÅy na terytorium radzieckie
i zaczÅÅy siÅ dziaÅania wojenne, Moskwa wydaÅa rozkaz, by nie otwieraÅ
ognia. Dlaczego? Dlatego, iÅ Stalin nie zwaÅajÅc na oczywiste fakty myÅlaÅ,
Åe wojna jeszcze siÅ nie zaczÅÅa, Åe wszystko to byÅo dziaÅaniem
prowokacyjnym ze strony kilku niezdyscyplinowanych jednostek armii
niemieckiej i Åe dziaÅania odwetowe mogÅyby posÅuÅyÅ powodem do rozpoczÅcia
wojny przez Niemcy.
Znany jest rawnieÅ nastÅpujÅcy fakt. W przeddzieÅ wtargniÅcia armii
hitlerowskiej na tereny ZwiÅzku Radzieckiego pewien obywatel niemiecki
przekroczyÅ granicÅ, i oÅwiadczyÅ, Åe armie niemieckie otrzymaÅy rozkaz
rozpoczÅcia dziaÅaÅ wojennych przeciw ZwiÅzkowi Radzieckiemu w nocy na 21
czerwca, o godzinie 3.
0 tym natychmiast zakomunikowano Stalinowi, jednakÅe on i
na to nie zwraciÅ Åadnej uwagi.
Jak widzicie, ignorowane byÅy wszystkie ostrzeÅenia niektarych dowadcaw
wojskowych, doniesienia zbiegaw z armii nieprzyjaciela
1 nawet otwarte wrogie dziaÅania przeciwnika. Czy moÅe sÅuÅyÅ to
przykÅadem czujnos'ci przywo'dcy partii i gÅowy paÅstwa w takim
szczegalnie waÅnym momencie historycznym?
Jakie wiÅc byÅy skutki tego beztroskiego stosunku, ignorowania
oczywistych faktaw? Wynik byÅ taki, Åe juÅ w pierwszych godzinach i dniach
wojny wrag zniszczyÅ w naszych obwodach przygranicznych wiÅkszÅ czÅÅÅ
naszych siÅ powietrznych artylerii i innego wyposaÅenia wojennego;
zlikwidowaÅ znacznÅ liczbÅ naszej kadry wojskowej i zdezorganizowaÅ nasze
kierownictwo
321

wojskowe. Wskutek tego nie mogliÅmy zapobiec posuwaniu siÅ przeciwnika
w gÅÅb kraju.
Bardzo bolesne konsekwencje, szczegalnie na poczÅtku wojny, przyniosÅo
zlikwidowanie przez Stalina wielu osab z korpusu oficerskiego armii oraz
pracownikaw politycznych w latach 1937--41. Powodem byÅy jego podejrzliwoÅÅ
i oszczercze oskarÅenia. W tym okresie represje byÅy zastosowane wobec
okreÅlonych warstw kadry wojskowej, zaczynajÅc dosÅownie od dowadcaw
kompanii oraz batalionaw i koÅczÅc na przywadcach wyÅszych formacji
wojskowych. W tym czasie prawie caÅkowicie zostaÅa zlikwidowana kierownicza
kadra wojskowa, ktara zdobyÅa dos'wiadczenie wojenne w Hiszpanii i na
Dalekim Wschodzie.
Prowadzona na szerokÅ skalÅ polityka represji przeciwko kadrze
wojskowej doprowadziÅa takÅe do upadku karnoÅci wojskowej, gdyÅ w ciÅgu
kilku lat oficerom raÅnych stopni i nawet ÅoÅnierzom bÅdÅcym czÅonkami
organizacji partyjnej i komsomolskiej wpajano koniecznos'Å
„demaskowania" swych naczelnikaw jako skrytych wrogaw. (Poruszenie na
sali.) RzeczÅ naturalnÅ jest, Åe w pierwszym okresie wojny negatywnie to siÅ
odbiÅo na stanie karnos'ci wojskowej.
Jak wiecie, przed wojnÅ myÅmy posiadali znakomite kadry wojskowe, ktare
niewÅtpliwie byÅy oddane partii i ojczyÅnie. Wystarczy powiedzieÅ, Åe ci,
ktarym siÅ udaÅo przeÅyÅ pomimo okrutnych tortur, jakim byli poddawani w
wiÅzieniach, od pierwszych dni wojny wykazali siÅ jako prawdziwi patrioci i
bohatersko walczyli ku chwale ojczyzny. Mam na myÅli takich towarzyszy, jak
Rokossowski (ktary -- jak wiecie -- byÅ aresztowany i siedziaÅ w wiÅzieniu),
Gorbatow, Mereckow (ktary jest delegatem na obecnym zjeÅdzie), Podias
(Åwietny dowadca, polegÅ na froncie) i wielu, wielu innych. JednakÅe wielu
podobnych dowadcaw zginÅÅo w obozach i wiÅzieniach, wojsko nie ujrzaÅo ich
wiÅcej.
Wszystko to doprowadziÅo do sytuacji, jaka istniaÅa na poczÅtku wojny i
stanowiÅa ogromne zagroÅenie dla naszej ojczyzny.
ByÅoby niesÅusznie zapominaÅ, Åe po pierwszych powaÅnych
niepowodzeniach i klÅskach na froncie Stalin myÅlaÅ, iÅ nadszedÅ kres. W
jednym ze swych przemawieÅ wygÅoszonych w owych dniach powiedziaÅ:
„Wszystko, co stworzyÅ Lenin, straciliÅmy na zawsze".
Po tym w ciÅgu dÅugiego czasu Stalin faktycznie nie dowodziÅ
dziaÅaniami wojennymi, zaprzestaÅ w ogale wszelkiej dziaÅalnoÅci. Do
aktywnego kierownictwa powraciÅ dopiero wtedy, gdy kilku czÅonkaw Biura
Politycznego odwiedziÅo go i powiedziaÅo, Åe naleÅy niezwÅocznie poczyniÅ
okreÅlone kroki, by polepszyÅ sytuacjÅ na froncie.
Dlatego groÅne niebezpieczeÅstwo, jakie zawisÅo nad naszÅ ojczyznÅ w
pierwszym okresie wojny, w zasadzie naleÅy zaliczyÅ
322

na koszt niewÅaÅciwych metod kierownictwa Stalina paÅstwem i partiÅ.
Mawimy jednak nie tylko o poczÅtkowym momencie wojny, ktary doprowadziÅ
do powaÅnej dezorganizacji naszej armii i wyrzÅdziÅ ogromne straty. Nawet po
rozpoczÅciu wojny nerwowoÅÅ i histeria wykazane przez Stalina oraz wtrÅcanie
siÅ do kierownictwa dziaÅaniami wojennymi wyrzÅdziÅy naszej armii powaÅne
szkody.
Stalin byÅ daleki od zrozumienia rozwijajÅcych siÅ na froncie
rzeczywistych dziaÅaÅ. I to jest rzeczÅ zrozumiaÅÅ, jeÅli uwzglÅdniÅ, ze w
ciÅgu caÅej Wojny Narodowej ani razu nie zwiedziÅ Åadnego odcinka frontu,
ani jednego wyzwolonego miasta, z wyjÅtkiem kratkiej przejaÅdÅki szosÅ
moÅajskÅ, gdy na froncie zapanowaÅa niezachwiana sytuacja. Temu wypadkowi
poÅwiÅcone zostaÅy liczne utwory literackie obfitujÅce w przeroÅne wymysÅy i
mnastwo obrazaw.
Stalin jednoczeÅnie wtrÅcaÅ siÅ do przeprowadzanych operacji wojskowych
i wydawaÅ rozkazy, ktare nie uwzglÅdniaÅy rzeczywistego stanu rzeczy na
danym odcinku frontu i ktare nie mogÅy doprowadziÅ do niczego innego, procz
ogromnych strat w ludziach.
Przy tej okazji pozwolÅ sobie na przytoczenie jednego
charakterystycznego faktu ukazujÅcego, jak Stalin dowodziÅ operacjami
wojskowymi na froncie. Na tym zjeÅdzie jest obecny marszaÅek Bagramian,
ktary swego czasu kierowaÅ opracowaniem operacji w sztabie Frontu
PoÅudniowo-Zachodniego. MoÅe potwierdziÅ to, co powiem.
Kiedy w 1942 roku w okolicach Charkowa wytworzyÅa siÅ nadzwyczaj
powaÅna sytuacja dla naszej armii, zdecydowaliÅmy sÅusznie, by nie
przeprowadzaÅ operacji, ktarej celem byÅo okrÅÅenie Charkowa, gdyÅ
rzeczywista sytuacja w owym czasie byÅa taka, iÅ kontynuowanie tej akcji
groziÅoby zgubnymi skutkami dla naszej armii.
ZawiadomiliÅmy o tym Stalina, przekonujÅc, Åe powstaÅa sytuacja wymaga
rewizji planaw operacyjnych, by wrag nie miaÅ moÅliwoÅci zniszczenia
znacznego zgrupowania naszych wojsk.
Na przekar zdrowemu rozsÅdkowi Stalin odrzuciÅ naszÅ propozycjÅ i wydaÅ
rozkaz kontynuowania okrÅÅenia Charkowa pomimo, Åe w tym czasie licznym
zgrupowaniom naszych wojsk groziÅo okrÅÅenie i zniszczenie.
ZatelefonowaÅem do Wasilewskiego i poprosiÅem go:
„Aleksandrze MichajÅowiczu, weÅ mapÅ (Wasilewski jest tu obecny)
i pokaÅ towarzyszowi Stalinowi sytuacjÅ, jaka siÅ wytworzyÅa". NaleÅy
zaznaczyÅ, Åe Stalin opracowywaÅ operacje na globusie. (OÅywienie na sali).
Tak, towarzysze, zazwyczaj braÅ globus i ÅledziÅ na nim liniÅ frontu.
PowiedziaÅem tow. Wasilewskiemu: „PokaÅ mu sytuacjÅ na mapie; w takich
warunkach nie moÅemy
323

kontynuowaÅ' zamierzonej operacji. NaleÅy zmieniÅ starÅ decyzjÅ dla
dobra sprawy".
Wasalewski odrzekÅ mi, Åe Stalin zbadaÅ juÅ tÅ sprawÅ i Åe on, "7ski,
odmawia powtarnej rozmowy ze Stalinem na ten temat, poniewaÅ ten ostatni nie
Åyczy sobie Åadnych sporaw z po-¹ tej operacji.
¦ mojej rozmowie z Wasilewskim zadzwoniÅem do Stalina "a
tnisko. Stalin jednak siÅ nie zgÅosiÅ, do telefonu podszedÅ
>w. PowiedziaÅem towarzyszowi Malenkowowi, Åe dzwo-
. -• z frontu i pragnÅÅbym porozmawiaÅ osobiÅcie ze Stalinem.
, i .'akomunikowaÅ mi przez Malenkowa, Åe muszÅ rozmawiaÅ
nkowem. OÅwiadczyÅem powtarnie, Åe chcÅ przekazaÅ oso-
Stalinowi o groÅnej dla nas sytuacji na froncie. JednakÅe
nie wziÅÅ sÅuchawki i znowu oÅwiadczyÅ, Åe powinienem
lawiac z nim przez Malenkowa, chociaÅ w tym czasie byÅ w
'oÅci paru krokaw od telefonu.
Gdy Stalin „wysÅuchaÅ" w taki sposad naszej proÅby, powiedziaÅ:
„ZostawiÅ wszystko tak, jak jest!"
I co siÅ wydarzyÅo w wyniku tego? CzegoÅmy i oczekiwali. Niemcy
okrÅÅyli zgrupowanie naszych wojsk, wskutek czego stracilis'my setki tysiÅcy
naszych ÅoÅnierzy. Oto mamy przykÅad „geniuszu" wojennego Stalina; oto
ile to nas kosztowaÅo! (Poruszenie na sali.) Pewnego razu po zakoÅczeniu
wojny, podczas spotkania Stalina' ; czÅonkami Biura Politycznego, Anastaz
Mikojan zauwaÅyÅ, iÅ izczow prawdopodobnie miaÅ racjÅ, gdy telefonowaÅ w
spra-peracji charkowskiej, i Åe daremnie jego propozycja nie przyjÅta.
mylibyÅcie, w jaki szaÅ wpadÅ Stalin! Jak moÅna byÅo przy-, Åe on,
Stalin, nie miaÅ racji! PrzecieÅ jest „geniuszem", -sas' nie moÅe siÅ
myliÅ! KaÅdy moÅe siÅ myliÅ, lecz Stalin ' Åe nigdy nie popeÅniaÅ bÅÅdaw, Åe
zawsze miaÅ racjÅ. Nigdy •iÅ nie przyznawaÅ, Åe popeÅniÅ jakiÅ bÅÅd,
wielki lub maÅy, Åe popeÅniÅ ich caÅy szereg, zarawno w kwestiach teore-h
jak teÅ w dziaÅalnoÅci praktycznej. Po zakoÅczeniu tego rrawdopodobnie
bÅdziemy inaczej oceniaÅ wiele operacji mych oraz przedstawiaÅ je w
prawdziwym Åwietle. Taktyka, na ktarej prowadzeniu nalegaÅ Stalin, nie
znajÅcy podstaw kierownictwa operacjami bojowymi, kosztowaÅa nas wiele krwi,
dopaki wreszcie nie udaÅo siÅ powstrzymaÅ nieprzyjaciela i i sejÅÅ do
ofensywy.
Woj! ^!">wi wiedzÅ, Åe Stelin juÅ przed koncern 1941 roku
zamiast przeprowadzenia wielkich manewraw operatywnych, z ktarych pomocÅ, --
obchodzÅp przeciwnika od strony flankaw -- moÅna byÅo siÅ przedrzeÅ na jego
tyÅy, ÅÅdaÅ stale atakaw czoÅowych i zdobycia jednej miejscowoÅci po
drugiej. Taktyka ta kosztowaÅa nas wiele strat, zanim naszym generaÅom, na
ktarych barkach
324

spoczywaÅ caÅy ciÅÅar prowadzenia wojny, nie udaÅo siÅ zmieniÅ
sytuacji. Przeszli do bardziej giÅtkich operacji manewrowych, co natychmiast
doprowadziÅo do powaÅnych i pozytywnych dla nas zmian na froncie.
Tym bardziej haniebny jest ten fakt, Åe po naszym wielkim zwyciÅstwie
nad wrogiem, ktare wymagaÅo od nas tylu ofiar, Stalin zaczaj poniÅaÅ wielu
dowadcaw, ktarzy siÅ przyczynili do zwyciÅstwa nad wrogiem. WykluczaÅ bowiem
wszelkÅ, moÅliwoÅÅ tego, Åe zasÅugi frontowe mogÅy byc przypisane komuÅ
innemu pracz niego samego.
Stalin byÅ bardzo zainteresowany ocenÅ, towarzysza Åukowa jako dowadcy
wojskowego. CzÅsto miÅ pytaÅ, jakiego jestem zdania o Zukowie. PowiedziaÅem
mu wawczas: „Znam Åukowa dawno. To dobry generaÅ i dobry dowo'dca".
Po wojnie Stalin zaczÅÅ ples'c raÅne gÅupstwa o Zukowie, miÅdzy innymi
powiedziaÅ co nastÅpuje: „Chwaliliscie Åukowa, ale na to nie
zasÅuguje". MawiÅ, Åe przed kaÅdÅ, operacjÅ, Åukaw braÅ garÅÅ ziemi, wÅchaÅ"
i mawiÅ: „MoÅemy zaczynaÅ ofensywÅ" lub odwrotnie: „Zaplanowana
operacja nie moÅe byc przeprowadzona". Wawczas mu odpowiedziaÅem:
„Towarzyszu Stalinie, nie wiem, kto to wymyÅliÅ, ale to nieprawda".
MoÅliwe, Åe Stalin wymyÅlaÅ takie rzeczy, by pomniejszyÅ rolÅ i
zdolnoÅci wojskowe marszaÅka Åukowa.
Stalin w zwiÅzku z tym bardzo energicznie popularyzowaÅ siebie jako
wielkiego wodza. PrzeroÅnymi sposobami siÅ staraÅ zaszczepiÅ narodowi myÅl o
tym, Åe wszystkie zwyciÅstwa, jakie kraj .radziecki odniasÅ podczas Wielkiej
Wojny Narodowej, zostaÅy odniesione dziÅki odwadze, dzielnos'ci oraz
genialnos'ci wyÅÅcznie Stalina. Podobnie, jak Kuzma Kriuczkow przebijaÅ pikÅ
siedem osab. (Poruszenie na sali.)
WeÅmy na przykÅad nasze filmy historyczne i wojenne, a takÅe niektare
utwory literackie. Mdli od nich. Prawdziwym ich celem jest rozwijanie tematu
wychwalania Stalina jako geniusza wojskowego. Przypomnijmy sobie film
„Upadek Berlina". OsobÅ, dziaÅajÅcÅ tam jest tylko Stalin. Wydaje
rozkazy w sali, gdzie stoi duÅo pustych krzeseÅ i tylko jeden czÅowiek
podchodzi do niego i o czymÅ melduje -- to Poskriobyszew, jego wierny
giermek. (Åmiech na sali.)
Gdzie jest dowadztwo wojskowe? Gdzie Biuro Polityczne? Gdzie rzÅd? Co
oni robiÅ, czym siÅ zajmujÅ? O tym film nic nie mawi. Stalin dziaÅa za
wszystkich; z nikim siÅ nie liczy, nikogo nie prosi
0 radÅ. Narodowi wszystko siÅ przedstawia w faÅszywym Åwietle.
Dlaczego? Dlatego, by otoczyÅ Stalina sÅawÅ na przekar faktom
1 prawdzie historycznej.
Nasuwa siÅ pytanie: Gdzie byli wojskowi, na ktarych barkach spoczÅÅ-
caÅy ciÅÅar wojny? W filmie ich nie ma. Stalin nie zostawiÅ im miejsca.
325

INDEKS NAZWISK, WYMIENIONYCH W ZBIORZE
Astachow G. -- radca posÅa peÅnomocnego ZSRR w Niemczech.
Babarin J. -- zastÅpca radzieckiego przedstawiciela handlowego w
Berlinie.
Brauchitsch W. -- dowadca naczelny siÅ lÅdowych Niemiec.
Chamberlain N. -- premier Wielkiej Brytanii.
Ciano G. - minister spraw zagranicznych WÅoch.
Frick W. -- minister spraw wewnÅtrznych Niemiec.
Gorkin A. -- sekretarz Prezydium Rady NajwyÅszej ZSRR.
Goring H. -- dowadca naczelny siÅ powietrznych i minister lotnictwa
Niemiec; peÅnomocnik do spraw realizacji czteroletniego planu Niemiec.
Grzybowski W. - ambasador Polski w ZSRR.
Haus F. -- pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec.
Henderson N. -- ambasador W. Brytanii w Niemczech.
Hencke A. -- pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec.
Hewel W. -- staÅy peÅnomocnik ministra spraw zagranicznych Niemiec przy
kanclerzu Rzeszy Niemieckiej.
Hilger G. -- radca ambasady niemieckiej w ZSRR.
Hitler A. -- kanclerz Rzeszy Niemieckiej; lider
Narodowo-Socjalistycz-nej Partii Robotniczej Niemiec (NSDAP).
Hudson R. -- minister handlu zagranicznego (zamorskiego) W. Brytanii.
Kalinin M. -- przewodniczÅcy Prezydium Rady NajwyÅszej ZSRR.
KordtE. -- radca kancelarii ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Kastring E. -- attache wojskowy Niemiec w ZSRR.
Litwinaw M. -- ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR do 3 maja 1939
r.
Mackensen G. -- ambasador Niemiec we WÅoszech.
Mieriekatow A. -- poseÅ peÅnomocny ZSRR w Niemczech od czerwca 1938 do
kwietnia 1939 r.
Mikojan A. -- ludowy komisarz handlu zagranicznego ZSRR; zastÅpca
przewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.
Mototow W. -- przewodniczÅcy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR;
rawnoczesYiie od 3 maja 1939 r. -- ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR.
Mussolini -- szef rzÅdu WÅoch faszystowskich.
Oszima H. -- ambasador Japonii w Niemczech, generaÅ.
Potiomkin W. -- pierwszy zastÅpca ludowego komisarza spraw
zagranicznych.
Purkajew M. -- attache wojskowy ZSRR w Niemczech.
Ribbentrop J. von -- minister spraw zagranicznych Rzeszy od lutego 1938
r.
326

Rosso A. -- ambasador WÅoch w ZSRR.
Schnurre J. -- kierownik referatu wschodnioeuropejskiego wydziaÅu
polityczno-ekonomicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec.
Schulenburg F. von -- ambasador Niemiec w ZSRR.
Stalin J. - Sekretarz Generalny KC WKP(b).
Strang W. -- kierownik wydziaÅu Europy Årodkowej Ministerstwa Spraw
Zagranicznych W. Brytanii, przedstawiciel Anglii na
anglo-francusko-radzieckich rozmowach latem 1939r.
Szkwarcew A. -- poseÅ peÅnomocny ZSRR w Niemczech od wrzes'nia 1939 r.
Tippelskirch W. -- charge d'affaires ad interim Niemiec w Moskwie,
radca ambasady niemieckiej w ZSRR.
Weizsacker E. von -- sekretarz stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec od marca 1938 r.
Wiehl E. -- kierownik wydziaÅu polityczno-ekonomicznego Ministerstwa
Spraw Zagranicznych Niemiec.
Woroszyfow K. -- ludowy komisarz obrony ZSRR.
TRESC
J. Stalin: Z referatu sprawozdawczego na XVIII ZjeÅdzie WKP(b) 7
Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 17 kwiet
nia 1939 r 10
Niemiecki charge d'affaires ad interim w Moskwie do MSZ
Niemiec. 4 maja 1939 r 11
Memorandum MSZ Niemiec. 5 maja 1939 r 12
Aide memoire MSZ Niemiec. 17 maja 1939 r 13
List ambasadora niemieckiego w Moskwie do sekretarza
stanu MSZ Niemiec. 5 czerwca 1939 r 15
Memorandum MSZ Niemiec. 29 czerwca 1939 r 18
Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie
go w Moskwie. 30 czerwca 1939 r 19
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 22 lip
ca 1939 r s 19
Memorandum MSZ Niemiec. 27 lipca 1939 r 20
10. Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego
w Moskwie. 29 lipca 1939 r 24
Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie
go w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r 25
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r 26
MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego w Moskwie.
14 sierpnia 1939 r 28
327

Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 14 sierpnia 1939 r 29
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 15 sier
pnia 1939 r 31
Memorandum ambasadora niemieckiego 16 sierpnia 1939 r. 32
Ambasador niemiecki w Moskwie do sekretarza stanu MSZ
Niemiec. 16 sierpnia 1939 r 36
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 16 sierpnia 1939 r 37
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18 sier
pnia 1939 r 38
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 18 sierpnia 1939 r 40
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 42
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 43
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 44
Porozumienie handlowo-kredytowe miÅdzy ZSRR i Niemcami.
21 sierpnia 1939 r 46
W zwiÅzku z radziecko-niemieckim porozumieniem handlowo-
kredytowym. 21 sierpnia 1939 r 46
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 20 sierpnia 1939r 48
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 21 sierpnia 1939 r 50
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 50

Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 51
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 52
Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 22 sierpnia
1939 r 52
O stosunkach radziecko-niemieckich. 22 sierpnia 1939r 54
PeÅnomocnictwa dla J. von Ribbentropa w sprawie za
warcia ukÅadu z ZSRR. 22 sierpnia 1939 r 55
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do MSZ Niemiec.
23 sierpnia 1939 r 55
32. Kancelaria ministra -- do Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy. 23 sierpnia 1939 r 56
Zawarcie niemiecko-radzieckiego ukÅadu o nieagresji. 24 sierpnia
1939 r 56
UkÅad o nieagresji miÅdzy Niemcami i ZwiÅzkiem Radzieckim.
24 sierpnia 1939 r 56
328

33. Tajny dodatkowy protokaÅ. 23 sierpnia 1939 r 59
Radziecko-niemiecki ukÅad o nieagresji. 24 sierpnia 1939 r 60
Zapis rozmowy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy ze
Stalinem i MoÅotowem. 24 sierpnia 1939r 62
List Hitlera do Mussoliniego. 25 sierpnia 1939 r 66
36. List Mussoliniego do Hitlera. 25 sierpnia 1939 r 68
W. MoÅotow: O ratyfikacji radziecko-niemieckiego ukÅadu o
nieagresji. 31 sierpnia 1939 r 69
Historyczna sesja Rady NajwyÅszej ZSRR. 2 wrzeÅnia 1939 r. . . . 73 O
ratyfikacji ukÅadu o nieagresji miÅdzy ZSRR i Niemcami.
3 sierpnia 1939 r 73
DziaÅania wojenne miÅdzy Niemcami i PolskÅ,. 2 wrzeÅnia
1939 r 74
Posiedzenie Reichstagu niemieckiego. WystÅpienie Hitlera.
Ratyfikacja radziecko-niemieckiego ukÅadu o nieagresji.
2 wrzeÅnia 1939 r 74
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 3 wrzes'nia 1939r 77
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec.
5 wrzeÅnia 1939 r 78
39. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec.
5 wrzeÅnia 1939 r 78
PoseÅ peÅnomocny ZSRR w Berlinie u Hitlera. 6 wrzeÅnia 1939 r. 79
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 6 wrze
Ånia 1939 r 80
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze
Ånia 1939 r 81
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 9wrzes'nia 1939r 81
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze
Ånia 1939 r 82
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 10 wrze
Ånia 1939 r 83
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 13 wrzeÅnia 1939 r 84
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 14
wrzes'nia 1939 r 86
O przyczynach wewnÅtrznych klÅski militarnej Polski. 14 wrze
Ånia 1939 r 86
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 15wrzes'nia 1939 r 88
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 16
wrzeÅnia 1939 r 90
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 17
wrzeÅnia 1939 r 91
Nota RzÅdu ZSRR, wrÅczona ambasadorowi polskiemu w Mosk
wie 17 wrzeÅnia 1939 r 92
329

Nota RzÅdu ZSRR z 17 wrzeÅnia 1939r 93
Przemawienie radiowe PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Lu
dowych Mototowa. 17 wrzeÅnia 1939 r 94
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18
wrzeÅnia 1939 r , 96
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 19 wrzeÅnia 1939 r 98
Komunikat niemiecko-radziecki. 18 wrzeÅnia 1939r 98
Prasa niemiecka o dziaÅaniach rzÅdu radzieckiego. 20 wrzeÅnia
1939 r 99
Prasa wÅoska o posuwaniu siÅ wojsk radzieckich. 20 wrzeÅnia
1939 r 99
52. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 20
wrzeÅnia 1939 r 100
Komunikat niemiecko-radziecki. 22wrzes'nia 1939r 100
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora'
niemieckiego w Moskwie. 23 wrzeÅnia 1939 r m. 101
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 25
wrzeÅnia 1939 r 102
Przybycie do Moskwy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
27 wrzeÅnia 1939 r 102
Rozmowa W. Mototowa z J. von Ribbentropem. 28 wrzeÅnia
1939 r 103
Komunikat operacyjny Sztabu Generalnego Robotniczo-ChÅops-
kiej Armii Czerwonej 27 wrzeÅnia 1939 r 103
W sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego uktadu o przyjaÅ
ni i granicy miÅdzy ZSRR i Niemcami 104
Niemiecko-radziecki ukÅad o przyjaÅni i granicy. 29 wrzes'nia
1939r. 104
ProtokaÅ poufny. 28 wrzeÅnia 1939 r , 105
Tajny dodatkowy protokaÅ. 28 wrzeÅnia 1939 r 106
57. Tajny dodatkowy protoko'Å. 28 wrzeÅnia 1939r 106
OÅwiadczenie rzÅdaw radzieckiego i niemieckiego. 29 wrzeÅnia
1939 r 108
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do PrzewodniczÅ
cego RKL ZSRR. 28 wrzeÅnia 1939 r 108
RozkÅad drugiej wizyty Ribbentropa w Moskwie. 29 wrze
Ånia 1939 r 109
OÅwiadczenie Ministra Spraw Zagranicznych Niemiec. 30 wrze
Ånia 1939r 110
Prasa niemiecka o przyjÅciu Ribbentropa na Kremlu. 30 wrze
Ånia 1939 r 110
ZAÅÅCZNIK
Z referatu W. Mototowa na posiedzeniu Rady NajwyÅszej ZSRR.
31 paÅdziernika 1939 r 112
330

SOJUSZ STALINA Z HITLEREM
1. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie.
27 wrzeÅnia 1939 r 121
2. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie.
27 wrzeÅnia 1939 r 122
Ribbentrop do MoÅotowa. 28 wrzeÅnia 1939 r 122
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 3 paÅdzierni
ka 1939 r 123
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 4 paÅdzierni
ka 1939 r 124
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 5 paÅdzierni
ka 1939 r 125
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 5 paÅdzierni
ka 1939 r 126
Z przemawienia Hitlera w Reichstagu. 6 paÅdziernika 1939 r. 128
Z rozmowy Ribbentropa z korespondentem japoÅskim. 6 pa
Ådziernika 1939 r 129
Mototow do ambasadora Schulenburga. 8 paÅdziernika
1939 r 130
Memorandum dr Schnurre, MSZ Niemiec. PaÅdziernik
1939 r 130
PrzyjÅcie przez Mofotowa przedstawicieli gospodarczych Niemiec.
9 paÅdziernika 1939 r 132
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 9 paÅdzier
nika 1939 r 132
Ambasador w Finlandii Blucher do MSZ Niemiec. 10 paÅ
dziernika 1939 r 133
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 paÅdziernika
1939 r 134
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 paÅdzierni
ka 1939 r .' 136
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 1 listopada
1939 r • .*. . 137
Z rozkazu Komisarza Ludowego Obrony ZSRR. 7 listopada
1939 r 137
Nota rzÅdu radzieckiego z powodu obstrzaÅu prowokacyjnego
wojsk radzieckich przez oddziaÅy wojsk fiÅskich. 26 listo
pada 1939 r 138
Nota RzÅdu FiÅskiego. 29 listopada 1939 r 140
Z przemawienia w radiu PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR W. MoÅotowa. 29 listopada 1939 r. 141 N. Chruszczow o
poczÅtku wojny fiÅskiej. Ze „WspomnieÅ" .... 143 O kÅamliwym
komunikacie agencji Havas. 30 listopada 1939 r. 145
Tworzenie RzÅdu Ludowego Finlandii. 2 grudnia 1939 r 146
NawiÅzanie stosunkaw dyplomatycznych miÅdzy ZwiÅzkiem
Radzieckim i DemokratycznÅ RepublikÅ Finlandii. 2 grud
nia 1939 r i46
331

15. Sekretarz stanu Weizsacker do niemieckich misji dyploma
tycznych. 2 grudnia 1939 r 147
O zawarciu ukÅadu o pomocy wzajemnej i przyjaÅni miÅdzy
ZSRR a DemokratycznÅ RepublikÅ Finlandii. 3 grudnia
1939 r 148
W. Mototow przyjÅÅ" posfa szwedzkiego p. Wintera. 5 grudnia
1939 r 148
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia
1939 r 149
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia
1939 r 149
Sekretarz stanu Weizsacker do ambasadora Schulenburga.
6 grudnia 1939 r 150
Ostatnia decyzja Ligi Narodaw. Komunikat TASS. 16 grudnia
1939 r 152
Telegram Hitlera do Stalina. Telegram Ribbentropa do Stalina.'
23 grudnia 1939 r _. 153
Telegramy Stalina do Hitlera i Ribbentropa. 25 grudnia 1939 r. 153
Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego miÅdzy
Niemcami a ZSRR. 13 lutego 1940 r 154
19. Memorandum dr. Schnurre, MSZ Niemiec. 26 lutego 1940 r. 155
Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Mototowa wygto- •
szonego na posiedzeniu Rady NajwyÅszej ZSRR. 29 marca
1940 r 158
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 29 marca 1940 r. 161
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 30 marca 1940 r. 162
Kancelaria ministra do ambasadora Schulenburga. 3 kwiet
nia 1940 r 163
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 kwietnia
1940 r 164
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia
1940 r 165
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 11 kwietnia
1940 r 165
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 maja 1940 r. 167
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 10 maja 1940 r. 168
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 maja 1940 r. 170
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 4 czerwca
1940 r 171
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 czerwca
1940r 171
Memorandum MSZ Niemiec. 11 czerwca 1940r. ....... 172
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 czerwca
1940 r 174
MSZ Niemiec do Ribbentropa. 17 czerwca 1940 r 174
332

Sekretarz stanu Weizsacker do wszystkich misji dypi
tycznych Niemiec. 17 czerwca 1940 r 176
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 czerwca
1940 r 176
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 czerwca
1940r
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca
1940 r . . . 179
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca
1940 r 180
Memorandum Ribbentropa dla Hitlera. 24 czerwca 1940 r. 180
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 25 czerwi
1940 r 181
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 25 czs
1940r
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 czt
1940 r 183
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 czeswca
1940 r 185
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 es
1940 r . 186
Ribbentrop do radcy Schmidta. 27 czerwca 1940 r 186
Ambasador Schulenburg do sekretarza stanu Weizsac
11 lipca 1940 r 187
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 r. 189
Ambasador Schulemburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 f 190
Ambasador litewski do Ribbentropa. 21 lipca 1940 r. ... 191
Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r 193
Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r . 194
PoseÅ Åotewski do Ribbentropa. 22 lipca 1940r 195
Memorandum MSZ Niemiec. 24 lipca 1940 r 196
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 lipca 19
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 2 sie,,
1940 r 197
Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Moto^vowa wygÅo
szonego na posiedzeniu Rady NajwyÅszej ZSRR 1 sierp
nia 1940 r 198
56. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 12 si>
1940r
Przybycie delegacji niemieckiej. 29 sierpnia 1940 r 200
57. MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 5 si
1940 r 201
Komunikat TASS. 7 wrzeÅnia 1940 r 201
58. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 10 wi
1940 r

Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 wrzeÅnia
1940 r 202
Ribbentrop do charge' d'affaires Tippelskircha. 25 wrzeÅ
nia 1940 r 203
Charge d'affaires Tippelskirch do Ribbentropa. 27 wrzeÅ
nia 1940 r 205
Porozumienie berliÅskie o Pakcie Trzech. 30 wrzes'nia 1940 r. . . . 207
Komunikat o podpisaniu Porozumienia o komunikacji kolejo
wej miÅdzy ZSRR i Niemcami. 5 paz'dziernika 1940 r 207
Przybycie wojsk niemieckich do Rumunii. 9 paÅdziernika 1940 r. 208
Zdementowanie niemieckie 10 paz'dziernika 1940 r 208
PRZYJAÅÅ NIE MA GRANIC
Ribbentrop do Stalina. 13 paÅdziernika 1940r 209
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 paÅdziernika
1940 r 216
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 paÅdziernika
1940 r 217
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 paÅdziernika
1940r 217
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 21 paÅdziernika
1940 r 218
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 listopada
1940 r 219
Odjazd PrzewodniczÅcego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mofotowa
do Berlina. 11 listopada 1940 r 220
68. Zapis rozmowy Ribbentropa i Mofotowa. 12 listopada
1940 r 220
Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 12 listopada 194O.r. . . 230
Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 13 listopada 1940 r. . . 238
Zapis rozmowy koÅcowej Ribbentropa i Mototowa. 13 lis
topada 1940 r 250
Dodatek do rozmowy. Projekt porozumienia 257
Tajny ProtokaÅ" nr 2 do porozumienia zawartego miÅdzy
Niemcami, Wtochami i ZwiÅzkiem Radzieckim 260
Komunikat o negocjacjach W. Mo-lotowa z przywadcami rzÅdu
niemieckiego. 15 listopada 1940 r 261
Telegram okalnikowy sekretarza stanu Weizsackera. 15 lis
topada 1940 r 262
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 listopada
1940 r 262
334

ODWET SIEZBLIZA
Plan Barbarossa. Dyrektywa nr 21. 18 grudnia 1940 r 265
Ribbentrop do ambasadora niemieckiego w Japonii. 7
stycznia 1941 r 271
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 8 stycznia
1941 r 271
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 10 stycznia
1941 r 272
78. Tajny protokaÅ. 10 stycznia 1941 r 273
Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego miÅdzy
ZSRR a Niemcami. 11 stycznia 1941 r 274
OÅwiadczenie TASS. 13 stycznia 1941 r 274
Niemieckie Biuro Informacyjne o os'wiadczeniu TASS. 14 sty
cznia 1941 r 275
79. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 stycznia
1941 r 275
Sekretarz stanu Weizsacker do Ribbentropa. 17 stycznia
1941 r. . 277
Ribbentrop do sekretarza stanu Weizsackera. 21 stycznia
1941 r 278
Memorandum Weizsackera.22 stycznia 1941 r 280
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 stycznia
1941 r 281
MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 21 lutego
1941 r 282
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 27 lutego 1941 r. 283
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 28 lutego
1941 r 284
87. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 marca 1941 r. 285
PrzyÅÅczenie siÅ BuÅgarii do paktu trzech mocarstw. 3 marca
1941 r 286
Wkroczenie wojsk niemieckich do Bufgarii. 3 marca 1941 r 286
Memorandum MSZ Niemiec. 13 marca 1941 r 286
Memorandum MSZ Niemiec. 5 kwietnia 1941 r 287

Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 6 kwietnia
1941 r 288
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 kwietnia
1941 r 289
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia
1941 r 290
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 kwietnia
1941 r 291
Zawarcie paktu o neutralnos'ci miÅdzy ZSRR a JaponiÅ. 14 kwiet
nia 1941 r 292
335

Charge' cTaffaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 15 kwiet
nia 1941 r 292
O przestrzeganiu Porozumienia Gospodarczego. 18 kwiet
nia 1941 r 293
Charge d'affaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 21 kwiet
nia 1941 r 294
Attache marynarki wojennej w Moskwie do dowadztwa
marynarki wojennej Niemiec. 24 kwietnia 1941 r 295
WylÅdowanie wojsk niemieckich w Finlandii. 30 kwietnia 1941 r. 296
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 2 maja 1941 r. . 296
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 7 maja 1941 r. . 297

Memorandum MSZ Niemiec. 15 maja 1941 r 298
MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 14 maja
1941 r 300
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 maja 1941 r. 300
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 czerwca
1941 r 301
Ribbentrop do ambasadora niemieckiego na WÅgrzech'15
czerwca 1941 r 303
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 21 czerwca
1941 r 303
List Hitlera do Mussoliniego. 21 czerwca 1941 r 306
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 21 czerwca
1941 r 310
Nota werbalna poselstwa ZSRR do rzÅdu niemieckiego.
21 czerwca 1941 r 311
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 21 czerwca
1941 r 312
Zapis rozmowy miÅdzy Ribbentropem i ambasadorem
radzieckim w Berlinie Dekanozowem. 22 czerwca 1941 r. 313
111. Z wystÅpienia W. Mototowa w radiu. 22 czerwca 1941 r. ...316
DODATEK
Z referatu N. Chruszczowa na zamkniÅtym posiedzeniu XX Zjaz
du KPZR. Luty 1956 r 318
Indeks nazwisk wymienionych w zbiorze 326
336
Last-modified: Mon, 04 Jul 2005 18:44:21 GMT