Прадмова
      
      1. Пра хобітаў
      
      Кніга гэтая – пераважна пра хобітаў, і зь яе старонак чытач шмат чаго даведаецца пра іх характар ды звычаі, а таксама трохі пра іх гісторыю. Болей зьвестак можна знайсьці ў вытрымках з “Пунсовай кнігі Заходняга Краю”, якія ўжо былі апублікаваныя пад назваю “Хобіт”. Вытрымкі гэтыя, зь першых разьдзелаў “Пунсовай кнігі...”, напісаныя самім спадаром Більба – першым хобітам, які стаў знакамітым на цэлы сьвет. Спадар Більба назваў іх “Вандроўка туды й назад”, таму што яны распавядалі пра ягонае падарожжа на Ўсход ды пра вяртаньне. Гэтая ягоная прыгода потым уцягнула й усіх хобітаў у вялікія дзеі той эпохі, пра якія далей і пойдзе расповед. Шмат чытачоў, мажліва, пажадаюць ведаць пра гэты незвычайны народ з самага пачатку, а некаторыя, мажліва, ня маюць “Вандроўкі туды й назад”. Для іх тут сабраныя найістотнейшыя звесткі пра хобітаў і іх краіну, і коратка распавядаецца пра Більбаву вандроўку.
      Хобіты – ня надта прыкметнае, ды вельмі старажытнае племя. Раней іх было нашмат болей, чым цяпер. Ім даспадобы спакой, цішыня, а таксама добра апрацаваная зямля. Зручна ўладкаваныя, дагледжаныя вёскі й палі – улюбёныя іх мясьціны, найболей прыдатныя ім для жыцьця. Хобіты не разумелі й не разумеюць прыладаў больш складаных за кавальскія мяхі, вадзяныя млыны ды пральні, але ўжо зь імі яны ўпраўляюцца надзвычай добра. Нават у старажытнасьці яны трымаліся як мага далей ад Даўгалыгага народу – так яны нас клічуць, – а цяпер увогуле нас палохаюцца, і знайсьці іх даволі цяжка. У іх тонкі слых і востры зрок, і хоць яны схільныя таўсьцець, але застаюцца жвавымі й спрытнымі. Спрадвеку маюць яны звычку зьнікаць хутка й бязгучна, калі Даўгалыгія, зь якімі яны сустрэцца не жадаюць, раптам зьяўляюцца побач. Звычка й майстэрства гэтае распрацаваныя ў такой ступені, што людзям падаюцца чараўніцтвам. Але ж хобіты, фактычна, ніколі не вывучалі аніякай магіі, і майстэрства ў зьнікненьнях ёсьць рэч цалкам прафэсійная, кшталцаваная доўгімі практыкаваньнямі, натуральна ўзгадаваная прыроднай здольнасьцю й добрым веданьнем сваёй зямлі. У гэтым яны дасягнулі ўзроўню, неспасьцігальнага для плямёнаў больш вялікіх і нязграбных.
      Хобіты – істоты маленькія, меншыя нават за гномаў (хоць і не нашмат), не такія моцныя ды каржакаватыя. Паводле нашых вымярэньняў, ростам яны дзесьці ад двух да чатырох стопаў(1) . Цяпер зрэдку сягаюць і трох стопаў, але ж у старажытнасьці, як распавядаюць, яны расьлі й вышэйшымі. Як сьведчыць Пунсовая кніга, Бандабрас Хват Бугай-Роў, сын Ізэнгрыма Другога, быў ажно чатыры стапы пяць цаляў і езьдзіў на паўнамерным кані, а не на поні. Сягнулі вышэй за яго толькі дзьве знакамітыя асобы старажытнасьці. Пра тое, якім чынам гэта здарылася, гутарка далей.
      Шырскія хобіты, якіх гэты расповед і тычыцца, у дні спакою ды росквіту былі народам жыцьцярадасным. Адзеньне апраналі зыркае, часьцей за ўсё жоўтае й зялёнае. Абутку звычайна не насілі, бо мелі на падэшвах тоўстую скуру, дый ногі ў іх зарасталі густой кучаравай поўсьцю, звычайна бурай, вельмі падобнай на тую, што расла ў іх на галовах. Таму адзіным рамяством, мала ў іх распаўсюджаным, было шавецтва. Але ж шмат чаго іншага яны рабілі добра й удала, бо рукі мелі здатныя ды спрытныя. Твары хобіцкія калі не прыгожыя, дык прыемныя й добразычлівыя: акруглыя, з бліскучымі вачыма й чырвонымі шчокамі, з ратамі, якія заўсёды гатовыя засьмяяцца, есьці й піці. І сапраўды, сьмяяліся яны, елі й пілі часта й ад пуза, пажартаваць любілі таксама, хоць і па-простаму, без асаблівых хітрыкаў, а ўжо сілкаваліся разоў шэсьць на дзень (вядома, калі толькі выпадала). Былі гасьцінныя, зь вялікай ахвотай ладзілі вечарыны зь бяседамі ды весяліліся на іх, любілі даваць падарункі й яшчэ болей – атрымліваць.
      Ясна, што хоць хобіты й падаюцца цяпер людзям чужынцамі, яны – блізкая іх радзіна, значна бліжэйшая за эльфаў і нават за гномаў. У старажытнасьці яны й размаўлялі людзкою моваю, хоць і па-свойму, а звычаі ды звычкі мелі вельмі падобныя да чалавечых. Але ж у якой менавіта ступені людзі радзіна хобітам, цяпер высьветліць цяжка. Крыніцы паходжаньня хобітаў губляюцца недзе ў Даўніх Днях, пазабытых і цьмяных. Хібы што эльфы яшчэ захавалі зьвесткі пра тыя дні, але ж толькі датычныя эльфавай гісторыі. Зьвесткі пра людзей трапляюцца зрэдку, а пра хобітаў і ўвогуле нічога няма. Хоць бясспрэчна: хобіты ціха жылі сабе ў Міжзем’і задоўга да таго, як на іх зьвярнулі ўвагу іншыя плямёны. У сьвеце шмат дзівосных пачвараў ды стварэньняў, і нейкае там племя маленькіх чалавечкаў нікому асабліва цікавае не было – пакуль дзякуючы Більба й ягонаму пляменьніку Фрода хобіты раптам (без уласнай на тое ахвоты) не зрабіліся знакамітымі й уплывовымі й праблемы іх сталі хваляваць Мудрых зь Вялікімі.
      
      Час той, Трэцяя эпоха Міжзем’я, даўно мінуў, зьмяніліся нават абрысы земляў, але ж краі, дзе жылі хобіты, безумоўна, – тыя самыя, там яны жывуць і цяпер: паўночны захад Старога Сьвету, на ўсход ад мора. Дзе яны жылі да таго, нават у Більбавы часы аніякіх зьвестак не захавалася. Прыхільнасьці да навук (апрача вывучэньня радаводу) сярод хобітаў амаль не назіралася, хоць у старэйшых сямействах і сустракаліся тыя, хто дасьледаваў сямейныя запісы й нават зьбіраў ад эльфаў, людзей ды гномаў зьвесткі пра старажытнасьць і далёкія краіны. Адмысловыя хобіцкія запісы датуюцца засяленьнем Шыру, а самыя старыя паданьні распавядаюць толькі пра Вялікае Падарожжа перад засяленьнем. Тым ня менш з тых паданьняў, ды яшчэ з асобных словаў ды захаваных звычаяў, відавочна, што раней хобіты жылі на Ўсходзе – як і многія іншыя плямёны. У найстаражытнейшых паданьнях, здаецца, прамільгваюць водгукі тых часоў, калі хобіты жылі ў далінах паблізу верхавінаў Андуйну, між ускрайкам Вялікага Зеленалесься ды Туманнымі гарамі. Чаму яны выправіліся ў доўгую, цяжкую й недарэчную вандроўку ў Эрыядар, цяпер высьветліць цяжка. У паданьнях гаворыцца пра тое, што людзей стала зашмат і што на Вялікую пушчу лёг Цень і яна азмрочылася. Нават звацца стала па-новаму – Ліхалесьсе.
      Яшчэ да вандроўкі праз горы хобіты падзяляліся на тры крыху розныя роды: Скурланогі, Каранюкі ды Беласкуры. Скурланогі былі меншыя ростам і больш зграбныя постацьцю, цямнейшыя скурай, мелі асабліва спрытныя рукі й ногі й жытлом абіралі часьцей за ўсё схілы пагоркаў ды стромаў. Каранюкі мелі шырачэйшыя ды больш каранастыя постаці, ногі й рукі – большыя ды мацнейшыя, сяліліся Каранюкі па роўнядзях ды рачных берагах. Беласкуры былі насамрэч сьвятлейшыя скурай і валасамі, худзейшыя й вышэйшыя ростам за астатніх. Яны любілі дрэвы й жылі побач зь лесам.
      Скурланогі ў старажытнасьці жылі ў перадгор’ях і добра стасункавалі з гномамі. Скурланогі першыя рушылі на захад і бадзяліся па Эрыядары, дабіраючыся ажно да Наветранай стромы, пакуль астатнія яшчэ жылі сабе ў Дзіказем’і. Вось яны былі самыя хобіцкія хобіты й самыя сярод хобітаў шматлікія. Іх жаданьне ўкараніцца дый жыць спакойна на адным месцы было наймацнейшае, і яны даўжэй за ўсіх захавалі даўнюю звычку жыць у пячорах ды норах.
      Каранюкі доўгі час сяліліся па берагах вялікай ракі Андуйн і крыху звыкліся зь людзьмі. Каранюкі пайшлі сьледам за Скурланогамі, а потым рушылі ўздоўж Грым’і на поўдзень. Яны асталяваліся ад Тарбаду да межаў Дунлянду, але потым зноў рушылі на поўнач.
      Беласкуры былі самым малым племем і жылі на поўначы. Бліжэй за іншых сябравалі з эльфамі, імкнуліся да майстэрства ў мовазнаўстве ды сьпевах больш, чым у рамёствах, і здаўна паляваньне любілі болей за працу на зямлі. Яны перайшлі горы на поўнач ад Раздолу й спусьціліся ўздоўж ракі Інеі. У Эрыядары яны неўзабаве зьмяшаліся зь іншымі родамі, што прыйшлі раней за іх, але ж праз большую дзёрзкасьць ды авантурнасьць часта рабіліся правадырамі й верхаводамі каранюкоўскіх і скурланогаўскіх кланаў. Нават у Більбавы часы легкасхоўская кроў моцна адчувалася сярод такіх найвялікшых сямействаў, як Хваты ды гаспадары Прыбычча.
      У заходніх землях Эрыядару, паміж Туманнымі гарамі ды хрыбтом Люн, хобіты сустрэлі й эльфаў, і людзей. Жылі яшчэ там дунаданы, нашчадкі Вышніх людзей, што прыйшлі з-за мора, з Заходняга Краю. Але ж іх заставалася ўсё меней, і іх землі Паўночнага каралеўства хутка ператвараліся ў пустэчу. Для прышлых месца хапала, і праз колькі часу хобіты пачалі сяліцца цэлымі пасёлкамі й вёскамі. Гэтыя ранейшыя селішчы большай часткаю зьніклі й былі забытыя задоўга да тых дзён, пра якія тут расповед, аднак адны зь першых дый найістотнейшых яшчэ існавалі, хоць і зьменшыліся, – вёскi Прыгор’е ды Прычыцы вёрстаў сорак на ўсход за мяжу Шыру.
      Бясспрэчна, тады хобіты й вывучыліся пісьменнасьці, пераняўшы яе ў дунаданаў, якія, у сваю чаргу, калісьці навучыліся ад эльфаў. Тады яны забыліся на мовы, якімі карысталіся раней, і пасьля заўжды ўжывалі агульную мову, гэтак званая “заходніца”, распаўсюджаная ва ўсіх каралеўскіх землях ад Арнору да Гондару й па ўсіх марскіх узьбярэжжах – ад Бэльфаласу да Люну. Вядома, яны захавалі й колькі ўласных словаў, а акрамя таго – назвы месяцаў і дзён тыдня й вялікую колькасьць імёнаў.
      Тым часам хобіцкія паданьні сталіся гісторыяй і пачаўся адлік гадоў. У тысяча шэсьцьсот першым годзе Трэцяй эпохі браты-легкасховы Марка й Бланка атрымалі дазвол ад найвышэйшага караля ў Форнасьце (2), пакінулі Верасоўе й на чале натоўпу хобітаў пераправіліся праз бурую раку Барандуйн. Прайшлі яны праз Каменналучны мост, збудаваны яшчэ ў часы магутнасьці Паўночнага каралеўства, і занялі ўсе землі за ім ажно да Далёкіх нізінаў. Узамен ад іх патрабавалася толькі трымаць Каменналучны мост у парадку, як і астатнія масты й шляхі, спрыяць каралеўскім ганцам ды прызнаваць каралеўскую ўладу.
      Так пачаліся Шырскія гады, бо год пераходу праз Бранявін (гэтак хобіты перайначылі назоў) стаў першым годам Шыру й усе даты пачалі адлічвацца менавіта ад яго (3). Хобіты адразу ж палюбілі свае землі, абжыліся ў іх ды зноў зьніклі з эльфскай і людзкой гісторыі. Хоць і лічылі сябе каралеўскімі падданымі, але ж, фактычна, іх узначальвалі ўласныя правадыры, і ў справы за межамі Шыру яны аніякім чынам ня ўблытваліся. Лічыцца сярод іх, што на апошнюю бітву ля Форнасту з ангмарскім Каралём-Ведзьмаком Шыр выправіў колькі лучнікаў. Аднак у людзкіх летапісах ды паданьнях пра гэта ня згадваецца. Менавіта тая вайна й скончыла існаваньне Паўночнага каралеўства. Ад таго часу хобіты ўзялі зямлю ва ўласнае валоданьне й выбіралі сярод сваіх правадыроў тана, каб ён прадстаўляў каралеўскую ўладу ў адсутнасьць караля. Потым каля тысячы гадоў войны іх амаль не краналі. Пасьля Чорнага мору ў 37-м годзе хобіты памнажаліся й багацелі ажно да Доўгай зімы й галадамору сьледам за ёй. Тысячы й тысячы памерлі з голаду. Але ж падчас нашага расповеду нават і галодныя гады Недароду (1158 – 1160) засталіся далёка ў мінулым, хобіты зноў прызвычаіліся да дабрабыту й заможнасьці. Землі іх былі лагодныя й урадлівыя, і хоць дасталіся запустэчанымі, цяпер былі добра абробленыя. У часіны росквіту Паўночнага каралеўства тут было шмат фэрмаў, палёў, вінагроньнікаў ды лясоў.
      Мела хобіцкая краіна сорак вёрстаў з усходу на захад, ад Далёкіх нізінаў да моста праз Бранявін, і пяцьдзясят вёрстаў ад верасовых пустэчаў на поўначы да паўднёвых балотаў. Назвалі яе хобіты Шыр, таму што была яна шырокая, падуладная хобіцкаму тану й добра ўпарадкаваная. Вось у гэтым прыемным кутку сусьвету яны ладзілі сваё файна ўладкаванае жыцьцё й зьвярталі ўсё менш і менш увагі на замежавы сьвет, дзе адбываліся падзеі даволі-такі змрочныя. Урэшце, хобіты палічылі, што дабрабыт і спакой – рэчы, уласьцівыя ўсяму Міжземнаму сьвету й кожнай разумнай у ім істоце. Яны забыліся ці не зьвярталі аніякай увагі нават і на тое невялікае, што ведалі пра Ахоўнікаў, чыім дбаньнем і зьберагаўся доўгі спакой Шыру. Фактычна, іх пільнавалі ды сьцераглі, аднак яны гэтага ня памяталі.
      Аніколі аніякія хобіты не былі ваяўнічыя й адзін з адным ня біліся. У даўніну, вядома, ім давялося пастаяць за сябе й сваё месца ў суворым сусьвеце, аднак у Більбавы дні гэта была ўжо надта даўняя гісторыя. Апошняя перад часамі нашага расповеду бітва ў Шыры здарылася за межамі жывой памяці: у 1147 годзе, на Зялёных Палях, дзе Бандабрас Хват адбіў оркскае нашэсьце. Нават і надвор’е паступова мякчэла, і ваўкі, што калісьці ў асабліва лютыя зімы прыходзілі па здабычу з Поўначы, засталіся толькі ў прадзедаўскіх байках. Таму, хоць троху зброі й захоўвалася ў Шыры, трымалі яе большай часткай як хатняе ўпрыгожаньне, папаразьвешанае над агменямі ці па сьценах ці сабранае ў музэі Міхальскага Выкапу. Музэй той называўся Адметнік, бо рэчы, відавочна непатрэбныя, але якія шкада выкінуць на сьметнік, называліся адмецьце. У хобіцкіх хатах яно зьбіралася сапраўды дзівосным чынам, і шмат падарункаў, якія абыходзілі ўсё навакольле, былі менавіта адмецьцевага паходжаньня.
      Цікава, што нягледзячы на спакой і дабрабыт, хобіты заставаліся народцам даволі дужым ды моцным. Прыбіць ці запалохаць іх – калі ўжо да таго справа даходзіла – было ня так проста. Можа, і ўтульнасьць сваю з раскошай яны так любілі не ў апошняй ступені таму, што маглі някепска абыходзіцца й бяз гэтага, калі даводзілася. Усялякія напасьці ад ворагаў, надвор’я ці іншых недарэчнасьцяў пераносілі, моцна зьдзіўляючы тых, хто меркаваў пра хобітаў толькі па іх выдатна наетых брушках ды тварах. Нават і да свары справы ў іх даходзілі зрэдку, і для забавы яны ніколі не палявалі, аднак жа на зброю не зусім забыліся й пры неабходнасьці давалі супраціўнікам шмат клопату. Трапна стралялі, бо мелі востры зрок, дый пацэліць маглі ўдала – і не толькі з лукамі й стрэламі спрытна абыходзіліся. Калі ўжо хобіт нахіляўся па камень, усялякі шкадлівы зьвер ведаў, што трэба хутчэй хавацца.
      Як лічылі самі хобіты, усе яны з даўніны жылі ў норах і нават цяпер утульней за ўсё пачуваліся менавіта там. Вядома, цягам часу ім давялося прызвычаіцца й да іншага жытла. Фактычна, напрыканцы Трэцяй эпохі ў Шыры толькі самыя багатыя ды самыя бедныя хобіты яшчэ трымаліся старога звычаю. Найбяднейшыя жылі ўвогуле ў зямлянках найпрымітыўнейшага кшталту: проста дзірка ў глебе з адным вакенцам ці ўвогуле безь яго. Багацейшыя ж будавалі шыкоўныя ўзоры традыцыйнага жыцьцясховішча. Але ж прыдатныя для гэткіх вялікіх ды шматгалінных тунэляў (называных сьміялы) месцы трапляліся не паўсюль, і па роўнядзях і далінах хобіты, памножыўшыся, будавалі наземныя дамы. На самай справе, цяпер і ў той мясцовасьці, дзе было шмат пагоркаў, і нават у старэйшых паселішчах – у Хобіцку й Хват-Гарадку ці галоўным шырскім гарадку Міхальскім Выкапе на Белых Панізьзях – было шмат драўляных, мураваных і цагляных пабудоваў. Яны асабліва падабаліся млынарам, кавалям, вазьнякам ды сучыльнікам і іншаму рамеснаму народу накшталт таго. Бо нават і жывучы ў норах, хобіты здаўна прызвычаіліся будаваць пуні й майстэрні.
      Кажуць, звычка гэтая пайшла ад пасельнікаў Багнючынаў, што ў панізьзях ля Бранявіну. Хобіты гэтай часткі Шыру – Усходняга падзелу – былі й ростам крыху вышэйшыя, цяжканогія, а ў непагадзь насілі гномскія боты. Вядома ж, па крыві былі амаль што чыстыя Каранюкі – шмат у каго й валосьсе расло на падбародзьдзях. Ані ў Скурланогаў, ані ў Беласкураў аніякіх прыкметаў барады не зьяўлялася. І сапраўды, народзец на Багнючыны ды ў Прыбычча, што на ўсходнім беразе Бранявіну, прыйшоў аднекуль з поўдня й пазьней за астатніх. Таму й мелі яны шмат дзівосных імёнаў і словы такія ўжывалі, якія нідзе болей у Шыры не пачуеш.
      Верагодна, уменьне будаваць хобіты разам з шматлікімі іншымі рамёствамі перанялі ў дунаданаў. Зь іншага боку, маглі й вывучыцца прама ад эльфаў, першых настаўнікаў людзей на пачатку чалавечай гісторыі. Бо й Вышэйшыя Эльфы ў той час яшчэ не пакінулі Міжзем’е, асталяваўшыся ў Сівых Заванях на захадзе ды ў іншых мясьцінах непадалёк ад Шыру. За заходнімі балотамі на Вежавых гарах стаялі тры эльфскія вежы, пабудаваныя ў пракаветныя гады. У месяцовым сьвятле яны зьзялі далёка навокал. Найвышэйшая зь іх была найдалейшая, яна стаяла самотна на зялёным кургане. Хобіты Заходняга падзелу казалі, што зь вяршыні гэтай вежы можна пабачыць мора, аднак жа ніхто ня памятае, ці ўскараскваліся на яе хобіты хоць калі-небудзь. Сапраўды, зусім няшмат хобітаў бачылі мора ці плавалі па ім і яшчэ меней вярнуліся дахаты, каб пра гэта распавесьці. У большасьці хобіты нават на рачулкі ды чоўнікі паглядалі з глыбокім недаверам і самі плаваць ня ўмелі. Гады Шыру доўжыліся, і зь іх цягам хобіты ўсё радзей размаўлялі з эльфамі, сталі баяцца іх і зь недаверам ставіліся да тых, хто яшчэ стасункаваў зь імі. Самое слова “мора” стала вызначаць для хобітаў нешта жудаснае, і яны нават і пазіраць перасталі на заходнія горы.
      Хоць рамяство будаваньня, мажліва, і прыйшло ад людзей ці эльфаў, будавалі хобіты на свой асаблівы лад. Аніякіх вежаў – а хацінкі нізкія, доўгія й надзвычай утульныя. Спачатку хаты ўвогуле нагадвалі сьміялы – зь сьценамі, якія пучыліся вонкі, з стрэхамі, крытымі саломай ці дзірваном. Аднак гэтак будавалі толькі ў першыя шырскія гады. З таго часу многае зьмянілася, бо шмат перанялі ў гномаў, вынайшлі самі й навучыліся рабіць лацьвей і зручней. Хоць даўняя й непераадольная звычка да круглых вокнаў і круглых дзьвярэй так і засталася адметнай рысай хобіцкай архітэктуры.
      У вялікія хатах ды норах у хобітаў звычайна жылі немаленькія сем’і (Більба й Фрода ў сваім бабыльстве былі вельмі адметным выключэньнем – як і ў іншых рэчах, напрыклад, у сяброўстве з эльфамі). Часам у адным шматтунэлевым продкавым жытле – у хватаўскіх Вялікіх Сьміялах, напрыклад, ці бронь-бычаўскай Прырэчнай Сядзібе – жылі сабе мірна (ну, ці амаль што так) мноства сваяцкіх пакаленьняў. Ва ўсялякім выпадку, хобіты вылучаліся сямейнасьцю й да ўсялякага сваяцтва ставіліся вельмі паважліва. Высьвятлялі ўсё, малюючы доўгія ды незьлічона разгалінаваныя генэалягічныя дрэвы. У зносінах з хобітамі надта істотна памятаць, хто каму радзіна ды ў якой ступені. У гэтай кнізе было б немагчыма прывесьці генэалягічнае дрэва, якое ўлічвала хоць бы найістотнейшых прадстаўнікоў найістотнейшых родаў на той час, пра які пойдзе расповед. Генэалягічныя дрэвы, што ў канцы Пунсовай кнігі Заходніх земляў, – кніга сама па сабе, якую ўсе апрача хобітаў прызнаюць надзвычай нудотнай. А хобітаў гэткія рэчы, насупраць, задавальняюць – пры ўмове, вядома, што напісана дакладна й без памылак. Хобіты любяць чытаць пра тое, што й так ведаюць, – і жадаюць, каб распаведзена было проста й прама, і безь якіх-кольвек супярэчнасьцяў.
      
      2. Пра люлькавую траву
      
      Трэба ўзгадаць яшчэ адну асаблівасьць хобітаў старадаўнасьці, дзіўны іх звычай – удыхаць ці ўцягваць у рот праз драўляныя ці гліняныя люлькі дым ад травы, якую яны называлі люлькавая трава, ці проста лісьце, – верагодна, разнавіднасьць нікацыяны. Паходжаньне гэтага звычаю (ці мастацтва, як яго завуць самі хобіты) даволі загадкавае. Усё, што было мажліва выведаць пра яго вытокі, было сабранае Мэрыядокам Бронь-Бычам (які пазьней зрабіўся Гаспадаром Прыбычча). Ён і табака Паўднёвага падзелу адыгрываюць пэўную ролю ў нашым расповедзе, таму няшкодна будзе працытаваць уводзіны да ягонага “Травазнаўства Шыру”:
      "Гэнае майстэрства – адзінае, што мы бясспрэчна можам лічыць нашым уласным вынаходніцтвам. Калі хобіты ўпершыню пачалі паліць, не гаворыцца ані ў адным паданьні ці сямейнай гісторыі. З часоў незьлічоных хобіцкі народ паліў розныя зёлкі, больш ці менш смуродлівыя. Але ж усе пагаджаюцца, што Тобальд Рагадзьмуўца з Доўгіх Панізьзяў, у Паўднёвым падзеле, першы ўзгадаваў сапраўдную люлькавую траву ў сваім садзе ў часы Ізэнгрыма Другога – недзе каля 1070-га году паводле шырскага адліку. Найлепшая ва ўсім Шыры табака й цяпер менавіта адтуль – асабліва ж гатункі, вядомыя як Панізовае лісьце, Стары Тобі ды Паўночная зорка.
      Пра тое, як старына Тобі натрапіў на сваю зёлку, зьвестак не захавалася, і не распавёў ён пра гэта нават перад сьмерцю. Безумоўна, пра зёлкі ён ведаў шмат, але ж асабліва не вандраваў. Кажуць, што ў маладосьці заносіла яго ў Прыгор’е, аднак бясспрэчна – далей ад Шыру ён не трапляў. Таму цалкам верагодна, што сваю траву ён знайшоў у Прыгор’і, дзе яна й цяпер добра расьце на паўднёвых схілах пагоркаў і стромаў. Прыгорскія хобіты сьцьвярджаюць, што яны першыя прыдумалі па-сапраўднаму паліць люлькавую траву. Вядома, яны пра ўсё баюць, што вынайшлі ды прыдумалі раней за шырскіх хобітаў, якіх завуць “каляністамі”. Але ж менавіта ў гэтым выпадку яны, як я лічу, маюць рацыю. Бясспрэчна, менавіта зь Прыгор’я звычка паленьня распаўсюдзілася цягам апошніх стагодзьдзяў сярод гномаў і да іх падобнага народу – Сьледапытаў, Чараўнікоў – дый проста ўсялякіх вандроўнікаў, якія й патудзень часта сустракаюцца на гэтым старажытным скрыжаваньні шляхоў. Радзіма й цэнтр майстэрства паленьня, гэткім чынам, – стары прыгорскі шынок “Скаклівы конік”, якая належыць сям’і Масьлякоў з пракаветнай даўніны.
      У той самы час, мае ўласныя назіраньні падчас шматлікіх маіх вандровак на поўдзень пераканалі мяне, што люлькавая трава паходзіць ня з нашых кутоў, а патрапіла на поўнач зь ніжніх плыняў Андуйну. А туды, падаецца мне, завезьлі яе з-за мора людзі Захаду. Яна паўсюць расьце дзічком у Гондары й вырастае нашмат буйнейшай і больш сакавітай, чым на поўначы, дзе ўвогуле яе па-за садамі ці гародамі ня знойдзеш, дый там яна добра расьце толькі ў цёплых, схаваных ад халадоў месцах накшталт тых самых Доўгіх Панізьзяў. Людзі Гондару называюць яе салодкі галенас і цэняць хіба што за водар кветак. З Гондару, верагодна, траву цягам доўгіх стагодзьдзяў – ад Элендыля да нашых дзён – завезьлі па Травашляху на поўнач. Але нават дунаданы Гондару прызнаюць: хобіты першыя дадумаліся класьці траву ў люлькі ды паліць. Нават Чараўнікі такога ня ўцямілі. Хоць адзін вядомы мне Чараўнік засвоіў нашае майстэрства даўным даўна й дасягнуў у ім ня меншых вышыняў, чым у любой іншай справе, за якую толькі браўся".
      
      3. Аб уладкаваньні Шыру
      
      Складалі Шыр чатыры чвэрткі, ці падзелы, пра якія ўжо згадвалася: Паўночны, Паўднёвы, Заходні ды Ўсходні. Яны, у сваю чаргу, падзяляліся на часткі. Тыя ўжо называліся па імёнах найвыдатнейшых і найгалоўнейшых родаў, хоць падчас нашага расповеду ня ўсе гэтыя назвы адпавядалі рэчаіснасьці. Хваты амаль усе жылі ў Хват-Гарадку, але ж тое наўрад ці мажліва казаць пра Торбінсаў ці Мудрагеляў. Акрамя падзелаў, у складзе Шыру лічыліся Ўсходняя ўкрайна, ці Прыбычча, ды Заходняя ўкрайна, далучаная да Шыру ў 1462-м годзе.
      Шыр падчас нашага расповеду амаль што й ня меў аніякага “ўраду”. Рады самі вырашалі свае справы. Вырасьціць ежу ды зьесьці яе – гэта й займала большасьць хобіцкага часу. У іншых справах хобіты былі звычайна шчодрыя, не зайздросьлівыя й на лёс асабліва не наракалі, таму сядзібы, фэрмы, майстэрні ды крамкі мірна пераходзілі ад бацькоў дзецям з пакаленьня ў пакаленьне.
      Вядома, яшчэ памяталі й пра ўладу караля ў Форнасьце, ці, як яго называлі хобіты, Паўночнай Гародні. Між тым, караля на поўначы не было ўжо болей за тысячу гадоў і руіны Паўночнай Гародні парасьлі травой. Але ж хобіты яшчэ казалі пра разбэшчаных ды нягодных істотаў (накшталт троляў), што яны – без караля ў галаве. Самі хобіты лічылі, што ўсе законы паходзяць з старажытнасьці, менавіта ад каралёў, і законам гэтым падпарадкоўваліся з уласнага жаданьня, таму што былі каралеўскія законы Правільнымі статутамі (як самі хобіты кажуць) – і старажытнымі, і справядлівымі.
      Здаўна Хваты былі, бясспрэчна, найвыдатнейшым родам Шыру. Некалькі стагодзьдзяў таму пасада тана перайшла да іх ад Старабычаў, і найстарэйшы Хват дасюль носіць тытул тана. Тан склікае агульнашырскі сход і ўзначальвае шырскае рушэньне й шырскае войска. Але робіцца гэта толькі падчас вялікай небясьпекі, якой ужо даўно не здаралася, і таму танства цяпер, хутчэй, проста ганаровае прозьвішча. Хваты карысталіся й карыстаюцца асаблівай павагай, бо яны й шматлікія, і надзвычай заможныя. Яшчэ ў кожным іх пакаленьні абавязкова нараджаўся які-небудзь дзіўнаваты ці нават авантурнага складу Хват. На гэткія рысы характару хобіты паглядалі кепска, аднак ставіліся ўсё ж досыць цярпліва (дзівосы багатых, вядома). Усталяваўся звычай клікаць найстарэйшага ў гэтым родзе Наш Хват, дадаюча да імя, калі трэба, і нумар: напрыклад, Ізэнгрым Другі.
      Адзіным сапраўдным прадстаўніком шырскай улады ў той час быў галава Міхальскага Выкапу (і ўсяго Шыру), якога выбіралі раз на сем гадоў на Вольным кірмашы ў Белых Панізьзях, на Ліпкі – сьвята паловы лета. Галава меў адзіны афіцыйны абавязак у якасьці менавіта галавы – ачольваць бяседы з нагоды шырскіх сьвятаў, даволі частых. Аднак жа пасады Галоўнага Паштмайстра ды Шырыфа сумяшчаліся з кіраўніцтвам, і таму яму даводзілася й Пошту даглядаць, і Ахову. Толькі гэтыя дзьве афіцыйныя ўправы ў Шыры й меліся. Пошта рабіла нашмат болей клопатаў за Ахову. Пісьменнасьцю валодалі далёка ня ўсе хобіты, але ж тыя, што валодалі, няспынна пісалі й пісалі ўсім сваім сябрам (і выбранай частцы сваякоў), калі толькі тыя жылі за межамі шпацыру пасьля сьняданку.
      Шырыфамі хобіты называлі сваіх ахоўнікаў, вартаўнікоў спакою й дабрабыту. Вядома, нейкай асаблівай уніформы ў іх ня мелася (бо што такое “ўніформа”, хобіты ня ведалі), насілі на капелюшы пяро й вартавалі пераважна зьвяроў – каб у якую шкоду ня ўлезьлі. Было іх па тры ў кожным падзеле – для Ўнутраных справаў, як кажуць. Крыху болей склікалася – у залежнасьці ад патрэбы – даглядаць за межамі ды сачыць, каб прышлыя, вялікія ці малыя, шкоды не нарабілі.
      На пачатку нашага расповеду колькасьць прымежнікаў, як іх называлі, значна павялічылася. Тут і там пасяляне скардзіліся на чужынцаў ды ўсялякіх пачвараў, што шлындаюць ля межаў ці нават па-за імі. Бо падступалі часы небясьпечныя, вядомыя толькі з даўніх паданьняў ды казак. Зрэдку хто зьвяртаў увагу на трывожныя прыкметы пераменаў, нават і сам Більба. Шэсьцьдзесят гадоў мінула зь яго помнай вандроўкі, ён сягнуў узросту вельмі старога нават паводле хобіцкіх вымярэньняў – а хобіты звычайна дажывалі да сотні й болей. Скрыні з здабыткам, прывезеным з той вандроўкі, відавочна, былі далёка да спусташэньня – а ў якой ступені далёка, Більба не распавядаў нікому, нават свайму найулюбёнейшаму пляменьніку Фрода. А яшчэ Більба захоўваў, анікому не паказваючы, дзівосны пярсьцёнак, які прыдбаў падчас той вандроўкі.
      
      4. Пра знаходку пярсьцёнка
      
      Як пра тое распаведзена ў “Хобіце”, аднойчы ля Більбавых дзьвярэй зьявіўся вялікі чараўнік Гэндальф Сівы, а зь ім – трынаццаць гномаў: сам нашчадак каралёў Торын Дубатарч і дванаццаць спадарожнікаў яго выгнаньня. Зь імі Більба, не перастаючы зьдзіўляцца гэткай сваёй дзёрзкасьці, красавіцкай раніцаю 1341-га году паводле шырскага адліку выправіўся па вялікі скарб гномскіх Каралёў-пад-Гарой да Эрэбару ў Доле, далёка на ўсходзе. Авантура завершылася пасьпяхова, цмок, які ахоўваў скарб, загінуў. Пасьля гібелі цмока адбылася Бітва Пяці Войскаў, у якой загінуў Торын. Шмат гераічнага зьдзейсьнілася, але ж усё было б вартае ня болей як некалькіх радкоў у доўгім летапісе Трэцяй эпохі, калі б не маленькі выпадак (магчыма, зусім не выпадковы выпадак). На высокім перавале праз Туманныя горы па шляху да Дзіказем’я на вандроўнікаў напалі оркі. І так здарылася, што Більба згубіўся ў чорных оркаўскіх тунэлях глыбока пад гарамі й там, у паўнюткай цемры, навобмацак натрапіў на пярсьцёнак, які ляжаў на падлозе. Більба падалося – пашанцавала, дый усё. Ён схаваў пярсьцёнак у кішэню.
      Намагаючыся знайсьці выйсьце, Більба спусьціўся да самых горных каранёў і ня ведаў, куды ісьці далей. А там на выспачцы пасярод халоднага цёмнага возера жыў Глыкс – агідная маленькая пачварка. Глыкс плаваў у чоўніку, падграбаючы пляскатымі ступакамі, углядаўся ў цемру бляднымі пранізьлівымі вачыма, лавіў сьляпую рыбу доўгімі пальцамі ды жэр яе жыўцом. Ён што заўгодна мог зжэрці жыўцом, нават орка, калі толькі шанцавала цішком ухапіць і прыдушыць без асаблівых намаганьняў. Ён здаўна, калі яшчэ жыў пад сонцам, валодаў дзівосным скарбам – залатым пярсьцёнкам, які рабіў свайго гаспадара нябачным. Адзін гэты пярсьцёнак ён любіў, называў “мая каштоўнасьць”, размаўляў зь ім, нават калі ня меў з сабою. Бо трымаў яго ў патаемнай дзірцы на сваім востраве й насоўваў на палец, толькі калі выходзіў паляваць ці віжаваць за оркамі ў тунэлях.
      Мажліва, ён адразу напаў бы на Більба, калі б меў з сабою пярсьцёнак, аднак пярсьцёнка не было, а хобіт да таго ж трымаў руку на эльфскім кордзе. Таму, каб выйграць час, Глыкс прапанаваў згуляць у загадкі: калі Більба не адкажа, Глыкс яго зжарэ, а калі Глыкс прайграе, то пакажа, як жадае Більба, шлях на паверхню.
      Другой надзеі Більба ня меў, дзе выхад, ня ведаў – і таму згадзіўся. Яны загадалі адзін аднаму мноства загадак, і ўрэшце Більба выйграў, хутчэй, выпадкова (ці так падалося), чым розумам. Бо ён ня мог прыдумаць, што загадаць Глыксу, і мацаючы ў задуменьні па кішэнях, натрапіў на пярсьцёнак, пра які ўжо быў забыўся, і сказаў, зьдзівіўшыся, уголас: “А што ж гэта такое ў маёй кішэні?” Глыкс адгадаць ня здолеў, хоць і патрабаваў тры спробы.
      Напэўна, можна й паспрачацца, сапраўдная гэта была “загадка” ці проста “пытаньне”, а не загадка паводле суворых правілаў гэтай гульні. Тым не менш, усе пагаджаюцца, што раз Глыкс прыняў загадку й спрабаваў адказваць, ён быў ужо абавязаны падпарадкавацца правілам. Більба прымушаў яго стрымаць слова, бо аніякага даверу да сьлізкага пачварня не меў, – але ж марна. Хоць гульня ў загадкі лічылася вельмі істотнай і непарушнай, блізкай да клятвы, і толькі самыя злаўмысныя ды нягодныя істоты асьмельваліся парушыць яе правілы, Глыкс і сапраўды задумаў здраду, бо за доўгія гады адзіноты й цемры душа яго зрабілася чорнай. Глыкс уцёк, дабраўся да недалёкай сваёй выспачкі, пра якую Більба не здагадваўся, і палез па пярсьцёнак. Глыкс згаладаўся, раззлаваўся, а з сваёй “каштоўнасьцю” на пальцы мог ужо не баяцца аніякай зброі.
      Але ж пярсьцёнка на востраве не было. Глыкс згубіў яго, пярсьцёнак зьнік. Ад Глыксавага ляманту Більба скалануўся. У чым справа, ён не зразумеў. Затое Глыкс зразумеў – позна. Ён загаласіў: “Ш-што ў ягоныхх кішэнікаххх?!” Яго вочы зазьзялі зялёным полымем. Ён шалёна ірвануў назад – забіць хобіта ды ўратаваць сваю “каш-штоўнасссьць”. Більба адчуў небясьпеку й кінуўся наўцёкі па тунэлі, наўздагад, толькі каб далей ад вады – і зноў яму пашэнціла. Уцякаючы, сунуў руку ў кішэню, а пярсьцёнак нібы сам сабою насунуўся на палец. Гэтак і выратаваўся, бо Глыкс прабег, не заўважыўшы хобіта, і памчаўся да выхаду, каб ля яго падпільнаваць “злодзея”. Більба асьцярожненька пракраўся за ім, чуючы, як Глыкс лаецца й размаўляе сам з саб